Morgunblaðið - 10.02.2002, Blaðsíða 30

LISTIR
30 SUNNUDAGUR 10. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Gistu vel, gistu ódýrt
Lykilhótel Cabin
Borgartúni 32, sími 511 6030, www.keyhotel.is
Veislusalur fyrir
ýmis tækifæri
Fermingarveislur
Brúðkaup
Erfisdrykkjur
Útskriftir
Afmæli
Í FÆREYJUM var kvæða-hefðin sagnahefðinni yfir-sterkari hér fyrr á öldum ogkannski á sú staðreynd ein-
hvern þátt í því hversu vel ljóðlistin
hefur dafnað á eyjunum allt til dags-
ins í dag. Í þau þrettán skipti sem
Færeyingar hafa lagt fram verk í
keppnina um Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs hefur aðeins fjór-
um sinnum verið um prósaverk að
ræða, en níu ljóðabækur hafa verið
tilnefndar. Það var árið 1985 sem
Færeyingar fengu fyrst að vera með
í samkeppninni og aðeins ári síðar
hreppti færeyska skáldið Rói Pat-
urson verðlaunin fyrir ljóðabókina
Likasum (áður hafði William Heine-
sen hlotið verðlaunin en hann var
tilnefndur af hálfu Dana þar sem
hann skrifaði á dönsku).
Í ár leggja Færeyingar fram
ljóðabókina Blóðreyndir (Blóðpruf-
ur) eftir Tórodd Poulsen (f. 1957).
Tóroddur hefur gefið út ellefu ljóða-
bækur og tvö prósaverk síðan hans
fyrsta ljóðabók, Botnfall, kom út ár-
ið 1984. Ljóðagerð Tórodds hefur
tekið miklum breytingum frá hans
fyrstu ljóðum sem einkenndust af
ungæðislegum uppreisnaranda, til-
vistarlegri leit og naflaskoðun.
Nýrri verk hans einkennast af leik
með tungumálið, paródíu og ágæt-
um húmor. Tóroddur hefur í seinni
tíð sótt í æ ríkara mæli til fær-
eyskrar hefðar og í Blóðprufum eru
textatengsl við færeyska ljóðahefð
stór þáttur. Segja má að skáldið taki
(blóð)prufur úr ljóðum eldri skálda;
ljóð hans er full tilvísana og end-
ursköpunar á eldri ljóðum sem hann
yrkir út frá. Það þema sem löngum
hefur verið einna áleitnast í fær-
eyskri ljóðagerð tengist útlegð og
heimþrá útlagans. Þetta þema geng-
ur í endurnýjun lífdaga í Blóðpruf-
um en útlegðin er ekki lengur ein-
ungis landfræðilegt atriði heldur má
segja að Tóroddur sýni okkur að að-
skilnaður við náttúru, menningu og
tungumál sé ekki síður sálrænt
ástand en líkamlegt; landamæri föð-
urlands og útlands búa fyrst og
fremst innra með okkur – í blóðinu.
Grænlendingar hafa tekið þátt í
samkeppninni síðan 1991 og á þeim
tíma hafa þeir tilnefnt níu skáld-
verk. Í ár er það skáldsagan Salt-
støtten (Saltstólpinn) eftir Ole
Korneliussen (f. 1947). Árið 1999 var
einnig tilnefnt verk eftir sama höf-
und, smásagnasafnið Uumasoqat
(Hitt dýrið). Eins og sjá má af þess-
um tveimur titlum er Ole Kornelius-
sen tvítyngdur höfundur, þ.e.a.s.
hann frumsemur verk sín bæði á
grænlensku og dönsku enda hefur
hann verið búsettur í Kaupmanna-
höfn um áraraðir. Hans fyrsta verk
var ljóðabókin Putog (Holan) sem
kom út 1973. Síðan hefur hann feng-
ist jöfnum höndum við ljóða- og
sagngerð en Saltstólpinn er fyrsta
skáldsaga hans (kom fyrst út á
grænlensku undir heitinu Tarrarsu-
ummi tarraq 1999).
Nýlendubókmenntir
Ole Korneliussen er sagður
brautryðjandi í grænlenskum bók-
menntum um leið og verk hans
hljóta að teljast einnig til danskra
bókmennta og falla auðveldlega
undir skilgreininguna „nýlendubók-
menntir“ (post-colonial) sem mikið
er á sveimi þessa dagana. Í Salt-
stólpanum hittir lesandinn fyrir
sögumann sem lýsir einum örlaga-
ríkum degi lífs síns. Þessi sögumað-
ur er ekki búsettur í föðurlandi sínu
heldur í stórborg sem minnir mjög á
Kaupmannahöfn þótt venjulegur
túrhestur kannist kannski ekki við
sig í borg sögunnar að öllu leyti.
Sögumanni líður vel á þessum stað,
hann finnur hvorki til framandleika-
tilfinningar né klofnings þótt hann
sé fjarri þeim stað sem fóstraði
hann í æsku. Í rauninni er hann
kannski hvorki staddur í landi for-
feðranna né landi herraþjóðarinnar,
heldur einhverjum þriðja stað:
Hann lifir og hrærist í andlegu rými
sem getur sem best rúmað hvoru
tveggja – og meira til. Þessi afstaða/
staða sögumannsins í Saltstólpanum
minnir mjög á þá afstöðu sem fram
kemur í Blóðprufum Tórodds
Poulsens og lýst var hér að ofan, að
landamæri búi fyrst og fremst innra
með okkur, og gaman er að velta
fyrir sér merkingu þessarar afstöðu
í heimi sem einkennist kannski
einna helst af togstreitunni á milli
samruna þjóða annars vegar og
sundrungar í nafni
þjóðernis hins vegar.
Eitt er víst að í Salt-
stólpanum mætast á
frjósaman hátt græn-
lensk menning og sú
danska en sýn höfund-
ar/sögumanns á sam-
félagið er persónuleg
og sérstök. Verkið er
að miklu leyti byggt
upp sem fjölradda frá-
sögn, sögumaður lýsir
því fólki sem á vegi
hans verður þennan
dag sem frásögnin
spannar og gefur þeim
orðið – oft til þess eins
þó að hafna lífsskoðun-
um þeirra sem oftar en
ekki einkennast af for-
dómum og ranghug-
myndum um aðra. Í
frásögninni er vakinn
upp grunur að dagur-
inn sem lýst er sé síð-
asti lífdagur sögu-
manns og þannig
tengist hann græn-
lenskri mýtu um mann-
inn sem gengur á vit
náttúrunnar til að enda
líf sitt. Í sögulok er
sögumaður staddur við
hafsbrún og hann hefur
brennt bát sinn og
framhaldið er órætt.
Danir tilnefna að þessu sinni
skáldsögu og ljóðabók eftir tvo af
sínum þekktustu samtímahöfund-
um, sem hafa reyndar báðir hlotið
tilnefningar til þessara verðlauna
áður. Hér er um að ræða Ib Michael
(f. 1945) sem er einn vinsælasti höf-
undur Dana í dag. Eftir hann liggur
stórt og mikið höfundarverk sem
spannar allt frá ljóðrænum minn-
ingasögum til víðfeðmra skáldsagna
sem gerast í framtíðinni allt eins og
nútíðinni. Skáldsaga hans Kejserens
atlas (Landkort keisarans) sem til-
nefnd er að þessu sinni telur rúmar
400 blaðsíður og sögusvið hennar
spannar svo til allan heiminn. Frá-
sögnin ferðast frá Danmörku, um
Karíbahafið og til Japan og hún
ferðast jafnframt fram og tilbaka í
tíma og nær yfir nokkrar aldir. Inn-
an þessarar stóru (og bráðskemmti-
legu) skáldsögu felast líka ótal bók-
menntagreinar – eða tegundir.
Landakort keisarans er ástarsaga,
spennusaga og vísindaskáldsaga,
svo fátt eitt sé nefnt, og hugmynda-
auðgi höfundar virðast engin tak-
mörk sett. Þetta er fjörleg saga sem
heldur lesandanum spenntum frá
upphafi til enda. En tilgangur höf-
undar er ekki bara sá að segja okk-
ur spennandi sögu – að
sjá okkur fyrir af-
bragðsafþreyingu –
heldur virðist honum
liggja nokkuð á hjarta.
Umhverfismál, skil-
yrði ástarinnar, fórnir
og hefndir, allt á þetta
sinn sess í þessari
mögnuðu sögu sem
sögð er á blæbrigða-
ríku, myndhlöðnu
tungumáli sem Ib
Michael beitir af mik-
illi list.
Ljóðabókin In Nom-
ine (Í nafni) eftir
Klaus Høeck (f. 1938)
er ekki síður doðrant-
ur en skáldsaga Ib
Michaels. Við fyrstu
sýn líkist bókin skáld-
sögu: tæpar 400 síður
í stóru broti er tæpast
það form ljóðabóka
sem maður á að venj-
ast. Reyndar er þessi
höfundur þekktur fyr-
ir massífar ljóðabæk-
ur sínar enda kallaður
„storformsdigter“ í
heimalandi sínu.
Ljóðabókinni In Nom-
ine mætti lýsa sem
ljóðabálki sem skáldið
spinnur út frá eigin
ævi – eigin nafni. Þetta er ljóðævi-
saga þar sem ljóðmælandi byrjar á
að lýsa fæðingu sinni og spinnur síð-
an áfram hugleiðingar um líf sitt og
ekki síst um það hvernig sjálfið
verður til. Ljóðabálkur um tilurð
sjálfsins. Það er ekkert áhlaupaverk
að lesa þessa miklu ljóðabók en er
vissulega fyrirhafnarinnar virði. Og
það má nálgast þennan texta á
marga vegu; hægt er að njóta ein-
stakra ljóða, einstakra minninga
skáldsins án þess að huga nánar að
innra samhengi ljóðanna. En ef les-
andinn nennir getur hann í gegnum
ítarlega skoðun smám saman
kynnst því kerfi sem skáldið vinnur
út frá. Bálkurinn er samsettur úr
átta „minningarsporum“ og sem
formlega hefjast sem tilbrigði um þá
sautján bókstafi sem nafn höfundar
er samsett úr: Klaus Høeck John-
sen… Til að auðvelda lesandanum
að átta sig á kerfinu hefur höfundur
skrifað eftirmála þar sem hann út-
skýrir það kerfi sem bókin byggist
á. En hvort sem lesandinn gengst
kerfinu á vald eða nýtur einstakra
ljóða hlýtur hann að viðurkenna að
þessi bók er verðugt framlag til
bókmenntaverðlauna Norðurlanda-
ráðs.
Íslensku höfundana sem tilnefnd-
ir eru í ár þarf varla að kynna fyrir
lesendum. Þetta eru þeir Gyrðir Elí-
asson (f. 1961) og Mikael Torfason
(f. 1974). Varla mun nokkur styr
standa um tilnefningu smásagna-
safnsins Gula hússins eftir Gyrði
Elíasson. Verkið er þegar marg-
verðlaunað; fékk bæði Laxnessverð-
launin og Íslensku bókmenntaverð-
launin í fyrra. Þessar smásögur
Gyrðis bera hans bestu höfundar-
einkennum gott vitni; textinn er
undrafagur í sínum ljóðræna og ívið
þunglyndislega frásagnarhætti.
Safnið samanstendur af 29 stuttum
textum sem tengjast í gegnum end-
urtekin minni og innbyrðis tilvísan-
ir. Gjarnan er haft á orði að Gyrði
Elíassyni hafi tekist að skapa í bók-
um sínum veröld sem lýtur sínum
eigin lögmálum og líkist engu öðru
sem skrifað hefur verið á íslensku.
Þeir sem láta heillast af þessum
heimi verða honum handgengnir og
líður ætíð vel innan landamæra
hans.
Umdeildur höfundur
Vera má að tilnefning skáldsög-
unnar Heimsins heimskasti pabbi
eftir Mikael Torfason sé umdeildari
enda er þessi höfundur líklega með-
al umdeildustu samtímahöfunda á
Íslandi. Heimsins heimskasti pabbi
er þriðja skáldverk Mikaels, hann
kvaddi sér hljóðs með Fölskum fugli
árið 1996, kraftmikilli skáldsögu
sem lýsir hörðum heimi vímuefna og
grófs ofbeldis á tæpitungulausan
máta sem fór fyrir brjóstið á mörg-
um lesendum. 1998 kom síðan Saga
af stúlku þar sem kvað við allt ann-
an og yfirvegaðri tón í sögu af ungri
stúlku sem á í mikilli tilvistar- og
sjálfsmyndarkreppu. Það sem einna
helst vakti athygli lesanda í þeirri
sögu var sú áleitna umræða um kyn-
hlutverk og kynferði sem liggur til
grundvallar söguþræðinum og
snertir ýmis helstu umræðuefni nú-
tímafræða og lista. Segja má að
Mikael Torfason hafi síðan staðfest
stöðu sína sem einn athyglisverðasti
höfundur okkar af yngstu kynslóð-
inni með þriðju skáldsögunni, þeirri
sem nú er tilnefnd til Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs. Um
Heimsins heimskasta pabba komst
einn gagnrýnandi þannig að orði að
með henni væri komin fram á sjón-
arsviðið alveg ný tegund heims-
ádeilu. Aðrir voru á þeirri skoðun að
út úr bókinni mætti lesa ótrúlega
íhaldssamar lífsskoðanir – hvort
heimfæra má slíkar skoðanir upp á
höfundinn sjálfan er síðan allt annað
mál. Hvort þessi heimsádeila á eftir
að falla í kramið hjá dómnefndinni á
eftir að koma í ljós.
Horfin
landamæri
Það ræðst á morgun hver hlýtur Bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs.
Soffía Auður Birgisdóttir kynnir
tilnefningar Dana, Færeyinga,
Grænlendinga og Íslendinga.
Mikael Torfason
Gyrðir Elíasson
ÞEIR eru komnir aftur á stjá fé-
lagarnir frá 13. öld, aðalsmaðurinn
og þjónninn hans, sem Jean Reno
og Christian Clavier túlkuðu á eft-
irminnilegan hátt í kvikmyndinni
Les Visiteurs árið 1993. Hér er
okkur boðið upp á bandaríska út-
gáfu myndarinnar, þótt aðalleikar-
arnir tveir og leikstjórinn séu enn á
sínum stað.
Greifinn af Malfete og illalykt-
andi þjónninn hans, André, koma
til Englands þar sem heitmey hins
aðalborna bíður hans. Brúðkaupið
er á næsta leiti þegar afbrýðisöm
illmenni grípa í taumana og fé-
lagarnir tveir lenda, með hjálp
galdrakarls, í Bandaríkjum 21. ald-
ar.
Þótt þessi endurgerð haldi sig
nokkurn veginn við frumgerðina
var sú fyrri betri, og það er ekki
bara nostalgía. Franska myndin
lagði mikið upp úr því að gera gys
að aðalsfólki, tilgerð þess og fárán-
leika. Það var það fyndna, það sem
franski almúginn flykktist í bíó til
að sjá og hlæja að. Sá hluti er ekki
með hér, heldur er allt lagt upp úr
aðstæðunum sem skapast við það
að fara fram í tímann og meðfylgj-
andi klósett- og prumphúmor.
Bandarísk samvinna hefur án
efa haft áhrif á handritsskrifin.
Unnustan og kærastinn hennar
eru nú orðin dæmigert par sem
ekkert fyndið er við; góða stelpan
og vondi strákurinn, einhliða
klisjutýpur. Einnig þurfti Kaninn
að fá það inn að allir sem tylla svo
mikið sem litlu tá á þeirra jörð hafa
skyndilega brjálæðislega þörf fyrir
að vera svo ofboðslega frjálsir í
þessu yfirmáta frjálsa landi þeirra.
Malcolm McDowell leikur
galdrakarlinn sem fer á eftir þeim
og flest sem honum viðkemur er
svo neyðarlega ófyndið að maður á
það til að líta undan. Aðrir leikarar
standa sig vel, þótt kjötið sé lítið á
beinunum. Útkoman er mynd þar
sem hlæja má að einstaka atriðum
svo lengi sem maður hefur ekki
þegar séð þau í hinni myndinni.
Álfar út úr hól
KVIKMYNDIR
Stjörnubíó
Leikstjóri: Jean-Marie Poiré. Handrit:
Jean-Marie Poiré og Christian Clavier.
Kvikmyndataka: Ueli Steiger. Aðal-
hlutverk: Jean Reno, Christian Clav-
ier, Christina Applegate, Matt Ross,
Tara Reid og Malcolm McDowell. 88
mín. Bandaríkin/Frakkland. Gaumont
2001.
JUST VISITING/GESTIRNIR Hildur Loftsdóttir
TILKYNNT verður í Norræna hús-
inu á morgun, mánudag, hverjir
hljóta Bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs að þessu sinni. Af tilefninu
verður dagskrá með fyrirlestrum,
upplestrum og pallborðsumræðum
um norrænar bókmenntir í Norræna
húsinu í dag, sunnudag, frá kl. 14–17.
Að dagskránni stendur Norræna
húsið, í samstarfi við norrænu sendi-
kennarana við Háskóla Íslands og ís-
lensku dómnefndina.
Dagný Kristjánsdóttir opnar dag-
skrána. Maria-Liisa Nevala fjallar
um finnskar samtímabókmenntir,
Mary-Ann Bäcksbacka rithöfundur
kynnir verk sín, Astrid Trotzig
fjallar um sænskar samtímabók-
menntir, Heidi von Born rithöfundur
kynnir verk sín, Hans H. Skei fjallar
um norskar samtímabókmenntir,
Oskar Stein Bjørlykke rithöfundur
kynnir verk sín, Henrik Wivel og
May Schack fjalla um danskar sam-
tímabókmenntir, Karl Elias Olsen
fjallar um grænlenskar samtímabók-
menntir, Soffía Auður Birgisdóttir
fjallar um íslenskar samtímabók-
menntir og Turid Sigurðardottir
fjallar um færeyskar samtímabók-
menntir. Að erindunum loknum
verða hringborðsumræður.
NORDBOK styrkir dagskrána.
Norrænar
bókmenntir í
brennidepli