Morgunblaðið - 06.09.2002, Síða 36

UMRÆÐAN
36 FÖSTUDAGUR 6. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á umhverfisráð-
stefnu Sameinuðu
þjóðanna í Jóhannesar-
borg lögðu íslensk
stjórnvöld fram
skýrslu undir nafninu
„Velferð til framtíðar.
Sjálfbær þróun í ís-
lensku samfélagi.
Stefnumörkun til
2020“. Þetta er rit upp
á 82 blaðsíður í A4-
broti, ríkulega mynd-
skreytt og hefur að
geyma upplýsingar um
íslenskar aðstæður og
hugmyndir stjórnvalda
um nýtingu og verndun
náttúruauðlinda. Von-
andi fær þessi skýrsla gagnrýna
skoðun og ábendingar sem hér fara á
eftir eru settar fram í því samhengi.
Í inngangskafla skýrslunnar segir
m. a.:
„Sú stefnumörkun sem hér liggur
fyrir, er ætluð sem heildarrammi ut-
an um stefnumótun stjórnvalda á
þeim sviðum sem snerta sjálfbæra
þróun í náinni framtíð. ... Stefnan er
mörkuð langt fram í tímann, eða til
ársins 2020, sem þýðir að henni er
ætlað að vera lifandi skjal sem tekur
breytingum eftir því sem aðstæður
og áherslur breytast. ... Þessi stefnu-
mörkun á hins vegar að vera grunnp-
lagg sem stjórnvöld og aðrir geta
notað til þess að sjá og móta for-
gangsverkefni Íslands á sviði sjálf-
bærrar þróunar. Því er ætlað annars
vegar að veita upplýsingar um meg-
inmarkmið og áherslur íslenskra
stjórnvalda og hins vegar að veita
leiðsögn við framtíðarstefnumótun á
mikilvægum sviðum.“ (Bls. 10.)
Eins og hér kemur fram setja út-
gefendur markið hátt og því eru von-
brigði að innihaldið er rýrara en ætla
mætti.
Stefnumörkun
Hugtakið sjálfbær þróun er af
flestum túlkað sem leiðsögn um þró-
un samfélags og umhverfis sem fái
staðist til lengdar. Samkvæmt því
mega athafnir og ákvarðanir teknar í
nútíð ekki bitna á lífsskilyrðum í
framtíðinni. Ástæðan fyrir því að al-
þjóðasamfélagið hefur sameinast um
að koma til fundar undir þessu kjör-
orði er trúlega hversu sjálfsagt þetta
markmið hlýtur að teljast. Stoðirnar
sem það hvílir á eru fyrst og fremst
þrjár: efnahagsþróun, félagsleg
markmið og umhverfi jarðar í öllum
sínum margbreytileik.
Í inngangskafla er vikið að sjálf-
bærri þróun og er framsetningin
ruglingsleg og lítt til þess fallin að
dýpka skilning lesenda á viðfangs-
efninu. Sérstaklega skortir á og að
sjálfbær þróun á Íslandi sé sett í
samhengi við hnatt-
rænan veruleika, bæði
mengun og fátækt, og
að efnahagsþróun sem
grundvallarþætti séu
gerð viðhlítandi skil.
Raunar er í skýrslunni
talað um efnahagsvöxt
en ekki efnahagsþróun.
Áhrif hnattvæðingar
eru heldur ekki til um-
ræðu í þessu riti eða
stefna í alþjóðavið-
skiptum. Um Ríó-sátt-
málana er fyrst fjallað
efnislega undir lok rits-
ins og um aðstæður
þróunarríkja er sáralít-
ið rætt. Fyrir bragðið
svífur þetta rit mjög í lausu lofti.
Framsetning
Í skýrslunni er miklu rúmi varið til
að lýsa ástandi mála að því er varðar
íslenska atvinnuvegi, mengun og
náttúruvernd. Látum vera að stjórn-
völd hampi því sem þau telja að vel
hafi til tekist ef jafnframt er bent á
veikleikana í stöðunni. Á það skortir
hins vegar verulega og því er grein-
ing skýrslunnar á núverandi ástandi
ótrúverðug og heldur gagnslítil.
Þetta á til dæmis við um kaflann um
sjávarútveg sem atvinnuveg og um
verndun sjávarauðlinda. Gildandi
fiskveiðistjórnunarlög eru sögð falla
að sjálfbærri nýtingu og stuðla að
verndun nytjastofna jafnframt því
sem þau tryggi trausta atvinnu og
byggð í landinu. Staðhæft er að ís-
lensk stjórnvöld hafi beitt sér fyrir
aðgerðum til að koma í veg fyrir
brottkast og að fylgt hafi verið vís-
indalegri ráðgjöf og varúðarnálgun
við ákvörðun heildarafla. Ekki munu
allir sáttir við þessa túlkun. Umfjöll-
un um landbúnað er svipuðu marki
brennd. Engin afstaða er tekin til
beitarálags vegna tvöföldunar á
hrossaeign landsmanna undanfarna
áratugi, en höfundar hugga sig við að
hross séu þó enn sem komið er færri
en sauðfé! Markmið og aðferðafræði
í skógrækt eru í þoku sem fyrr og
fátt segir um hvernig bregðast skuli
við vá af völdum ágengra innfluttra
tegunda.
Skipulagsmál fá lítið rúm í þessari
skýrslu, þótt þau séu réttilega sögð
eitt áhrifaríkasta stjórntækið til að
samræma ólíkar kröfur um auðlinda-
nýtingu, atvinnuþróun og umhverf-
isvernd. Um stefnu í fræðslumálum
sem forsendu fyrir vitrænni umræðu
um sjálfbæra þróun verðum við litlu
nær af lestri ritsins og enn er lofað
náttúrufræðisafni á landsvísu sem
forgangsverkefni á sviði almenn-
ingsfræðslu. Af lestri kafla um
verndun náttúru Íslands mætti ætla
að flest á því sviði sé komið á góðan
rekspöl.
Umfjöllun um þróunaraðstoð Ís-
lendinga fær einn dálk í skýrslunni.
„Fjármagn til þróunaraðstoðar hef-
ur aukist á undanförnum árum en er
þó undir þeim mörkum sem að var
stefnt,“ segir þar. Þetta getur varla
talist hálfsannleikur, því að framlög
Íslands til þróunaraðstoðar hafa
nánast staðið í stað kringum 0,1% af
vergri þjóðarframleiðslu frá því við-
miðunin um 0,7% var sett í Ríó 1992.
Í skýrslunni segir að ekki sé ráðlegt
að auka þróunaraðstoð mikið í einu
vetfangi!
Stóriðjustefnunni flaggað
Stóra véfréttin í þessari skýrslu
eru orkumál og stóriðjustefna
stjórnvalda. Meira er gert en nokkru
sinni fyrr úr orkuauðlindum lands-
ins, hagkvæm vatnsorka sögð fimm
sinnum meiri en búið sé að virkja og
óvirkjaður jarðhiti sé „þúsund sinn-
um meiri en sá jarðhiti sem nú er
nýttur“. Vísað er til rammaáætlunar
um virkjun vatnsorku og jarðhita til
að samþætta sjónarmið verndar og
nýtingar. Þetta lítur ekki illa út til af-
lestrar fyrir útlendinga en er lítil
huggun þeim sem þekkja til veru-
leikans heima fyrir. Það er í meira
lagi kaldhæðnislegt að á sama tíma
og stjórnvöld boða miðlunarlón á
Ramsarsvæðinu Þjórsárverum les-
um við í þessari skýrslu að á næstu
fimm árum sé æskilegt að tilnefna af
Íslands hálfu a. m. k. þrjú votlend-
issvæði til viðbótar undir slíka
vernd. Í umfjöllun um loftslagsmál
er stóriðja á Íslandi sem fyrr tekin út
fyrir sviga og áfram treyst á guð og
lukkuna og að litla Ísland komist
áfram með betlistafinn á meðan aðr-
ir aðilar að Kyótóbókuninni axla
byrðar.
Þótt ýmsan fróðleik megi hafa af
þessari skýrslu umhverfisráðherra
dugar hún skammt sem leiðsögn og
stefnumörkun fyrir sjálfbæra þróun
af Íslands hálfu. Ráðlegt hefði verið
af höfunda hálfu að sleppa tilvísun til
ársins 2020 á forsíðu og ganga fram
af meiri hógværð, bæði miðað við
efnistök ritsins og íslenskan veru-
leika.
Skýrsla stjórnvalda
um sjálfbæra þróun
Hjörleifur
Guttormsson
Umhverfi
Meira er gert en nokkru
sinni fyrr, segir
Hjörleifur Guttorms-
son, úr orkuauðlindum
landsins.
Höfundur er fv. alþingismaður.
AF FRÉTTUM und-
anfarna daga mætti
halda að framleiðsla
vetnis á Íslandi væri
nýjung. Það er ekki svo
því vetni var framleitt
með rafgreiningu í ára-
tugi í Áburðarverk-
smiðjunni í Gufunesi og
síðan notað til áburðar-
framleiðslu. Því miður
var vetnisframleiðslu
hætt enda markaður
fyrir vetnið ekki lengur
til staðar.
Mér finnst gæta
nokkurs misskilnings í
allri umræðu hérlendis
um vetni og ökutækja-
eldsneyti. Háfleygar yfirlýsingar um
að vetnisvæðingin sé rétt handan við
hornið eru að mínu áliti úr öllum takti
við raunveruleikann. Betra jarðsam-
band virðist vera á meginlandinu því
samkvæmt stefnu og aðgerðaráætlun
Evrópusambandsins, sem nálgast má
á heimasíðu ESB, http://www.eur-
opa.eu.int/comm/energy/en/fa_3_en.-
html, er gert ráð fyrir að árið 2020
verði 20% eldsneytisnotkunar í sam-
göngum s.k. óhefðbundið eldsneyti.
Samkvæmt ofangreindri áætlun er
það viðurkennt að einungis þrjár teg-
undir óhefðbundins ökutækjaeldsneyt-
is geti náð því marki að verða hver
um sig 5% af ökutækjaeldsneyti árið
2020. Þessar þrjár tegundir eru elds-
neyti úr lífrænum efnum (e. biofuels ),
gas og vetni. Það er því óraunhæft að
halda því fram að vetnisvæðing sé um
það bil að hefjast. Vetnisvæðingin
mun að mínu áliti ekki hefjast af al-
vöru fyrr en efnarafalinn verður orð-
inn þróað tæki og mun verða vikið að
því síðar í greininni.
Til eldsneytis úr lífrænum efnum
telst m.a. metan frá rotgerjun. Metan
hefur verið nýtt á þennan hátt und-
anfarin tvö ár hjá SORPU í Álfsnesi
og selt sem eldsneyti á bifreiðar á
þjónustustöð ESSO á Bíldshöfða. Nú
þegar eru tæplega 40 litlir sendibílar
sem aka daglega um á þessu eldsneyti
og stuðla þannig að minni mengun í
borginni. Þessir bílar eru allir s.k. tví-
orkubílar, sem geta nýtt bæði metan
og bensín. Í sama flokk eldsneytis
fellur lífdísil, sem tilraunir hafa verið
gerðar með hérlendis, svo og ýmis líf-
ræn efni eins og metanól og etanól.
Gas (jarðgas, própangas o.fl.) hefur
erlendis mest verið notað í iðnaði en
einnig til húshitunar og eldamennsku.
Sums staðar er það nýtt á ökutæki og
í heiminum í dag eru rúmlega 2 millj-
ónir bíla sem nota gas í einu eða öðru
formi, en flestir þeirra eru tvíorkubíl-
ar. Í Evrópu eru nú í umferð um 470
þúsund ökutæki sem nota gas, þar af
eru um 400 þúsund bílar á Ítalíu.
Miklar vonir eru bundnar við aukna
notkun gass í þessu sambandi og 50
bílaframleiðendur í heiminum fram-
leiða nú staðlaða gasbíla, sem kosta
svipað og sambærilegir bensínbílar.
Það er samdóma álit flestra sem
koma að þessum málum að vetnisgas,
framleitt í sérstökum vetnisstöðvum,
verði ekki framtíðareldsneyti almenn-
ings frekar en metan eða aðrar loft-
tegundir. Framtíðareldsneytið verður
vökvi við venjulegt hitastig og þrýst-
ing enda allt kerfi eldsneytisdreifingar
og farartækja miðað við slíka vökva
en ekki lofttegundir. Almenningur er
vanur fljótandi eldsneyti fyrir bíla og
því verður ekki svo auðveldlega
breytt.
Flestir sérfræðingar á sviði elds-
neytismála eru sammála um að
efnarafalinn sé það sem koma skal í
bílvélum. Rafali er tæki sem fram-
leiðir straum og daglegt líf almenn-
ings væri óhugsandi án rafala. Mest
af því rafmagni, sem við notum, er
framleitt í rafölum sem fá orku sína
úr fallvötnunum. Hefðbundin bílvél er
með rafala til rafmagnsframleiðslu
fyrir bílinn og flestir af minni kynslóð
áttu reiðhjól með „dynamo“ fyrir lugt-
ina, sem er rafali í sinni einföldustu
mynd. Efnarafali er eins og hver ann-
ar rafali, þ.e. hann framleiðir straum,
en hann skilur sig frá hefðbundnum
rafölum að því leyti að
orkan, sem hann nýtir
við rafmagnsframleiðsl-
una fæst við samruna
vetnis og súrefnis. Slík
„vél“ er mengunarlaus
þar sem við samruna
vetnis og súrefnis
myndast eingöngu vatn.
Nýting eldsneytisins í
slíkri „vél“ er auk þess
miklu betri en í hefð-
bundinni bílvél.
En hvaðan fæst þetta
vetni? Líklegt má telja
að vetnisberinn verði
vökvi, af ástæðum sem
áður voru raktar. Til að
fá vetni þarf fyrst að
kljúfa það frá vetnisberanum, sem
getur verið bensín, metanól eða önnur
efni sem innihalda vetnisatóm. Slík
klofnun mun einnig fara fram í bíln-
um en við það verður óhjákvæmilega
einhver mengun. Vetnisberinn verður,
eins og ökutækjaeldsneyti dagsins í
dag, geymdur í eldsneytistanki bílsins,
og verður aðeins notaður þegar á þarf
að halda við framleiðslu vetnis. Ef
kíkt verður undir vélarhlíf framtíð-
arbílsins munu menn sjá litla efna-
verksmiðju sem framleiðir vetni og
efnarafala sem breytir vetninu í raf-
magn. Framtíðarbíllinn er því hljóð-
látur rafbíll sem mengar lítið sem
ekkert!
Miklum fjármunum er nú varið í
þróun efnarafalans af bílaframleiðend-
um beggja vegna Atlantshafsins.
Menn greinir á um leiðir og hvaða
vetnisbera sé hagkvæmast að nota. Í
ljósi þeirrar þróunar er ljóst að fram-
tíðarbíllinn, knúinn efnarafala, mun
ekki nota vetnisgas frá vetnisstöðvum.
Ólíklegt verður að teljast að almenn-
ingur sætti sig við dýrari bíla þrátt
fyrir nýja tækni. Í þessu eins og öðru
verður það budda almennings sem
ræður ferðinni. Það verður því ekki
fyrr en á markað koma ódýrir bílar,
knúnir efnarafölum, sem nýta fljót-
andi eldsneyti, að hægt verður að
segja að vetnisvæðingin hefjist fyrir
alvöru.
Vetni og fram-
tíðarbíllinn
Kristján
Kristinsson
Höfundur er efnaverkfræðingur og
deildarstjóri umhverfis- og gæða-
deildar Olíufélagsins ehf. ESSO.
Eldsneyti
Framtíðarbíllinn, knú-
inn efnarafala, segir
Kristján Kristinsson,
mun ekki nota vetnisgas
frá vetnisstöðvum.
Á hátíðarstundum
höfum við, íslensk þjóð,
mælt okkur mót á Þing-
völlum til þess að
„treysta heitin“. Sögu-
sviðið blasir þar við
okkur, liðnir atburðir
verða ljóslifandi fyrir
vitund okkar og sterk
tilfinning vináttu og
tryggðar við landið
verður að þrá hjartans
til þess að vinna þjóð-
inni gagn og gengi.
Við bjóðum gestum
okkar til Þingvalla og
þar segjum við börnum
okkar Söguna.
Ný öld hefur hafið
göngu sína og lífið ber með sér breyt-
ingar. Þörf er sú breyting sem hin
nýja fræðslumiðstöð á Hakinu færir
okkur og öllum varð hughægra þegar
Valhöll var orðin þjóðareign. En sú
breyting að prestssetrið er lagt niður
á Þingvöllum er mörgum áhyggju-
efni. Safnaðarstarf þarf rými. Þar
sem kirkjustarfi og
helgiþjónustu er ætlað-
ur vettvangur þarf þak
fyrir fólk sem undirbýr
þjónustu og/eða er
þátttakendur í helgi-
haldi, fræðslustarfi,
guðsþjónustu og bæna-
gjörð.
Öll þjóðin á kirkju-
sókn í Þingvallakirkju.
Helgi Þingvalla er mik-
il. Þar liggja rætur
þjóðmenningar og trú-
ar dýpst í sögu okkar
og landi.
Þar er staður þar
sem ákall, þakkargjörð
og bæn fyrir landi, lýð
og stjórnvöldum, kirkju, kristni og
menningu á að vera vakandi ár og tíð.
Á liðinni öld hefur verið lagður
metnaður í uppbyggingu og varð-
veislu helgra staða í samvinnu ríkis
og kirkju og allrar þjóðarinnar. Hag-
sæld og framþróun hefur einkennt
þjóðlífið. Nú er sem ný landnámsöld
sé í uppsiglingu, slíkur er fjöldi inn-
flytjenda á fáum árum. Ókunnir
straumar menningar og ólíkra trúar-
bragða hafa áhrif á líf okkar.
Framtíð komandi kynslóða er ekki
á okkar valdi en ábyrgð okkar kyn-
slóðar er að halda vöku okkar jafnt í
andlegum efnum sem veraldlegum.
Landstjórn og kirkjustjórn hafa
tvinnað saman þræði trúar og þjóð-
menningar í 1000 ár og nú ríður á að
sanngirni sé gætt vegna framtíðar í
landi Þingvalla og að hin fornu vé og
spöku orð fyrri tíðar manna séu í
heiðri höfð. Orð Þorgeirs Ljósvetn-
ingagoða er hann mælti árið 1000 á
Þingvöllum eru enn í gildi og varpa
ljósi fram á veg: „… ok þykir mér þat
ráð að láta þá eigi ráða er hér gang-
ast með mestu kappi í móti ok miðl-
um svo mál millum þeirra at hvárir
tveggja hafi nokkurt til síns máls en
at vér höfum allir ein lög ok einn sið.
Því þat mun satt vera: Ef vér slítum
lögin, þá slítum vér friðinn.“ (Kristni-
saga.)
Þingvellir eru staður liðinnar sögu
og fornra minja en sagan er enn að
gerast og sporin verða eftir í sverð-
inum. Þingvellir eru staður líðandi
stundar þar sem atburðarásin spegl-
ar gildismat okkar, þróun þjóðmála,
trúar og menningar. Kirkjan getur á
skömmum tíma orðið safngripur,
fornminjar sem við sýnum. Guðshús
er musteri lifanda Guðs, þar tilbiðj-
um við Guð og erum við hlið himins-
ins. Húsakostur vegna safnaðar-
starfs ætti að vera í samræmi við
vitund þjóðarinnar um helgi staðar-
ins og ríma við nútímann.
Hin kristna þjóðmenning og hin
kristna trú er arfleifð sem við verðum
að gæta að, sem fjöreggi þjóðarinnar,
að glatist ekki.
„Treystum vor heit“
Helga St.
Hróbjartsdóttir
Þingvellir
Öll þjóðin, segir Helga
St. Hróbjartsdóttir,
á kirkjusókn í
Þingvallakirkju.
Höfundur er fyrrverandi kennari.