Morgunblaðið - 07.09.2002, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 7. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
H
INN 11. september verður þess minnst,
að liðið er eitt ár frá hinni hryllilegu árás
á tvíburaturnana í New York og Penta-
gon, varnarmálaráðuneyti Bandaríkj-
anna, í Washington. Minningu þúsund-
anna, sem týndu lífi, verður sýnd virðing og þeir hylltir,
sem drýgðu hetjudáð við ótrúlegar aðstæður. Öll eigum
við minningu um, hvar við vorum, þegar við heyrðum
fréttirnar þennan örlagaríka dag, hver og einn rifjar
það upp með sjálfum sér, sem þá gerðist, þótt hann væri
víðsfjarri eyðileggingunni, eldhafinu og mannfallinu.
Við vitum, að heimsmyndin breyttist við þessi voða-
verk, þó er enn ekki unnt að gera sér fulla grein fyrir
því á hvern veg. Samúðarbylgjan í garð bandarísku
þjóðarinnar var mikil og á ótrúlega skömmum tíma
tókst Bandaríkjastjórn undir forystu George W. Bush
forseta að sameina þjóðir heims til virkrar andstöðu
við hryðjuverkamennina. Nutu ákvarðanir um að ráð-
ast á Afganistan og koma talibönum frá völdum, trú-
arofstækismönnunum, sem veittu hryðjuverkasamtök-
unum al-Qaeda og Osama bin Laden, foringja þeirra,
skjól.
Þeir voru margir, sem spáðu því, áður en látið var til
skarar skríða gegn talíbanastjórninni, að árás á hana
leiddi til óróa og uppreisnar í arabaheiminum og öðrum
löndum múslíma. Ný heimsstyrjöld milli ólíkra menn-
ingarheima væri yfirvofandi. Daglegu lífi í Bandaríkj-
unum yrði stefnt í voða. Þær spár hafa ekki ræst, þvert
á móti studdu öflugir forystumenn múslímaríkja að-
gerðir Bandaríkjamanna og munar þar ekki minnst um
afstöðu Pervez Musharrafs, forseta Pakistans, næsta
nágranna Afganistans, sem telur enn of snemmt fyrir
Bandaríkjaher að draga saman seglin í Afganistan.
Hernaðurinn í Afganistan sannaði enn, að Bandaríkin
eru öflugasta herveldi heims. Þótt 5. grein Atlantshafs-
sáttmálans, stofnskrár Atlantshafsbandalagsins
(NATO), um að árás á einn sé árás á alla, hafi verið
virkjuð í fyrsta sinn í sögunni eftir árásina á Bandaríkin,
hefur ekki komið til sameiginlegra hernaðaraðgerða á
vegum bandalagsins í tilefni af árásinni 11. september.
Þvert á móti mátu Bandaríkjamenn það svo eftir
reynslu sína af þátttöku í sameiginlegum NATO-
hernaðaraðgerðum í Júgóslavíu fyrrverandi, að þeir
ættu einir að eiga síðasta orðið um beitingu herafla síns
í Afganistan.
x x x
Stríð gegn hryðjuverkahópum er allt anna
sá hernaður, sem heimurinn hefur áður kynn
semi hryðjuverkahópa hefur einnig breyst fr
um kalda stríðsins, þegar þeir gátu næsta öru
skjóls innan landamæra einstakra ríkja, eins
Þýskalands í Evrópu. Eitt af því fyrsta, sem t
Bandaríkjastjórnar sögðu eftir árásina 11. se
var, að ekki yrði látið við það sitja að hafa hen
þeirra, sem illvirkið unnu, heldur yrðu þær rí
sem veittu ódæðismönnum skjól, látnar gjald
Skýrasta dæmið um framkvæmd þessarar
í Afganistan. Bandaríkjastjórn hefur hins veg
látið að sér kveða annars staðar, þar sem tali
angar al-Qaeda teygi sig. Donald H. Rumsfel
armálaráðherra Bandaríkjanna, segir, að hið
asta við nýja andstæðinga Bandaríkjanna sé,
fljóti um allt. Hryðjuverkasamtök starfi án ti
landamæra, höfuðstöðva eða hefðbundins her
fylgist náið með ráðstöfunum Bandaríkjaman
sér og hagi starfsemi sinni í samræmi við það
Hryðjuverkum fjölgar um heim allan. Á mi
1968 og 1989 voru að meðaltali unnin 1.673 hr
ári, en á árunum 1990 til 1996 eftir að kalda s
fjölgaði hryðjuverkum um 162% (urðu 4.389 á
síðari ár hefur þessum ódæðisverkum enn fjö
beinast þau frekar gegn almenningi en opinb
ilum. Fimmtíu þúsund manns féllu fyrir hend
verkamanna á milli 1990 og 1996.
Til að bregðast við þessum hættum þarf að
öryggisráðstafana, sem eru allt annars eðlis e
skipulag varna þjóðríkja, til dæmis á tímum k
stríðsins. Sameina verður krafta þeirra, sem
gæslu, starfa í utanríkisþjónustunni, sinna nj
fjármálaeftirliti á annan veg en áður hefur ve
Eftir 11. september hefur verið leitast við að
þjóðasamstarf á þessum sviðum og í Bandarí
hafa verið gerðar ráðstafanir til að tryggja in
með því að endurskipuleggja stjórnkerfi ríkis
x x x
Forysta Bandaríkjastjórnar í baráttunni v
verkamenn er óvtíræð. George W. Bush hefu
dregið ríki í óvinadilk Bandaríkjanna og kalla
möndulveldi hins illa. Eitt þessara ríkja, Írak
VETTVANGUR
Eftirleikur 11. septe
Eftir Björn Bjarnason
Á
ÞVÍ ári sem liðið er frá hryðju-
verkaárásunum ellefta septem-
ber hafa spurningar um Íslam,
eðli trúarinnar, sérstöðu og þá
ógn sem Vesturlöndum stafar
hugsanlega af henni verið í sviðsljósi fræði-
legrar og pólitískrar umræðu. Á meðan
helstu átök tuttugustu aldarinnar við fas-
isma, kommúnisma og aðra „isma“ voru
fyrst og fremst hugmyndafræðilegs eðlis
beindu hryðjuverkin í september í fyrra
kastljósinu á nýjan leik að „menningarstyrj-
öldum“ og árekstrum „menningarheima“.
Múslimar staðhæfa gjarnan að vegna þess
að ein af fimm frumskyldum múslima sé
Zakat (að hjálpa fátækum) snúist íslamskt
þjóðfélag ekki eins mikið um grunnein-
inguna, sem takmarkar ójöfnuð og fé-
lagslega útskúfun. Á sama tíma líta margir á
Vesturlöndum svo á að íslamstrú takmarki
einstaklingsfrelsi, ekki síst kvenfrelsi.
Staðreyndir virðast renna stoðum undir
þessar fullyrðingar. Í ríkjum múslíma er yf-
irleitt minna um ójöfnuð og afbrot (sem er
ágætur mælikvarði á félagslega útskúfun) en
í öðrum þjóðfélögum þar sem efnahagsþróun
er á svipuðu stigi, t.d. í hinni kaþólsku Róm-
önsku-Ameríku. En getur köld tölfræði um
meðaltekjur sagt okkur eitthvað sem skiptir
máli?
Ekki ef marka má stjórnmálafræðinginn
Francis Fukuyama, sem segir að tiltekin fé-
lagsleg útkoma (þar á meðal tekjur) sé af-
leiðing þess að ríki séu á ólíkum stigum nú-
tímavæðingarferlis, þar sem öll þjóðfélög
séu að færast í átt að algildum gildum.
Samuel Huntington við Harvard-háskóla tel-
ur einnig að samanburður af þessu tagi sé
misvísandi en er þó ekki sammála greiningu
Fukuyama.
Huntington lítur svo á að myrk öfl séu að
störfum innan íslam, að hin félagslega út-
koma íslams endurspegli ekki stöðu ísl-
amskra þjóðfélaga varðandi nútímavæðingu
heldur kennisetningar trúarinnar. Þar sem
Íslam byggist á messíanískum samruna
hinna pólitísku, trúarlegu og menningarlegu
vídda, segir Huntington, er árekstur Vest-
urlanda og íslams óhjákvæmilegur þar sem
kerfin eru ósamrýmanleg í grundvallaratrið-
um. En ef við viljum komast að því hvaða
hlutverki trúarbrögð á borð við íslam gegna
við að ákveða grundvallarform samfélags er
vissulega hætta á því að við leiðumst inn á
villigötur með því að bera saman ólík ríki eða
heimssvæði. Við verðum að líta á einstak-
linga í einstökum ríkjum til að skilja hið
sanna afl „íslamskra gilda“ þegar kemur að
mótun samfélagsins. Til að takast þetta verð-
um við að hafa ríki þar sem eru skýr trúarleg
skil á milli íslam og kristni og takmarkað
samneyti á milli félagslegra hópa, ólíkt því
sem á við í hinum bandaríska suðupotti.
Í tveimur rannsóknum, sem ég hef gert
ásamt starfsbræðrum við Beirút-háskóla, er
Líbanon notað til að kanna tengsl trúar-
bragða o
einkenna
fram yfir
Líbanon e
þar sem þ
sem eru
uppi stra
landamör
Raunar
sem skipt
telja sig v
og telja s
ingarlega
um.
Við kön
brögð þei
ólskra), sú
Eru íslömsk gildi
Eftir Ugo Panizzi
©The Project Syndicate.
Múslimar liggja á bæn í moskunni í Bagdad. Greinarh
BAUGUR OG ARCADIA
Það þarf sterkt innsæi og dirfskutil þess að ná þeim árangri á al-þjóðlegum hlutabréfamarkaði,
sem forráðamenn Baugs hafa náð með
viðskiptum sínum með hlutabréf í
brezku verzlunarkeðjunni Arcadia.
Samkvæmt tilkynningu, sem Baugur
sendi frá sér í gær, mun hagnaður fé-
lagsins af þessum viðskiptum nema um
8 milljörðum króna eftir skatta og þeg-
ar kostnaður hefur verið greiddur.
Þetta er annar mesti hagnaður, sem ís-
lenzkir kaupsýslumenn hafa náð í við-
skiptum á alþjóðavettvangi. Björgólf-
ur Guðmundsson og samstarfsmenn
hans seldu bjórverksmiðju í Rússlandi
fyrir 40 milljarða króna og þótt ekki
hafi verið gefið upp hver nettóhagn-
aður þeirra var af þeirri sölu má gera
ráð fyrir, að hann hafi verið umtals-
verður.
Þessi miklu viðskipti sýna, að ís-
lenzkir kaupsýslumenn búa nú yfir því
sjálfstrausti, sem þarf til að stunda
viðskipti á hinum alþjóðlega markaði,
en þeir búa líka augljóslega yfir þekk-
ingu og þori og hafa ákveðna framtíð-
arsýn, sem vísar þeim veginn.
Forráðamenn Baugs náðu ekki öll-
um markmiðum sínum í þessum við-
skiptum. Þeir náðu ekki samningum
um kaup á ákveðnum verzlunum, sem
hafa tilheyrt Arcadia. Enginn nær öllu
fram í samningum og miðað við þann
hagnað, sem hluthafar Baugs hafa náð,
þurfa forsvarsmenn Baugs ekki að
vera óánægðir með frammistöðu sína,
þótt allt hafi ekki fengizt fram, sem að
var stefnt.
Í opinberum umræðum hér á Íslandi
að undanförnu hafa forráðamenn
Baugs kvartað undan því, að efnahags-
brotadeild ríkislögreglustjóra hafi
gert húsleit í húsakynnum fyrirtækis-
ins á sama tíma og þeir hafi staðið í við-
kvæmum samningaumræðum og að
húsleitin hafi valdið þeim milljarða
tjóni. Þeir hafa jafnvel haft á orði að
krefjast skaðabóta af hálfu hins opin-
bera.
Nú er það staðreynd, að húsleit í fyr-
irtækjum er orðin algengari hér en áð-
ur var. Þannig hafa öll olíufélögin mátt
sæta húsleit, sem forsvarsmönnum
þeirra þótti afar harkaleg af hálfu
Samkeppnisstofnunar eins og fram
kom í ummælum þeirra á sínum tíma.
Eftir að húsleitin var gerð hjá Baugi
gerðu starfsmenn Samkeppnisstofn-
unar húsleit hjá Eimskipafélagi Ís-
lands hf., sem hefur verið eitt af grund-
vallarfyrirtækjum þjóðarinnar í tæpa
öld. Fyrr á þessu ári gerði skattrann-
sóknarstjóri húsleit hjá Norðurljósum
hf. vegna rannsóknar, sem beindist að
stjórnarformanni fyrirtækisins.
Þess ber þó að gæta að sá grundvall-
armunur er á slíkum aðgerðum efna-
hagsbrotadeildar ríkislögreglustjóra
og t.d. Samkeppnisstofnunar að ríkis-
lögreglustjóraembættið rannsakar
meint sakamál en Samkeppnisstofnun
meint brot á samkeppnislögum.
Þegar horft er til þeirra fyrirtækja,
sem húsleit hefur verið gerð hjá, er
engin leið að halda því fram, að þar sé
einhver mannamunur á ferð. Þvert á
móti er ljóst, að eitt gengur yfir alla,
bæði gömul fyrirtæki og ný.
Húsleit Samkeppnisstofnunar hjá
Eimskipafélagi Íslands er gerð í kjöl-
far kæru frá keppinaut, Samskipum hf.
Húsleit efnahagsbrotadeildar ríkislög-
reglustjóra hjá Baugi er gerð í kjölfar
ásakana, sem bornar hafa verið fram á
forráðamenn Baugs af aðila, sem lengi
hefur átt viðskipti við fyrirtækið.
Efnahagsbrotadeild ríkislögreglu-
stjóra á engan annan kost en fylgja
þeirri kæru eftir, sem lögð er fyrir
embættið, sé hún byggð á gögnum,
sem ekki er hægt að horfa fram hjá.
Það er einfaldlega skylda þess lögum
samkvæmt. Rannsóknin sem slík getur
svo leitt til þeirrar niðurstöðu, að ekki
sé tilefni til neinna athugasemda.
Ef opinberar eftirlitsstofnanir,
hvort sem um er að ræða Fjármálaeft-
irlit, Samkeppnisstofnun, Skattrann-
sóknarstjóra eða efnahagsbrotadeild
ríkislögreglustjóra, telja tilefni til
slíkra aðgerða á grundvelli gagna og
upplýsinga, sem þessir aðilar hafa
undir höndum, hljóta þessir aðilar að
fylgja þessum skyldum sínum eftir
samkvæmt eigin tímaáætlun en ekki út
frá hugsanlegum viðskiptahagsmunum
þeirra fyrirtækja, sem í hlut eiga.
Það gefur augaleið, að húsleit á veg-
um opinberra aðila hjá fyrirtækjum
kemur sér afar illa fyrir fyrirtækin
hvenær sem er og hvernig sem á stend-
ur. En það ber jafnframt að hafa í huga
að sérhver er saklaus þar til sekt hans
hefur verið sönnuð. Þess vegna er frá-
leitt að líta svo á fyrirfram, að forráða-
menn olíufélaganna þriggja, eða Eim-
skipafélags Íslands séu sekir um brot á
samkeppnislögum eða forráðamenn
Baugs um brot á öðrum lögum ein-
göngu vegna þess, að húsleit hefur ver-
ið framkvæmd hjá fyrirtækjunum.
Það sem skiptir máli fyrir fyrirtæki í
þessari stöðu er einfaldlega að taka
þátt í því með þeirri opinberu eftirlits-
stofnun, sem um er að ræða, að upp-
lýsa mál. Viðskiptamál geta verið mjög
flókin og þar blasir veruleikinn ekki
alltaf við.
Í ljósi framangreindra sjónarmiða
er ljóst að gagnrýni á lögregluyfirvöld
af þessum sökum er ekki réttmæt.
Lögreglan er að sinna skyldu sinni.
Fyrirtækin taka til varna eins og
eðlilegt er og leita þeirra úrræða, sem
þau geta fyrir dómstólum. Þar er gert
út um hin lögfræðilegu deiluefni. Í því
sambandi má heldur ekki gleyma því,
að hvorki efnahagsbrotadeild ríkislög-
reglustjóra né Samkeppnisstofnun
geta framkvæmt húsleit án þess að fá
fyrst heimild héraðsdómara til þess og
til þess að fá þá heimild þarf að leggja
fyrir héraðsdómara gögn, sem rétt-
læta slíka aðgerð.
Það er áleitið umhugsunarefni út frá
sjónarhóli almannahagsmuna, að ís-
lenzkt viðskiptalíf er orðið svo flókið
og víðfeðmt, að það þarf bæði fjármuni,
mannskap og þekkingu til þess að
fylgja því eftirliti eftir, sem til er ætl-
ast lögum samkvæmt. Og það er mikill
misskilningur að halda að markaður-
inn stjórni sér sjálfur og hreinsi út þau
mistök, sem verða. Bandaríkin eru
skýrasta dæmið um það, hvað við-
skiptalífið þarf sterkt aðhald. Það á
ekki síður við hér en þar. Og alveg ljóst
að Alþingi og ríkisstjórn verða að sjá
til þess að opinberar eftirlitsstofnanir
hafi það bolmagn, sem þær þurfa á að
halda til að sinna skyldum sínum.
Engar ásakanir hafa verið bornar
fram á forráðamenn Baugs vegna
samninganna um Arcadia. Þar er þvert
á móti um viðskiptalegt afrek að ræða,
sem unnið hefur verið að töluverðu
leyti fyrir opnum tjöldum og þeir,
starfsmenn fyrirtækisins og hluthafar
hljóta að fagna.