Morgunblaðið - 22.09.2002, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 22. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Loksins
Sjúkra- aðhalds-,
flug- og nuddsokkar.
Græðandi, losar þig
við fótrakann
Meyjarnar, Háaleitisbraut
Borgarnesapótek
Apótek Suðurnesja
SOLIDEA
BAS ET COLLANTS
Umsóknir í sjóði RANNÍS
Rannsóknarráð Íslands, Laugavegi 13,
101 Reykjavík, sími 515 5800,
bréfsími 552 9814, netfang rannis@rannis.is,
heimasíða http//www.rannis.is
Umsóknir í TÆKNISJÓÐ OG VÍSINDASJÓÐ RANNÍS
Umsóknarfrestur um almenna
styrki Tæknisjóðs og Vísindasjóðs RANNÍS er 1. nóvember nk.
Auglýst er eftir umsóknum um verkefnisstyrki Tæknisjóðs
og verkefnis- og rannsóknarstyrki Vísindasjóðs.
Vakin er athygli á því að nýir öndvegisstyrkir Vísindasjóðs
verða ekki auglýstir í haust.
Minnt er á að verkefnisstyrkir Vísindasjóðs
eru ýmist 1 m. kr. eða 1,5 m. kr. á ári og
rannsóknarstöðustyrkur verður 2,5 m. kr. árið 2003.
Umsóknarferlið hjá Vísindasjóði og Tæknisjóði verður
með sambærilegum hætti og undanfarin ár.
Ítarlegri upplýsingar og umsóknareyðublöð
fyrir Tæknisjóð og Vísindasjóð er að finna á heimasíðu RANNÍS,
www. rannis.is, og á skrifstofu Rannsóknarráðs, Laugavegi 13, 4. hæð.
í þjóðréttarlegum skilningi landa-
mæri Þýzkalands eins og þau voru
skilgreind í Potsdam-samningnum
frá 2. ágúst 1945. Þar voru þau miðuð
við dagsetninguna 31. desember 1937,
þ.e. eins og þau voru eftir fyrri heims-
styrjöld, áður en landvinningar Þriðja
ríkisins hófust. Í Potsdam-samningn-
um var Þýzkalandi skipt upp í fjögur
hernámssvæði og héruðin austan
Oder-Neisse-línunnar skilgreind sem
„undir pólskri stjórn“ og „undir sov-
ézkri stjórn“ (þ.e. norðurhluti A-
Prússlands).
Landamærin ekki endanleg
fyrr en 1990
Oder-Neisse-landamærin voru
ekki endanlega þjóðaréttarlega viður-
kennd fyrr en með „2+4“-samning-
unum svokölluðu, sem ruddu brautina
fyrir sameiningu Þýzkalands árið
1990. Þó höfðu bæði þýzku ríkin áður
gert samninga við Pólland um landa-
mærin, Austur-Þýzkaland 1950 og
Vestur-Þýzkaland með „Ostpolitik“-
samningunum árið 1970. Þessir síð-
astnefndu samningar, sem gerðir
voru í kanzlaratíð Willy Brandts, voru
tvímælalaust mikilvægasti áfanginn
að því að Þjóðverjar viðurkenndu
Oder-Neisse-landamærin; að fyrrver-
andi austurhéruð landsins yrðu aldrei
endurheimt.
Í Slésíu er enn þýzkur minnihluti,
afkomendur þess fólks sem þrátt fyr-
ir mjög erfiðar kringumstæður varð
um kyrrt í heimahögunum, og á hann
nú fulltrúa á pólska þinginu. Rétt er í
þessu sambandi að rifja upp að þótt
sáralítið sé um slíka þjóðernisminni-
hlutahópa í Póllandi nútímans var
Pólland milli stríða fjölþjóðaríki.
Pólska stjórnin á þeim tíma rak harða
„pólóníseringar“-stefnu, bæði í aust-
urhéruðunum þar sem meirihluti íbú-
anna voru Úkraínumenn, Hvít-Rúss-
ar, auk Rútena, gyðinga, Litháa,
Þjóðverja og fleiri þjóðarbrota, og í
þáverandi vesturhéruðum landsins
voru Þjóðverjar víða allt að helming-
ur íbúanna (einkum í borgum eins og
Posen/Poznan).
Mestu þjóðflutningar
í Evrópu í yfir þúsund ár
Það sem var sögulega nýtt við
þennan flutning landamæranna var
að ekki var látið við það sitja að flytja
landamærabómurnar, heldur var
ákveðið að flæma á brott alla þýzka
íbúa héraðanna austan Oder og
Neisse. Milljónir íbúa austurhéraða
Þýzkalands höfðu á síðustu mánuðum
stríðsins flúið undan framrás Rauða
hersins, en þar í ofanálag voru á bilinu
sex til átta milljónir óbreyttra borg-
ara, mestmegnis konur, börn og gam-
almenni, hraktar frá heimilum sínum
í Austur-Prússlandi, Pommern og
Slésíu eftir að stríðinu var lokið – ým-
ist undan byssustingjum hermanna
Rauða hersins eða sjálfskipaðra
pólskra hermanna – og eigum þeirra
skipt upp milli pólskra landnema, sem
sumir hverjir höfðu sjálfir verið
hraktir frá því sem fyrir stríð voru
austurhéruð Póllands.
Þessar milljónir óbreyttra borgara
austurhéraða Þýzkalands urðu fyrir
barðinu á því hatri og hefndarþorsta
sem hersveitir Hitlers höfðu sáð í
hinu villimannslega stríði á austurvíg-
stöðvunum. Er talið að yfir ein milljón
þýzkra íbúa þessara svæða hafi látið
lífið á flóttanum og sem bein afleiðing
brottflæmingarinnar á tímabilinu frá
vetrinum 1944-45 og næstu misserin
þar á eftir, ýmist vegna beins ofbeldis,
úr kulda, hungri eða sjúkdómum sem
það fékk vegna illrar meðferðar í búð-
um og lestum sem þeim var smalað
saman í.
Jósef Stalín, sem enginn þátttak-
andi í Jalta- og Potsdam-ráðstefnu-
num efaðist um að hefði víðtæka
reynslu af því að hrókera fólki í
stórum stíl fram og aftur á landakort-
inu, áleit það einn kostinn við þessa
þjóðflutninga – sem voru eflaust þeir
mestu sem um getur í sögu álfunnar
allt frá því á þjóðflutningatímanum –
að þeir myndu tryggja til frambúðar
fjandskap Pólverja og Þjóðverja og
binda Pólverja þeim mun þéttar að
Sovétríkjunum, sem ábyrgðust hin
nýju landamæri Póllands.
Tortryggni vegna reglna ESB
um fjárfestingafrelsi
Kalda stríðið má segja að hafi sett
„fryst“ þau vandamál sem þessir at-
burðir allir ollu, einkum og sér í lagi
hvað varðar samskipti Póllands og
(Vestur-)Þýzkalands. Eins og áður
segir gerðist það enda ekki fyrr en ár-
ið 1990 að Oder-Neisse-landamærin
voru þjóðréttarlega viðurkennd.
Meðal Pólverja, einkum þeirra sem
nú búa þar sem var þýzkt land þar til
fyrir 57 árum, er grunnt á tortryggni í
garð hugmynda um að útlendingum
verði leyft að kaupa land meira eða
minna hömlulaust, eins og „fjórfrels-
ið“ á innri markaði Evrópu hefur í för
með sér. (Þess er reyndar skemmst
að minnast að þetta sama atriði var
eitt hið umdeildasta er Íslendingar
tóku ákvörðun um að gerast aðilar að
Evrópska efnahagssvæðinu – hér
voru uppi raddir um að yrðu hömlur á
rétt útlendinga til að kaupa land á Ís-
landi afnumdar leiddi það til þess að
óðul feðranna og laxárdalir landsins
yrðu áður en varði komin í hendur út-
lendinga...).
Vegna þess hve þetta atriði er við-
kvæmt í opinberri umræðu í Póllandi
í sambandi við samningana um inn-
göngu landsins í Evrópusambandið
var samið um tólf ára aðlögunarfrest
hvað þetta varðar. Þangað til munu
hvorki Þjóðverjar né aðrir sem ekki
eru pólskir ríkisborgarar geta keypt
land eða lóðir í Póllandi, nema með
sérstöku undanþáguleyfi pólskra
stjórnvalda. Þótt viðbúið sé að þessar
reglur muni standa erlendum fjár-
festingum í pólsku atvinnulífi fyrir
þrifum sá ríkisstjórnin sér þann kost
vænstan að fá að minnsta kosti þenn-
an tólf ára frest til að gefa þjóðern-
iseinangrunarsinnuðum æsinga-
mönnum ekki tilefni til að halda því
fram að stjórnarherrarnir væru
landsölumenn. Aðildarsamningurinn
verður borinn undir þjóðaratkvæði á
næsta ári. Og þótt Evrópusambandið
sé almennt séð á móti slíkum undan-
þágum frá lögum og reglum þess, er
ný ríki fá inngöngu, var fallizt á þetta.
Hin Mið- og Austur-Evrópuríkin sem
eru á leið inn í ESB, Tékkland þar á
meðal, fengu þó aðeins sjö ára frest til
að innleiða frelsi í fjárfestingum í
landi.
Ólíkt því sem hér að ofan var rakið
um það hvernig afleiðingar brott-
flæmingar Súdeta-Þjóðverja eitra
enn þann dag í dag samskipti Þýzka-
lands og Austurríkis við Tékkland og
flækja viðræðurnar um inngöngu
Tékka í ESB hefur Pólverjum og
samtökum brottflæmdra Þjóðverja
tekizt að ná allgóðri sátt og koma
samskiptunum sín í milli í uppbyggi-
legan farveg. Í Póllandi eru engin
sambærileg lög fyrir hendi og Benes-
tilskipanirnar í Tékklandi.
Dofnandi skuggar
Í samantekt er hægt að fullyrða, að
skuggar fortíðarinnar munu áfram
hvíla yfir Mið- og Austur-Evrópu og
þeir skapa stækkunarferli Evrópu-
sambandsins ýmis víti sem ber að
varast. En svo fremi sem samninga-
viðræðurnar um ESB-aðild Póllands,
Tékklands og hinna Mið- og Austur-
Evrópuríkjanna verða til lykta leidd-
ar í anda gagnkvæms trausts og sann-
færingar um að Evrópusamruninn sé
lykillinn að varanlegum friði og stöð-
ugleika í álfunni, eins og menn eru
sammála um að hann hafi reynzt
Vestur-Evrópuþjóðunum hingað til,
er ekki ástæða til að ætla annað en að
skuggarnir haldi áfram að dofna eftir
því sem fram í sækir.
Næsta sunnudag:
Eystrasaltslöndin
auar@mbl.is
Skuggar fortíðarinnar
hvíla yfir Mið- og
Austur-Evrópu og þeir
skapa stækkunarferli
Evrópusambandsins
ýmis víti sem ber að
varast.
Morgunblaðið/Auðunn
Gömul götumerking í Prag.
Fáein teikn eru greinanleg um „þíðu“ í
afstöðu Tékka til hins þýzka þáttar í
sögu lands þeirra og er þessi götu-
merking í gamla bænum í Prag, sem
komið hefur í ljós er þetta gamla hús
var gert upp, dæmi um það.