Morgunblaðið - 22.09.2002, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. SEPTEMBER 2002 33
hins vegar að nálgun hans varpi ekki ljósi á alla
þætti málsins. Ekki verði hjá því litið að Banda-
ríkin hafi margsinnis verið í forystuhlutverki við
að byggja upp alþjóðlegar stofnanir og reglu-
kerfi og megi nefna Sameinuðu þjóðirnar, GATT/
WTO og Bretton Woods-stofnanirnar sem dæmi
um slíkt. Þá séu einnig dæmi um að Evrópusam-
bandið hafi grafið undan hinu alþjóðlega reglu-
verki í þágu eiginhagsmuna. Nefnir Fukuyama
bananadeiluna og úrskurð framkvæmdastjórnar
ESB um að heimila ekki samruna fyrirtækjanna
General Electric og Honeywell þrátt fyrir að
samkeppnisyfirvöld í Bandaríkjunum og Kanada
hefðu lagt blessun sína yfir hann. Þá telur hann
að þrátt fyrir talið um að alþjóðleg samskipti
verði að lúta ákveðnum reglum hafi ekki tekist
sérstaklega vel til innan Evrópusambandsins.
Þar hafi verið byggt upp ótrúlega flókið reglu-
gerðarveldi sem oft sé mótsagnakennt og þar að
auki séu tæki til að framfylgja reglunum veik-
burða.
Fukuyama segir deilur Evrópu og Bandaríkj-
anna að hluta til snúast um stíl. Þótt stefna Bush-
og Clinton-stjórnanna sé í sjálfu sér ekki mjög
ólík hafi Bush-stjórnin af einhverjum ástæðum
brugðist þegar kemur að því að ráðfæra sig við
bandamenn, útskýra, réttlæta og sannfæra líkt
og fyrri stjórnir hafi gert. Nefnir hann sérstak-
lega sem dæmi hvernig Bush-stjórnin hélt á mál-
um varðandi Kyoto-sáttmálann. Í stað þess að
undirrita Kyoto og láta hann síðan deyja dauða
sínum í þinginu, líkt og Clinton, hafi Bush-stjórn-
in greint frá því í hádegisverði með NATO-sendi-
herrum í Brussel að hún hefði ákveðið að láta
Kyoto lönd og leið. Á hinn bóginn hafi Bush lagt
áherslu á alþjóðlega samstöðu þegar á reyndi,
t.d. í Afganistan.
Fukyama telur þó að um djúpstæðari ágrein-
ing sé að ræða en einungis varðandi framsetn-
ingu stefnumála og stíl. Hann telur að vandinn
felist í ólíku viðhorfi til þess hvar uppsprettu lýð-
ræðislegs umboðs sé að finna. Með mikilli ein-
földun megi segja að Bandaríkin telji að hið lýð-
ræðislega umboð komi frá hinu stjórnar-
skrárbundna, lýðræðislega þjóðríki. Alþjóða-
stofnanir hafi einungis umboð að því marki sem
það sé veitt af lýðræðislegum meirihluta í samn-
ingaviðræðum. Það umboð megi hins vegar
draga til baka hvenær sem er. Evrópumenn telji
á móti að hið lýðræðislega umboð spretti frá al-
þjóðlegu samfélagi, sem sé mun stærra en hvert
einstakt þjóðríki. Þótt þetta alþjóðlega samfélag
sé ekki skipulagt í eina stjórnarskrárbundna
heild veiti það stofnunum umboð. Fukuyama tel-
ur að ekki sé hægt að brúa þetta bil þar sem þeg-
ar upp er staðið sé ekki hægt að taka á „lýðræð-
ishallanum“ á heimsmælikvarða. Hins vegar sé
hægt að draga úr vandanum með því að Banda-
ríkin sitji á sér í kerfi er byggist á sjálfstæðum
þjóðríkjum.
Ekki ein og
óstudd
Til er annar hópur
fræðimanna sem held-
ur því fram að þrátt
fyrir að Bandaríkin
hafi aldrei verið öflugri en nú í samanburði við
önnur ríki séu þau ekki síður háð því að eiga mikil
samskipti og samstarf við önnur ríki og geti ekki
tryggt öryggi sitt á annan hátt. Helsti fulltrúi
þessa hóps er Joseph S. Nye, rektor Kennedy-
skólans við Harvard-háskóla og fyrrverandi að-
stoðarvarnamálaráðherra í stjórn Bills Clintons.
Fyrr á þessu ári kom út bók eftir hann sem ber
heitið Þversögn hins bandaríska máttar (The
Paradox of American Power). Nye lítur á stöðu
heimsmála sem flókna þrívíddarskák, þar sem
taka verði tillit til allra þátta. Í fyrstu víddinni sé
að finna hreinan hernaðarmátt, en þar hafa
Bandaríkin yfirburðastöðu í heiminum. Í annarri
víddinni er efnahagsmáttur og áhrif, til dæmis
hvað varðar iðnaðarstaðla, en á því sviði stendur
Evrópusambandið að hluta til jafnfætis Banda-
ríkjunum. Í þriðju víddinni eru svo fjölmargir
þættir óháðir ríkisstjórnum, s.s. gjaldeyrisflæði,
alþjóðleg risafyrirtæki, óháð félagasamtök, Net-
ið og aðilar ótengdir ríkjum, s.s. hryðjuverka-
samtök. Nye telur Bandaríkin og bandaríska
stefnumótun fyrst og fremst taka mið af fyrstu
víddinni.
Nye segir Bandaríkin standa frammi fyrir fjöl-
mörgum vandamálum sem þau geti ekki leyst ein
og óstudd, hvort sem þeim líki það betur eða
verr. „Stöðugleiki á alþjóðlegum fjármálamörk-
uðum er forsenda bandarískrar velmegunar, en
við getum ekki tryggt hann nema í samvinnu við
aðra. Loftslagsbreytingar munu hafa áhrif á lífs-
gæði Bandaríkjamanna en það er vandamál sem
við getum ekki leyst sjálf. Við búum í heimi þar
sem landamæri líkjast stöðugt meira gatasigti
þegar kemur að eiturlyfjum, smitsjúkdómum og
hryðjuverkum. Við neyðumst því til að starfa
með öðrum ríkjum jafnt handan landamæra
þeirra sem innan landamæra okkar.“
Lykilhugtak í kenningu Nyes er „hinn mjúki
máttur“ (soft power) sem er ólíkur hefðbundinni
valdbeitingu með hernaðarmætti eða efnahags-
mætti. Í hugtakinu felst að ríki fær önnur ríki til
liðs við sig með óbeinum hætti. Sem dæmi má
nefna að önnur ríki vilja fylgja fordæmi þess
vegna þess að þau eru sammála þeim gildum,
sem barist er fyrir, eða þá að þau líta upp til við-
komandi ríkis af einhverjum ástæðum. Hann tek-
ur dæmi af uppeldi barna og segir að til lengri
tíma litið sé líklegra að foreldrar hafi áhrif á börn
sín og hegðun þeirra með því að leggja áherslu á
ákveðnar reglur og gildi frekar en líkamlegar
refsingar eða að skrúfa fyrir vasapeninginn.
Þetta eigi einnig við um alþjóðlegt samhengi, þar
sem mestu skiptir að móta umræðuna og setja
hluti á dagskrá.
Nye telur að mikilvægi hins mjúka máttar
muni aukast í framtíðinni og að það geti grafið
undan mætti Bandaríkjanna að fara sínu fram án
þess að taka tillit til þarfa og sjónarmiða annarra
ríkja. Einstefna og hroki dragi úr áhrifum
Bandaríkjanna. Nye gerir ekki lítið úr hefðbund-
inni valdbeitingu í þágu þjóðarhagsmuna en
leggur áherslu á að valdi sé ekki beitt með þeim
hætti að það grafi undan hinum mjúka mætti.
Einungis þannig geti Bandaríkin tryggt stöðu
sína.
Of mikið afl?
Í Bandaríkjunum snú-
ast umræðurnar yfir-
leitt um það hvernig
Bandaríkjunum beri að beita afli sínu og völdum.
Í Evrópu heyrast hins vegar oftar þau sjónarmið
að afl Bandaríkjanna sé orðið of mikið. Timothy
Garton Ash, forstöðumaður Evrópsku rannsókn-
armiðstöðvarinnar við St. Anthony’s College við
Oxford-háskóla segir í nýlegri grein á leiðarasíðu
The New York Times að Bandaríkin hafi nú
meira vald en hollt sé, jafnvel fyrir þau sjálf.
„Ólíkt því sem margir í Evrópu halda fram er
vandamálið við völd Bandaríkjanna ekki það að
völdin séu í höndum Bandaríkjamanna. Vanda-
málið er vald sem slíkt. Það gæti jafnvel reynst
erkiengli hættulegt að fara með þetta mikil völd.
Höfundar stjórnarskrár Bandaríkjanna komust
að þeirri skynsamlegu niðurstöðu að ekkert vald-
svið, óháð því hversu gott það væri, skyldi vera
ríkjandi. Jafnvel þeir bestu gætu fallið fyrir
freistingum. Því skyldi hver stoð valdsins gegna
því hlutverki að hafa eftirlit með öðrum stoðum.
Það á líka við um alþjóðamál.“
Garton Ash spyr hver eigi að halda aftur af
hinu bandaríska valdi. Hann telur að Sameinuðu
þjóðirnar geti gegnt þar hlutverki en að svarið
felist fyrst og fremst í Evrópu. Til að geta sinnt
þessu hlutverki verði Evrópa hins vegar að
byggja upp hernaðarmátt sinn en jafnframt að
losa sig við þau and-amerísku sjónarmið sem oft
séu ríkjandi í Evrópu. „Við verðum að byggja
upp Evrópu sem lítur ekki á sig sem risaveldi og
keppinaut Bandaríkjanna heldur mikilvægasta
bandamann Bandaríkjanna í samfélagi frjáls-
lyndra lýðræðisríkja. Bandaríkjamenn ættu út
frá upplýstu mati á eigin hagsmunum að stuðla
að því að Evrópu takist þetta. Annars munu þeir
þurfa að takast einir á við einsemd hins fjarlæga
ofurveldis.“
Morgunblaðið/RAX
Við upptök Skaftár, hægra megin sést í Fögrufjöll.
Kagan segir að þeg-
ar komi að því að
taka afstöðu til mik-
ilvægustu málanna
á alþjóðavettvangi
séu „Bandaríkja-
menn frá Mars og
Evrópumenn frá
Venus“. Samstaða
sé fátíð og stöðugt
minni skilningur sé
á afstöðu hins að-
ilans. Í raun hafi
leiðir skilið varðandi
mótun stefnu í utan-
ríkis- og varnar-
málum.
Laugardagur 21. september