Morgunblaðið - 22.09.2002, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 22. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
ETTA voru furðulegir tímar.
Móðir mín var aumkuð vegna
þess að auminginn hún dóttir
hennar var dottin í þetta! Og
það var fámennur hópur sem
tók geómetríunni vel. Þetta
var feykilega erfitt tímabil og
skrýtið að maður skyldi ekki gefast upp! En
það var þrjóska í manni ...“
Guðmunda Andrésdóttir listmálari var
þrjósk kona og snjall listamaður. Í samtali
sem ég átti við hana í nóvember árið 1996,
fyrir opnun á sýningu hennar í Sóloni Ís-
landus, rifjaði hún þannig upp viðbrögðin við
geómetríska málverkinu á sjötta áratugnum.
Ég spurði hana síðan hvort hún saknaði sýn-
inga Septemhópsins
sem hún sýndi með
um árabil.
„Já, mér finnst
eiginlega missir að
þeim,“ svaraði Guð-
munda. „Það var
spenningur kringum sýningarnar á haustin.
Eitt af því sem var gott við þessar sýningar
var að þetta fólk vann yfirleitt launavinnu og
gat ekki haldið stórar sýningar, en þá voru
bara stórir sýningarsalir. Þá var gott að
vera í hóp. Septem þýðir sjö en margir rugl-
uðu okkur saman við Septemberhópinn.
Ég tók þátt í síðustu sýningu þeirra árið
1952, en það var í fyrsta skipti sem ég sýndi.
Ég var nýkomin frá París.“
– Var geómetrían þá allsráðandi?
„Nei, hún var ekki allsráðandi en hún var
mikil.“
– Nú var stundum sagt að geómetrían hafi
verið einskonar trúarbrögð.
„Það var vitleysa; það er hugsun en ekki
trúarbrögð. En ég hef heyrt þetta.“
– Voru viðbrögðin við málverkunum ekki
oft og tíðum öfgakennd?
„Þau voru alveg rosaleg! Þetta var bara
sjúklegt ástand. Ég veit ekki hvers vegna
það var, en þetta kom nú í framhaldi af þess-
um fígúratívu málurum og allir héldu að
málverk ætti að vera þannig. Svo komum við
úr skólum, eins og ég og fleiri sem komum
frá París. Þá var geómetrían í uppgangi þar
svo við fórum að mála það líka, en hún var
svo illa liðin hér heima að það var bara
mannskemmandi. Við vorum hötuð. Þetta
unga fólk sem nú er að mála og koma með
nýjar stefnur veit ekki hverju við þurftum
að standa í. Við urðum fyrir líkamsmeið-
ingum og öllu mögulegu,“ sagði Guðmunda
og hristi höfuðið. „Þetta voru furðulegir
tímar.“
Guðmunda Andrésdóttir lést á dögunum, á
áttugasta aldursári. Þá var hálf öld liðin frá
því hún sýndi í fyrsta sinn. Í öll þessi ár hélt
hún sínu striki, fyrst í geómetríska málverk-
inu en furðu fljótt fann hún sinn stíl, sitt sér-
staka abstrakt myndmál sem hún hélt
ótrauð áfram að þróa í fimm áratugi. Myndir
hennar tóku umtalsverðum breytingum, þær
voru oft ljóðrænar og skreytikenndar;
myndflöturinn var um tíma brotinn upp af
neti svartra skálína og svo tóku við dansandi
hringform. Á sýningunni á Sóloni Íslandus
voru gul og stílhrein verk á veggjunum. Á
síðustu einkasýningunni, í Ingólfsstræti 8 í
nóvember 1998, birtist kjarkur listakon-
unnar vel, en þar sýndi hún einfaldari mynd-
ir en nokkru sinni; svört hringform með lóð-
réttum litastrikum. Þetta var fersk sýning
listamanns sem sagði þá í samtali við mig að
hún óttaðist stöðnunina.
Guðmunda sagðist ánægð með aðfólk talaði um ferska sýn í verk-unum en hún kunni síður að metaathugasemdir sem hún hafði
heyrt, að verkin virtust vera eftir ungan
listamann. „Ég er búin að vera að mála í 40
til 50 ár og það er mikil reynsla bakvið þess-
ar myndir,“ sagði hún.
„Ég þarf alltaf að skipta um og breyta til.
Ég er hrædd um að festast í einhverju
ákveðnu formi. Ég hef ævinlega getað breytt
til og byrjað á
nýju eftir að ég
hef lokið sýn-
ingu – þá er eins
og myndirnar á
henni séu af-
greiddar.“
Guðmunda
sagðist hafa leit-
að að lykli til að
vinna þessi verk
útfrá og hann
hafi komið til sín
þegar hún sat
einn daginn með
hvítt blað fyrir
framan sig. „Ég
gerði einfaldlega
hring og sá að
myndin var svo
gott sem komin!
Ég gerði ýmsar
tilraunir og
þreifaði mig
áfram með liti;
sá að þeir yrðu
að vera hreinir,
þeir blönduðu
dugðu ekki.“
Svo er þetta
hrein vinna,
engin íhugun yfir litum og striga. „Þetta er
oft mjög erfitt,“ sagði hún, „það er engin
slökun í þessu starfi.“ Hún neitaði að það
þurfi kjark til að vera sífellt svo leitandi, að
reyna að finna nýjar leiðir í málverkinu:
„Þetta er ekkert annað en áframhald. Það er
ekki nema eðlilegt að halda áfram meðan
maður heldur heilsu. Ég fer ekki að hætta
allt í einu, orðin þetta fullorðin, á meðan ég
get haldið áfram. Og ég held ekkert áfram í
einhverjum tilteknum stíl, það verður að
ögra sér áfram.“
Við ræddum um þá staðreynd að en líti
margir á fyrstu kynslóðir íslenskra málara
sem þá einu sönnu en Guðmunda segir þá
líka hafa verið góða.
„Sérstaklega Jón Stefánsson sem er mitt
uppáhald. Hann var svo stór og sterkur í
sínu málverki. Klár í formum og lit. Hann
stendur uppúr af þeim gömlu. Ég man vel
eftir fyrstu sýningunni sem ég fór á, þá var
ég ung og það var sýning á Jóni Stefánssyni
í Grænmetisskálanum sem kallaður var. Hún
hafði geysilega sterk áhrif á mig. Ég man
hana næstum því alla ennþá, hvaða myndir
voru þar.“
Það var annars lítið um sýningar á þeim
árum en Guðmunda sá þær sem settar voru
upp og svo kom Svavar Guðnason heim árið
1945 og opnaði fræga sýningu í Lista-
mannaskálanum.
„Ég hreinlega ruglaðist þegar ég sá þá
sýningu!“ segir Guðmunda. „Þegar ég kom
heim spurði móðir mín hvort ég væri orðin
veik! Hún heillaði mig svo, alveg hreint. Og
þá fór ég að hugsa um að byrja að mála. Það
var eins og rothögg. Já, þetta var geysilega
fín sýning og ég fór aftur og aftur.“
Guðmunda tilheyrði kunnum hópi ab-
straktlistamanna en þegar við ræddum sam-
an sagðist hún ekki lengur vera í sambandi
við aðra málara.
„Þeir eru allir dánir þessir gömlu félagar
mínir. Jú, ég sakna þeirra. Það er svolítið
tómlegt án þeirra. Unga fólkið er svo ólíkt
okkur, sambandið er alltaf best við sína eigin
kynslóð, þar sem uppsprettan er sú sama.“
Við töluðum um þá staðreynd, aðþrátt fyrir að hálf öld sé liðin síðanformbylting abstraktmálverksinsreið yfir hér á landi skortir enn oft
þekkingu og skilning. „Fólk skilur ekki enn
hvað ég er að gera,“ sagði Guðmunda. „Vinir
mínir eru andaktugir yfir því sem ég er að
gera í dag – eru alveg gáttaðir. Mér finnst
það bara skemmtilegt. Pirrandi? Jú, stund-
um hefur menntunarleysið verið pirrandi, en
nú er ég alveg hætt að taka það alvarlega –
mér er svo nákvæmlega sama hvernig fólk
tekur sýningum mínum.“
En var Guðmunda ánægð með það sem
hún var að sýna?
„Ánægð, ekki ánægð; þetta er bara það
sem ég er búin að mála. Maður má ekki vera
of ánægður, þá er hætt við að maður stoppi.
Nei, ég vil framhald. Alltaf að halda áfram á
meðan ég get.“
Í heimsók til Guðmundu á Melunum fór
hún með mig inn í herbergi þar sem eru
rekkar upp undir loft, hlaðnir málverkum. Á
gólfinu voru þá nýjustu verkin og biðu sýn-
ingar, þær eldri í rekkunum. Ég sagði að
þetta hlyti að vera stór hluti ferilsins en
Guðmunda svaraði því neitandi, sagðist hafa
látið selja mikið.
„En ég er hætt að selja,“ sagði hún. „Ég
vil ekki láta allar myndirnar fara.“
– En þú hlýtur að selja eitthvað á sýn-
ingum?
„Lítið. Ég vil hafa þær hjá mér,“ sagði
hún og hló. „Ég er búin að selja alveg nóg.
Mig vantar inní ákveðin tímabil, stundum
hef ég látið alltsaman frá mér.“ En hún
sagðist ekki taka myndir fram til að skoða:
„Ég man eftir þeim,“ sagði hún stuttlega.
Árið 1990 var haldin eftirminnileg yfirlits-
sýning á verkum Guðmundu á Kjarvals-
stöðum og þá sannaðist svo ekki varð um
villst að hún var einn fremsti og frumlegasti
fulltrúi abstraktlistarinnar á Íslandi, lista-
maður sem mátti að ósekju láta meira með á
meðan hún lifði.
Þetta voru furðulegir tímar
Morgunblaðið/Einar Falur
Guðmunda Andrésdóttir fyrir framan eitt mál-
verka sinna haustið 1996.
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
UM SÍÐUSTU helgikom maður að málivið mig og hélt þvífram að lausmælgi
kvenna þegar kemur að karla/
ástamálum þeirra væri ein
helsta ógnunin við stöðugleik-
ann í samfélaginu. ,,Davíð
Oddsson ætti að beina sjónum
sínum að þessu atriði,“ sagði
hann, ,,fjárfestingar, verð-
bólga, einkavæðingaráform,
hvað? Lausmælgi kvenna er
mun alvarlegra mál.“ Að sjálf-
sögðu var hann að grínast
maðurinn en því fylgdi samt
nokkur alvara. Vinur hans
blandaði sér í samræðurnar
og sagði að ef karlmenn
myndu tala um konur eins og
konur töluðu um karla þá yrði
allt vitlaust. ,,Karl, sem myndi
lýsa samskiptum sínum við
konu í svona miklum smáat-
riðum, hann yrði gerður út-
lægur úr mannlegu sam-
félagi!“
Þeim félögum var mikið
niðri fyrir og ég verð að við-
urkenna að þeir kunna að hafa
nokkuð til síns máls. Eins og
staðan er í dag er félagslega
,,samþykkt“ að konur tali
mjög opinskátt um samskipti
sín við karlmenn, bæði andleg
og líkamleg, en slíkt þykir
ekki endilega jafn sjálfsagt
þegar karlar eru annars veg-
ar. En hvernig stendur á því
að við vitum þetta – þegar eðli
málsins samkvæmt er nær
alltaf um prívat samtöl að
ræða? Svarið við því er einfalt.
Prívat samtöl um samskipti
kynjanna eru orðin eitt helsta
viðfangsefni poppmenning-
arinnar. Slík samtöl eru prím-
us mótor fjölda sjónvarps-
þátta og kvikmynda og þar er
línan gefin. Konur mega segja
allt, en karlar ekki eins mikið.
Þarna kemur svo við sögu
eilífðarspurningin um tengsl
listarinnar og lífsins. Hvort
hefur áhrif á hvort? Hvort er
fyrirmynd og hvort eftir-
mynd? Með mikilli einföldun
tel ég óhætt að segja, þegar
viðfangsefni poppmenning-
arinnar eru annars vegar, að
þar endurspegli bæði hvort
annað. Sama gildir um áhrifin,
þau eru á báða vegu. Þannig
held ég að þau gildi sem fram
koma í sjónvarpsþáttum og
kvikmyndum, sem gerast í nú-
tímanum og fjalla um sam-
skipti kynjanna, eigi sér
gjarnan samsvörun í raun-
veruleikanum. Svo er annað
mál hvort áðurnefnd gildi
urðu til í veruleikanum eða
inni í sjónvarpinu eða fyrir til-
stilli samspils beggja vegna
skjásins. Það gildir kannski
einu, staðan er sú að karlar
horfa á þætti eins og Sex and
the City og hljóta að velta því
fyrir sér hvort konur tali um
þá á þennan hátt, svona al-
mennt og yfirleitt. Áð-
urnefndir félagar sem ég
ræddi þessi mál við nefndu
einmitt umrædda þætti máli
sínu til stuðnings.
Við sjáum karlhetjur popp-
menningarinnar sjaldan ræða
saman á sama hátt. Þegar
þeir tala um kynlíf þá er það
yfirleitt með karlrembulegum
undirtóni og í miklum hálf-
kæringi. Það er sjaldan ef
nokkurn tímann að maður sér
karlmann ræða við annan
karlmann um náin kynni sín
við konu sem hann ber tilfinn-
ingar til og virðingu fyrir.
Samkvæmt heimildum mínum
úr innviðum reynsluheims
karla gildir hið sama í raun-
veruleikanum.
Hvað samtöl kvenna um
karla- og ástamál varðar held
ég að poppmenningin eigi til
að draga upp mynd, þar sem
vægi umræddra þátta í sam-
ræðum vinkvenna er ýkt úr
öllu hófi fram. Staðreyndin er
sú að vinkonur tala mikið
saman. Mjög mikið og ekki
bara um ástamál heldur um
allt milli himins og jarðar.
Poppmenningin sýnir bara
brot af þessum samræðum
(það söluvænlegasta) og þar
með virðist sem góðar og
skemmtilegar vinkonur tali
ekki um neitt annað en karl-
menn og kynlíf. En það er
ekki rétt. Vinkonur tala vissu-
lega mikið um karlmenn og
kynlíf en þær tala líka af-
skaplega mikið um allt annað.
Annars er þetta allt svo tví-
bent. Þetta sem karlmenn
telja ógnun við stöðugleikann
(og þá væntanlega stöðu sína)
er kannski ekki eins grimmt
og svakalegt þegar að er gáð.
Sumir vilja jafnvel ganga svo
langt að halda því fram að
þættir á borð við Sex and the
City boði einmitt afturhvarf
til gamalla gilda. Bandarískir
femínistar hafa margir hverjir
gagnrýnt þættina harkalega
og segja þá úlf í sauðargæru.
Á yfirborðinu virðist sem hug-
myndir um kvenfrelsi og sjálf-
stæði kvenna hafi náð nýjum
hæðum í söguhetjunum fjór-
um sem eru holdgervingar
alls þess sem konur hafa bar-
ist fyrir undanfarna áratugi.
Þær eru jafnokar karla á öll-
um sviðum; á vinnumarkaði,
fjárhagslega og félagslega.
Þær eru fyndnar, ákveðnar og
sjálfstæðar. Þær hafa yfirleitt
yfirhöndina í samskiptum sín-
um við karlmenn, sem þær
vefja um fingur sér. Samt,
segja feminískir gagnrýn-
endur þáttanna, eru þær
óánægðar og þar ber allt að
sama brunni. Þráin eftir stab-
ílu sambandi við karlmann og
,,gamaldags“ fjölskyldulífi er
öllu öðru yfirsterkari.
Það er margt til í þessari
gagnrýni, en ekki er hægt að
neita því að ,,fullkomna-en-
óánægða-framakonan-sem-
leitar-og-leitar-en-finnur-
aldrei-það-sem-hún-leitar-að“
er orðin alkunn steríótýpa í
poppmenningu nútímans. Við
vitum sjálfkrafa hvað er ,,að“
þegar ungi kvenlögfræðing-
urinn kemur heim til sín eftir
15 tíma vinnudag, fer úr
Chanel-draktinni í þykkan
ömmu-náttserk, hámar
súkkulaðiísinn í sig beint upp
úr dollunni, horfir út í loftið
angurvær á svip þar til kött-
urinn hennar strýkur sér upp
við kálfann á henni. Þá sést í
þreytulegt brostið bros sem
þráir eitthvað annað og meira
en velgengnina, köttinn og ís-
inn. Þegar meðleigjandi henn-
ar og besta vinkona kemur
heim, jafn þreytt og ang-
urvær, er ekkert eðlilegra en
að þær ræði saman um allt
milli himins og jarðar. Það
gera vinkonur. Og þar sem
þær eru afurðir poppmenn-
ingar er fókusinn á þann hluta
samræðnanna sem snýr að
karlmönnunum í lífi og
draumum þeirra. Ég tel óhætt
að fullyrða að í slíku felst alls
engin ógnun við stöðugleik-
ann. Bara stöðug leit að því
sem þess háttar steríótýpa
mun aldrei finna.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Um lausmælgi
kvenna
bab@mbl.is