Morgunblaðið - 22.09.2002, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 22. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
22. september 1985: „Hvatinn
eða kveikjan að – og þörfin
fyrir – sköpun og tjáningu í
litum, ljóðum, tónum eða
öðru formi er ekki nema að
hluta til bundinn við land,
kyn eða tíma. Listhneigð og
listgáfa er allt í senn: arfur,
sem fenginn er frá formæðr-
um og forfeðrum; menntun
og þekking, sem sótt eru til
fortíðar og samtíðar; ræktun
hugar og hæfileika, sem for-
sjónin leggur hverjum og ein-
um til, á mismunandi sviðum
og í mismunandi mæli.“
. . . . . . . . . .
22. september 1965: „Á mið-
nætti í nótt skýrist vænt-
anlega nokkuð, hvaða stefnu
hernaðarátökin á Indlands-
skaga taka nú næstu daga.
Þá rennur út frestur sá, sem
Öryggisráðið hefur gefið Ind-
landi og Pakistan til þess að
gera vopnahlé, og þá rennur
einnig út frestur sá, sem Pek-
ingstjórnin hefur gefið Ind-
landsstjórn til þess að verða
við úrslitakostum hennar.
Næsti sólarhringur verður
því örlagastund fyrir þessi
Asíulönd og friðinn í heim-
inum. Af því tilefni flytur
Morgunblaðið í dag ítarlegar
greinar um Kasmírdeiluna,
upphaf hennar og orsakir, og
viðhorf deiluaðila og annarra
til hennar.“
. . . . . . . . . .
22. september 1945: „Þeir
halda áfram herferðinni gegn
Eimskip, níðhöggarnir í Tím-
anum. Síðasta „innlegg“
þeirra í þessari þokkalegu
iðju er greinin í föstudags-
blaði Tímans, þar sem segir,
að S.Í.S. hafi rofið „skarð í
einokun Eimskipafjelagsins“
með timburkaupum í Svíþjóð
og leiguskipum þar til þess að
flytja timbrið til Íslands. Það
hafi haft þær verkanir, að
verð á timbri lækki um 30–
40%.
Það þurfti engan Tíma-
speking til að fræða lands-
menn um, að strax og unt
yrði að fá timbur frá Svíþjóð,
myndi verð á þessari vöru
stórlega lækka. Þetta var rík-
isstjórninni ljóst snemma sl.
vetur og þess vegna lagði hún
áherslu á í viðskiftasamning-
unum við Svíþjóð, að tryggja
landinu eins mikið af timbri
þaðan og fáanlegt var.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FORVARNARAÐGERÐIR
SAMGÖNGUMÁL
VESTMANNAEYINGA
Krafa Vestmannaeyinga umbættar samgöngur erskiljanleg. Sá fjöldi, sem
mætti á almennan borgarafund
þar í fyrrakvöld og sagt var frá í
Morgunblaðinu í gær, er til marks
um víðtæka samstöðu meðal Eyja-
manna. Á fundinn mættu um 400
manns. Um 2.200 íbúar Vest-
mannaeyja hafa skrifað undir
áskorunarskjal, þar sem kvartað
er undan lélegum samgöngum.
Það hafa ekki orðið framfarir í
flugsamgöngum á milli Vest-
mannaeyja og höfuðborgarsvæð-
isins heldur þvert á móti. Hins
vegar er óneitanlega athyglisvert
að sjá, hvað umferð um Bakka-
flugvöll hefur aukizt mikið.
Krafa Vestmannaeyinga virðist
vera þríþætt: Í fyrsta lagi að
tryggt verði að Herjólfur fari
tvær ferðir á dag allt árið milli
lands og Eyja. Í öðru lagi að gerð-
ar verði ráðstafanir til þess að fá
nýja og hraðskreiðari ferju og í
þriðja lagi að hraðað verði rann-
sóknum á ferjulægi við suður-
ströndina.
Vestmannaeyjar eru öflug út-
gerðarstöð og þar fer fram mikil
fiskvinnsla. Mikilvægi þessa fyrir
þjóðarbúskapinn skyldi ekki van-
meta. Fjárfesting í samgöngubót-
um er alltaf öðrum þræði fjárfest-
ing í atvinnulífi. Reynslan hefur
kennt okkur að samgöngubætur
geta verkað eins og vítamíns-
sprauta á atvinnulífið í viðkom-
andi byggðarlögum.
Það er auðvitað ljóst að búseta í
hinum dreifðu byggðum veldur
meiri kostnaði hjá fólki en búseta í
þéttbýlinu á suðvesturhorninu en
kannski koma aðrir kostnaðarliðir
á móti, sem eru lægri en hjá fólki í
mesta þéttbýli landsins. Það kost-
ar töluverða peninga fyrir Vest-
mannaeyinga að fara á milli lands
og Eyja en á fundinum kom fram
að kostnaður vegna ferðar með
Herjólfi er miðaður við að fólk
spari sér 70 kílómetra akstur.
Stjórnvöld eiga að skoða óskir
og kröfur Vestmannaeyinga með
jákvæðu hugarfari. Auðvitað er
ljóst að einhver takmörk eru fyrir
því, hvað hægt er að leggja mikla
fjármuni í samgöngubætur af
þessu tagi en í þeim útreikningum
má ekki gleyma því, sem á móti
kemur og sannanlega er hægt að
færa rök fyrir á grundvelli feng-
innar reynslu.
Sú afstaða Bush Bandaríkjafor-seta, að Bandaríkjamenn geti
ekki lengur byggt utanríkisstefnu
sína á því, að bregðast við atburð-
um á alþjóða vettvangi heldur
verði þeir að hafa frumkvæði að
aðgerðum ef svo ber undir er skilj-
anleg en frá því var skýrt í Morg-
unblaðinu í gær að þessi nýja
stefnumörkun hefði nú verið
kynnt með formlegum hætti vest-
an hafs.
Bandaríkjamenn eru hins vegar
ekki einir í heiminum og fyrir þá
er mikilvægt að alþjóðasamfélagið
hafi skilning á þeim aðgerðum,
sem þeir kunna að grípa til í því
skyni að verjast hryðjuverka-
mönnum. Þess vegna hlýtur einn
grundvallarþáttur nýrrar stefnu-
mörkunar Bandaríkjastjórnar að
vera sá, að upplýsa fólk rækilega
um þær forsendur, sem liggja til
grundvallar aðgerðum.
Það er varasamt fyrir Banda-
ríkjamenn sjálfa að grípa til að-
gerða, sem takmarkaður skilning-
ur er á.
D
EILAN um það hvort grípa
beri til aðgerða gegn Írök-
um vegna síendurtekinna
brota þeirra á ályktunum
öryggisráðsins er farin að
valda töluverðri spennu í
samskiptum Bandaríkj-
anna og annarra ríkja.
Ekki síst verður þessa vart í samskiptum Banda-
ríkjanna og hefðbundinna bandamanna þeirra í
Evrópu. Hvað skýrast hefur þetta komið fram í
þýsku kosningabaráttunni þar sem Gerhard
Schröder, kanslari Þýskalands, hefur ítrekað
lýst því yfir að Þjóðverjar muni ekki undir nein-
um kringumstæðum styðja hernaðaraðgerðir
gegn Írökum. Andstæðingur hans í kosningun-
um, sem fram fara í dag, Edmund Stoiber, kansl-
araefni kristilegu demókrataflokkanna CDU og
CSU, hefur ekki gengið jafnlangt og Schröder en
þó lagt áherslu á að hann telji hernað einungis
réttlætanlegan með stuðningi öryggisráðsins.
Virðist afstaða hans í þessum efnum mjög svipuð
afstöðu Jacques Chiracs, forseta Frakklands,
sem einnig hefur lagt áherslu á þátt öryggisráðs-
ins.
Afstaða Schröders hefur verið gagnrýnd harð-
lega af bandarískum ráðamönnum og í banda-
rískum fjölmiðlum. Hefur jafnvel verið gefið í
skyn að kanslarinn sé með þessari afdráttarlausu
afstöðu að einangra Þýskaland á alþjóðlegum
vettvangi. Jafnvel þótt honum takist að sigra í
kosningunum í dag muni hann gjalda það dýru
verði í samskiptum við Bandaríkin og jafnvel
Bretland og Frakkland. Annar möguleiki hefur
þó einnig verið nefndur. Sigri Schröder í kosn-
ingunum gæti það styrkt til muna stöðu þeirra
afla í evrópskum stjórnmálum, t.d. innan breska
Verkamannaflokksins, sem telja óhyggilegt að
grípa til hernaðaraðgerða gegn Írak.
Schröder hefur ekki einungis verið gagnrýnd-
ur í Bandaríkjunum heldur hafa þýskir fjölmiðlar
sakað hann um að stefna hagsmunum Þýska-
lands í hættu til þess eins að tryggja sér sigur í
kosningunum. Deilan um Írak gæti haft veruleg
áhrif á samskipti Bandaríkjanna og Evrópu í
framtíðinni. Spennan í samskiptunum yfir Atl-
antshafið snýst hins vegar langt í frá einungis um
það, hvernig taka beri á harðstjóranum í Bagdad.
Vald og veik-
leiki
Staða Bandaríkjanna í
heiminum, nú þegar
ekkert annað risaveldi
er til staðar, hefur
verið mikið til umræðu meðal bandarískra og
evrópskra fræðimanna á síðustu misserum. Eru
mjög skiptar skoðanir um það hvort Bandaríkj-
unum beri að eiga aukið samstarf við önnur ríki
eða hvort aðstæður séu þannig að ekki verði hjá
því komist að Bandaríkin verndi hagsmuni sína
upp á eigin spýtur.
Í sumar birtist í tímaritinu Policy Review, sem
tengist Hoover-stofnuninni, grein eftir John
Kagan, er ber heitið Vald og veikleiki. Vakti hún
mikla athygli og umræðu og er talin endurspegla
vel sjónarmið þeirra er telja að Bandaríkin muni
í framtíðinni ekki geta reitt sig á hefðbundna
bandamenn sína.
Kagan hefur grein sína með eftirfarandi full-
yrðingu: „Það er orðið tímabært að hætta þeim
blekkingarleik að Evrópumenn og Bandaríkja-
menn hafi sömu heimssýn og jafnvel að þeir búi í
sama heiminum. Þegar kemur að því sem mestu
máli skiptir, spurningunni um vald – hversu skil-
virkt vald sé, siðferði þess að beita valdi og það
hversu æskilegt vald sé – eru bandarísk og evr-
ópsk sjónarmið að færast hvor í sína áttina.“
Kagan segir að þegar komi að því að taka af-
stöðu til mikilvægustu málanna á alþjóðavett-
vangi séu „Bandaríkjamenn frá Mars og Evr-
ópumenn frá Venus“. Samstaða sé fátíð og
stöðugt minni skilningur sé á afstöðu hins að-
ilans. Í raun hafi leiðir skilið varðandi mótun
stefnu í utanríkis- og varnarmálum.
Kagan segir að þótt finna megi mikinn skoð-
anamun jafnt innan Bandaríkjanna sem Evrópu,
eigi fulltrúar bandarískra demókrata meira sam-
eiginlegt með repúblikönum en t.d. evrópskum
jafnaðarmönnum. Ekki megi gleyma því að
stjórn Clintons hafi efnt til loftárása gegn Írak,
Súdan og Afganistan á síðasta áratug, en það
hefðu evrópskar ríkisstjórnir líklega aldrei gert.
Jafnvel megi velta því upp hvort þær hefðu
ákveðið sprengjuárásir á Belgrad árið 1999 ef
ekki hefði komið til þrýstingur af hálfu Banda-
ríkjanna.
Þessa ólíku sýn Bandaríkjanna og Evrópu er
ekki hægt að rekja til ólíkra þjóðareinkenna, að
mati Kagan. Sú stefna sem Evrópa fylgi í dag sé
tiltölulega nýtt fyrirbæri. Allt fram á síðustu öld
hafi ríki Evrópu stjórnast af hreinni valdapólitík.
Bandarískir ráðamenn á nítjándu öldinni og í
byrjun tuttugustu aldarinnar hafi hins vegar
ekki verið ýkja frábrugðnir evrópskum ráða-
mönnum nú. Þeir hafi lagt áherslu á alþjóðalög
og alþjóðlega samstöðu í stað hreinnar valdbeit-
ingar. Nú tveimur öldum síðar hafi hlutverkin
snúist við. Að hluta til sé þetta vegna þess að
Bandaríkin eru nú öflug en Evrópuríkin veik.
Ekki sé hins vegar hægt að skýra þetta með
valdahlutföllum einvörðungu. Munurinn sé einn-
ig hugmyndafræðilegur. Saga Evrópu hafi kallað
fram hugsjónir varðandi vald og valdbeitingu,
sem séu gjörólíkar þeim sem finna megi í Banda-
ríkjunum, þar sem sagan er allt öðruvísi. Bilið
breikki stöðugt þar sem efnislegar og hug-
myndafræðilegar aðstæður magni hverjar aðrar
upp.
Kagan segir að hernaðarlegur veikleiki Evr-
ópu sé ekki nýr af nálinni. Ríki Evrópu hafi misst
stöðu sína sem heimsveldi með síðari heimsstyrj-
öldinni. Hins vegar hafi kalda stríðið gert að
verkum að afleiðingar þess urðu ekki fyllilegar
ljósar. Evrópa hafi verið klemmd á milli tveggja
risavelda og þar hafi barátta þeirra átt sér stað.
Eina, en lífsnauðsynlega, herfræðilega hlutverk
Evrópu hafi verið að verja svæði sitt gegn sov-
éskri árás. Þetta hafi veitt Evrópuríkjum alþjóð-
leg áhrif langt umfram eiginlegan hernaðarmátt.
Nokkur ár hafi liðið frá lokum kalda stríðsins
áður en það breyttist. Annars vegar hafi Evrópa
og Bandaríkin einbeitt sér að Balkanskaga og
stækkun NATO og hins vegar hafi margt bent til
að ný og sterk Evrópa væri í myndun. Sumir
fræðimenn, s.s. Samuel P. Huntington, prófessor
við Harvard-háskóla, hafi talið að samruni
ríkjanna innan Evrópusambandsins gæti orðið
mikilvægasti þátturinn í því að mynda afl er
myndi vega upp yfirburði Bandaríkjanna.
Annað hafi hins vegar komið í ljós. Evrópurík-
in hafi ekki einu sinni haft burði til að beita valdi
án aðstoðar innan Evrópu, þ.e. á Balkanskaga.
Þá hafi komið í ljós að þjóðir Evrópu hafi ekki
verið reiðubúnar að færa verulega fjármuni frá
félagslegum verkefnum í hernaðarlega uppbygg-
ingu. Bandaríkin hafi hins vegar áfram varið
verulegum fjármunum til hermála auk þess sem
hlutfallslegur styrkur þeirra á heimsmælikvarða
hafi aukist gífurlega með upplausn Sovétríkj-
anna.
Kagan segir að þá spennu sem nú ríki í sam-
skiptum Evrópu og Bandaríkjanna sé ekki hægt
að rekja til stefnu núverandi stjórnar. Upphafið
hafi verið árið 1997 er stjórn Clintons vildi auka
þrýsting á stjórnina í Bagdad en mætti andstöðu
Frakka og að hluta til Breta í öryggisráðinu. Þá
hafi gætt spennu í Kosovo-deilunni þar sem Evr-
ópuríki á borð við Ítalíu, Grikkland og Þýskaland
hafi talið Bandaríkin leggja of mikla áherslu á
hernaðarlegar lausnir. Ástæðu þessarar spennu
segir Kagan vera hin ólíku valdahlutföll. Veikari
ríki séu andsnúin valdbeitingu og leggi áherslu á
lausnir þar sem styrkur skipti ekki máli og lausn-
ir byggist á alþjóðlegum lögum og alþjóðlegum
stofnunum en ekki einhliða aðgerðum. Með
þessu sé ekki verið að gera lítið úr Evrópuríkjum
heldur benda á reglu sem hafi verið í gildi frá
örófi alda. Bandaríkin hafi verið í sömu stöðu
þegar Frakkland, Bretland og Rússland réðu
heiminum. Til dæmis hafi Bandaríkin barist fyrir
alþjóðlegum siglingalögum á nítjándu öld en
mætt mikilli andstöðu flotaveldisins Bretlands.
Þessi ólíku valdahlutföll hafa breytt hættumati
Evrópu og Bandaríkjanna. Hann segir Evrópu
hafa komist að þeirri niðurstöðu að sú hætta er
stafi af Saddam Hussein sé minni en sú hætta er
felist í því að losa sig við hann. Bandaríkin, sem
hafi meiri burði, hafi hins vegar lægri hættu-
matsþröskuld þegar Saddam er annars vegar,
enda telji þau sig ráða fyllilega við hann. Ekki sé
hins vegar hægt að skýra allt með sálfræði af
þessu tagi. Ekki verði hjá því litið að ríki á borð
við Írak ógna ekki Evrópu í sama mæli og þau
ógna Bandaríkjunum. „Evrópuríkin lögðu mikið
af mörkum til eigin varna á árum kalda stríðsins.
Nú njóta þau hins vegar góðs af „ókeypis öryggi“
sem aldrei fyrr vegna þess að allar helstu ógn-
irnar í heiminum er að finna utan Evrópu, á
svæðum þar sem einungis Bandaríkin geta beitt
valdi. Í raun, þ.e. þegar kemur að herfræðilegum
áætlunum, eru hvorki Írak né Íran eða Norður-
Kórea eða nokkurt annað ríki í heiminum fyrst
og fremst evrópskt vandamál. Það á svo sann-
arlega heldur ekki við um Kína. Jafnt Bandaríkin
sem Evrópa eru sammála um að þetta séu fyrst
og fremst bandarísk vandamál.“
Uppspretta
lýðræðis
Francis Fukuyama,
prófessor við John
Hopkins-háskóla, tek-
ur í erindi er hann
flutti í Ástralíu í síðasta mánuði undir margt af
því sem fram kemur í grein Kagans. Hann telur