Morgunblaðið - 12.11.2002, Blaðsíða 24

LISTIR
24 ÞRIÐJUDAGUR 12. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
M
ATTHÍAS Johannessen
er einna afkastamestur
núlifandi rithöfunda hér
á landi. Auk fjölbreytts
efnis í blöðum og tíma-
ritum hefur hann sent
frá sér á sjötta tug
verka – ljóðabækur, prósaverk, leikrit, rit-
gerðir, samtalsbækur og ævisögur, annast út-
gáfur og samið formála að ýmsum ritum, auk
þýðinga. Matthías lauk cand.mag. prófi í nor-
rænum fræðum frá Háskóla Íslands árið 1955
og stundaði um tíma nám í almennri bók-
menntasögu og leiklistarfræði í Kaupmanna-
höfn. Árið 1951 hóf Matthías störf á Morg-
unblaðinu, hann var blaðamaður til ársins
1959 og síðan ritstjóri fram til ársbyrjunar
2001.
Silja Aðalsteinsdóttir var stjórnandi rit-
þings um Matthías Johannessen sem haldið
var í Gerðubergi á laugardaginn. Þar voru
mættir til leiks ásamt Silju og Matthíasi þeir
Ástráður Eysteinsson bókmenntafræðingur
og Bernard Scudder þýðandi. Á þinginu var
rætt um feril og skáldskap Matthíasar í víðu
samhengi. Silja Aðalsteinsdóttir hóf samtal
dagsins með því að kynna Matthías sem
mann með meiri yfirsýn yfir íslenska sögu,
bókmenntir og samfélag en nokkur annar nú-
lifandi Íslendingur, en þá yfirsýn hefði hann
hlotið í gegnum störf sín sem afkastamikill
rithöfundur og ritstjóri stærsta dagblaðs
landsins í 42 ár. „En þrátt fyrir þetta op-
inbera líf hefur Matthías ekki verið áberandi í
íslensku þjóðlífi. Þess vegna fannst for-
ráðamönnum Gerðubergs svo freistandi að fá
Matthías á ritþing og gefa fólki tækifæri til
að sjá þennan dularfulla mann og hlusta á
hann tala um líf sitt og ævistarf eins og þau
blasa við honum sjálfum,“ segir Silja.
Reykjavík bernskunnar
Fyrsta spurning Silju til Matthíasar lýtur
að uppvaxtarárum Matthíasar í Reykjavík, en
umfjöllun um borgina er eitt af meg-
ineinkennum skáldskapar hans. Matthías er
fæddur í Reykjavík árið 1930 og má segja að
hann hafi tekið við sæmdarheitinu „borg-
arskáld“ af vini sínum og útgefanda, Tómasi
Guðmundssyni. „Eins og hjá Tómasi verður
þessi litla og sem þótti í þá daga „ljóta“ borg
ótrúlega stór, spennandi og lifandi staður,“
segir Silja um borgarskáldskap Matthíasar.
Matthías minntist þess að hafa skrifað ritgerð
um dásemdir Reykjavíkurborgar, bernsku-
borgar sinnar, umhverfis æsku sinnar, í ís-
lenskutíma í Menntaskólanum í Reykjavík, en
þurft að rökræða við bekkinn um þá skoðun
sína. Reyndist það honum þá sterk málsvörn
að hafa einn bekkjarsystkinanna séð borgina
úr lofti. „En svona var nú horft á Reykjavík í
þá daga, að hún gæti ekki verið fögur borg og
gæti ekki borið fegurðinni vitni,“ segir
Matthías en bendir þó á ólíka sýn sína á
borgina í samburði við hina rómantísku
Reykjavík sem Tómas Guðmundsson orti um.
„Ég þekkti bara Reykjavík sem fiskistöð en
það var eitthvað indælt við þessa borg, þarna
var gott mannlíf. Fólk var að berjast í krepp-
unni en hún gerði fólkið ekki verra. Það
reyndi að mennta mann og koma til manns.
Ég hef aldrei upplifað það að Reykjavík
brygðist,“ segir Matthías en gefur í skyn að í
borgarskáldskap sínum felist líka almenn um-
fjöllun um borgina sem umhverfi nútíma-
mannsins. „Hér er malbik og hef ég ort um
malbikið. Ég hef ort um skógana í malbikinu,
því það er partur af umhverfi okkar, partur
af mannlífinu.“
Þegar Matthías er spurður nánar hvað
hann telji að hafi mótað hann mest á æsku-
og uppvaxtarárum, víkur hann að upplifun
sinni af stríðinu, þ.e. „þegar Reykjavík fór af
sauðskinnsskóm“. Við hernám Breta segist
Matthías hafa kynnst nýjum heimi og hafi
stríðið verið Bretum fljótunnið í huga hans og
strákanna vina hans þegar karamellur voru
bornar upp úr kjallaranum á þýska sendi-
ráðinu og afhentar börnunum. Matthías telur
sig hafa notið góðs af kynnum við útlendinga,
þar hafi einangrun Íslendinga gagnvart um-
heiminum verið rofin. „Ég hef eiginlega aldr-
ei verið hræddur við það að erlend áhrif
myndu ríða okkur að fullu. Ég hef verið
miklu hræddari við það að við gerum það
sjálf,“ segir Matthías.
Kynni af dauða og sorg fylgdu þó einnig
stríðinu og segir Matthías að nálægðin við
dauðann hafi mótað hann fyrir lífstíð. „Ljóð-
skáldið er alltaf að glíma við tortímingu.
Ljóðskáldið er Davíð andspænis Golíati, en
þar er það Golíat sem sigrar en ekki Davíð,“
segir Matthías.
Hann lýsir jafnframt þeim áhrifum sem
foreldrar hans höfðu á hann, þau hafi verið
ákaflega ólíkrar gerðar, bætt hvort annað
upp en árekstrarnir einnig verið margir.
Móðir Matthíasar var mjög trúuð en faðirinn
veraldarmaður með bóhemskar tilhneigingar
og höfðu þau ólíkar skoðanir og væntingar til
skáldskapar hans. Þegar Silja spyr Matthías
hvort vera megi að hann hafi togast dálítið
milli þessara tveggja póla í skáldskapnum,
bóhemsins og trúarmanneskjunnar, segir
Matthías líf sitt allt hafa markast af tog-
streitu milli andstæðna. „Ég hugsa að ég hafi
alltaf togast á milli einhvers. Hvernig held-
urðu að maður togist þegar maður er ritstjóri
Morgunblaðsins og það á kaldastríðsárunum?
Maður verður bara alveg hreint eins og Gosi.
Það eina sem vex á manni er nefið,“ segir
Matthías og uppsker mikinn hlátur meðal
þinggesta. Aðspurður segir hann nefið þó
komið í samt lag núna, því sé að minnsta
kosti haldið í skefjum.
Ein af bókunum
Þegar rætt er um námsár Matthíasar seg-
ist hann hafa kunnað best við sig í Háskól-
anum þó svo að menntaskólaárin hafi verið
ágæt og hann beri mikla virðingu fyrir
Menntaskólanum í Reykjavík. „Þar var manni
kennt að skrifa z. Ég held í hana. Ég læt ekki
bjóða mér að einhver ráðherra gefi út reglu-
gerð um það að eyðileggja heils árs nám fyrir
mér,“ segir Matthías við mikil hlátrasköll.
Tekur Matthías ekki fyrir orð Silju þess
efnis að e.t.v. hafi hann lesið meira utan
menntaskólans en innan hans. Í Háskólanum
fannst Matthíasi hann „einhvern veginn
frjáls“, naut sín vel, tók þátt í félagsmálum og
var formaður Stúdentaráðs. En eftir að
Matthías lauk sinni meistaragráðu í íslensk-
um bókmenntum stóð hann frammi fyrir vali
sem Ástráður Eysteinsson spyr hann nánar
út í. „Þú varst að hugsa um að halda áfram
og verða doktor í Grími Thomsen. Eftir að
hafa valið að fylga ekki þeim akademíska ferli
sagðist þú síðar feginn að hafa ekki lokast
inni í þeim heimi. Tala ég þá innan úr lok-
uðum heimi samkvæmt því?“ spyr bók-
menntaprófessorinn.
Matthías segir annað eiga við um Háskól-
ann nú en þegar hann var í námi. „Þá var Há-
skólinn mikill fílabeinsturn og hefði ég mjög
auðveldlega lokast þar af. Ég hef bara þannig
sálarlíf. Mér líður mjög vel uppi í Þjóð-
arbókhlöðu. Þar er ég bara ein af bókunum.
Síðan kemur einhver og flettir upp í henni,
eins og hér í dag. Á síðari árum hef ég kennt
í Háskólanum og finnst mér þar skemmtilegt
fólk og víðsýnt. En tímarnir voru aðrir þegar
ég var í Háskólanum.“
Aðspurður segist Matthías líta á það sem
veigamikinn hluta af menntun sinni að lesa
erlendan skáldskap. „Ég hef alltaf lesið mikið
erlend skáld og fór snemma að fylgjast með á
því sviði. Ég geri það af þörf til að mennta
mig. Maður getur ekki alltaf verið að bíða eft-
ir að aðrir mennti mann, maður verður bara
að gera þetta sjálfur.“
Í framhaldinu spyr Bernard Scudder hvort
sú hefðarúrvinnsla sem er svo áberandi og
djúprætt í skáldverkum Matthíasar sé til
staðar vegna meðvitaðrar notkunar eða af
einhvers konar eðlishvöt. Segir Matthías að
líklega sé um hvort tveggja að ræða. „Ég
lærði mikið af Borges. Hann sagði mér að
vera óhræddur við að skírskota í fornar ís-
lenskar bókmenntir því bókmenntahefðin
væri lifandi tungumál sem skáldið mætti nota
að vild. Ég hef alltaf verið þeirrar skoðunar
að við göngum undir himinhvolfi skáldskap-
arins og þar er allt fullt af stjörnum. Ég get
ekkert hugsað mér það að sumar séu dauðar.
Ég veit það vel að margar stjörnurnar á him-
inhvolfinu eru útbrunnar þótt við sjáum enn
ljósið af þeim. En við sjáum ljósið og meðan
við sjáum það er eitthvað spunnið í það, það
er hluti af því að muna, hluti af arfleifðinni.
Það sem gerir okkur merkileg er að geta lifað
í samtíðinni með allri okkar arfleifð og sögu.“
Skáldið og ritstjórinn
Að loknu stuttu kaffihléi spurðu Bernard
Scudder og Ástráður Eysteinsson Matthías
út í valið efni úr skálskaparsmiðju hans. Rætt
var um og lesin ljóð eftir Matthías og hafði
Scudder þar m.a. valið ljóð þar sem meg-
inminni í skáldskap Matthíasar, borgin, vís-
anir í fornbókmenntir, bernskuminningar og
umfjöllun um heimsmál, koma fram. Verður
þeim Matthíasi tíðrætt um þá úrvinnslu á
sögu og samtíð, pólitík og tungumáli sem
möguleg er með fáum sterkum dráttum í
skáldskapnum. Þegar Matthías er spurður af
Bernard hvort hann telji sig pólitískt skáld
segist Matthías yrkja um það áreiti sem hann
verði fyrir, um atburði líðandi stundar. Þegar
Silja setur spurninguna í samhengi við póli-
tískar hliðar ritstjórastarfsins segir Matthías
þinggestum söguna af því er skeggjað at-
ómskáldið tók við ritstjórastarfinu á Morg-
unblaðinu og sjálfstæðismenn drógu þá álykt-
un að þar hlyti að vera kommi á ferð. Á
flokksþingi Sjálfstæðisflokksins náði Matthías
þó að rétta við ímynd sína með því að sýna í
verki að atómskáldið gæti ort ferskeytlu.
Matthías segir í framhaldinu að vitanlega
mótumst við af aðstæðum og áreiti tímanna
og nú séu tímar breyttir frá því sem var á
tíma kalda stríðsins. „Í dag er allt þver-
pólitískt en svoleiðis var það ekki. Það voru
átök og gerðu þau okkur kannski að meiri
vígamönnum en við hefðum viljað vera. En
við börðumst og ber ég virðingu fyrir mínum
andstæðingi í þeim leik. En ég er eiginlega
búinn að afskrifa þann leik,“ segir Matthías.
Ástráður dregur í framhaldi þessara um-
ræðna fram ljóð eftir Matthías, sem birtist
árið 1975 í ljóðabókinni Dagur ei meir, þar
sem tekinn er upp hanskinn fyrir „alþjóða-
samband frjálsrar verkalýðshreyfingar“ gegn
„fjölþjóðafyrirtækjum, hnattlægum verð-
bólguþrýstingi auðfélaga“ og „tillitslausum
auðhringum“. Þegar Ástráður spyr hvort ekki
hafi þurft talsverða dirfsku fyrir ritstjóra
Morgunblaðsins að birta ljóð á borð við þetta
árið 1975, segir Matthías að þar hafi ritstjór-
inn ekki setið að skrifum, heldur skáldið sem
hér sitji og ritstjórinn sé smám saman orðinn
að. „Þú verður líka að athuga að ég er svolítið
alinn upp af öðrum. Ég tók fagnandi blóma-
kynslóðinni eftir að sonur minn kom með gít-
ar heim í hlað og byrjaði að syngja. Þetta
hafði mikil áhrif á mig. Ég tel að við eigum
ekki að festast í einu eða neinu. Ég tel að
hreyfingin í hvaða mynd sem er sé mikilvæg-
ust af öllu.“
Köngurló í leit að snertingu
Í umræðum um prósaskáldskap Matthíasar
berst talið að mörkum veruleika og skáld-
skapar. Þar segist Matthías ekki kæra sig um
formúlur í skáldskap fremur en í lífinu og
yrki hann því ekki innan strangra marka
ljóðs og prósa, skáldskapar og raunverulegra
minninga – nú eða framtíðarótta, t.d. við að
vera lagður inn á elliheimili eins og hann fjalli
um í nýrri bók sem nýkomin var úr prentun á
laugardaginn. Þá bók, sem nefnist Vatnaskil:
Dagbókarsaga, og Hann nærist á góðum
minningum, sem út kom í fyrra, má lesa í
nokkru samhengi við ævi og reynslu
Matthíasar þó svo að reynslan og minni
skáldsins verði þar að uppsprettu skrifa sem
lúti skáldlegum og ljóðrænum lögmálum. Ást-
ráður vísar til bókanna sem skáldævisagna og
segir að þar megi sjá stef sem birtist einnig í
mörgum smásagnanna. Spyr Ástráður
Matthías þá hvort prósaskáldskapurinn sé
ekki síður persónulegur skáldskapur en ljóð-
listin. Matthías segir að vissulega sé svo og
að ýmislegt í fyrrnefndum sögum eigi rætur í
hans reynslu og sálarlífi, en minnið sé brigð-
ult og allur skáldskapur verði til úr einhverju
efni, eins og Snorri sagði. Mörkin milli skáld-
skapar og reynslu séu á gráu svæði og eigi
það ekki síður við um sjálfsævisögur ein-
hverra stórmenna úr sögunni eða samtöl tek-
in við þjóðþekkta menn. Eitt samtalanna sem
Matthías tók sem blaðamaður hafi ratað í
smásagnasafnið Flugnasuð í farangrinum.
Matthías er nú spurður nánar út í samtölin
margrómuðu sem hann tók í starfi sínu sem
blaðamaður. Aðdragandi þess að Matthías hóf
að skrifa samtöl var einfaldur að hans sögn.
„Ég varð að gera eitthvað á Morgunblaðinu
og fann mér leið til að gera eitthvað sem mér
fannst skemmtilegt og langaði til að gera.
Þetta var náttúrulega partur af skáldinu í
mér. Ég gat ekki hætt að vera skáld þótt ég
byrjaði á Morgunblaðinu,“ segir Matthías en
bætir því við að í blaðamannsstarfinu hafi fal-
ist ákveðin tengsl við mannlífið sem hafi verið
honum nauðsynleg í skáldskapnum. „Skáldið
spinnur út í tómið eins og Walt Whitman seg-
ir í ljóði. Atómskáldið spinnur út í tómið og
hefur alltaf gert það meira og minna. En sem
köngurló dugði það mér ekki. Ég vildi fá að
komast í snertingu við eitthvað, við mannlífið
í landinu,“ segir Matthías.
Ritþinginu í Gerðubergi lauk með upplestri
Matthíasar á kafla úr bókinni Vatnaskilum.
Áður en samtali þeirra Silju, Ástráðs og
Bernards lauk spurði Silja skáldið hvort það
iðraðist einhvers þegar hann liti aftur til fer-
ils síns sem ritstjóri og skáld. „Að hafa ekki
getað orðið dýrlingur,“ segir Matthías í
gamni áður en hann kemur orðum að svari
við þessari dramatísku spurningu. Vísar hann
þá til smásögu sem Ástráður hafði vakið máls
á og fjallar um persónu sem liggur milli
svefns og vöku og upplifir sig sem öskutunn-
una sem verið er að tæma úr í öskubílinn fyr-
ir utan gluggann. Þykir Ástráði þar um
djarfa myndlíkingu að ræða, milli hins innra
lífs skáldsagnapersónunnar og öskutunnu
sem gáttar út í samfélagið. Segir Matthías
hér um mjög ævisögulega sögu að ræða, sem
lýsa megi sem eins konar mottói um líf sitt
sem ritstjóri Morgunblaðsins þar sem hann
hafi stöðugt verið að taka við innihaldi ann-
arra til birtingar í þeirri gátt sem Morg-
unblaðið er út í samfélagið. „Ef það er eitt-
hvað sem ég iðrast þá er það að hafa verið
öskutunna. Hvernig á maður að lifa svoleiðis
af? Auðvitað iðrast ég margs,“ segir Matthías
að lokum og liggja orðin einhvers staðar milli
gamans og alvöru.
Undir himinhvolfi skáldskapar
Morgunblaðið/Golli
Matthías Johannessen og Silja Aðalsteinsdóttir rabba saman á ritþinginu í Gerðubergi.
Matthías Johannessen, skáld og fyrrverandi ritstjóri
Morgunblaðsins, líkti sér við bók sem flett er uppí,
köngurló, stjörnuskoðara og öskutunnu á ritþingi sem
haldið var um skáldskap hans í Gerðubergi á
laugardaginn. Heiða Jóhannsdóttir hlýddi á umræður
dagsins og hefur þær hér eftir á prenti.
heida@mbl.is