Morgunblaðið - 12.11.2002, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 12. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
É
g heiti Octave og ég
er klæddur Tom
Ford frá toppi til
táar,“ segir sögu-
maðurinn í skáld-
sögu franska rithöfundarins
Frédérics Beigbeder, 99 francs
(2000; £9.99 í enskri staðfærðri
þýðingu, 2002), og heldur áfram:
„Ég stýri auglýsingastofu: Jú,
einmitt, ég menga umheiminn. Ég
er náunginn sem selur þér alls
konar drasl. Sem fær þig til að láta
þig dreyma um hluti sem þú munt
aldrei eignast. Himinninn er alltaf
blár, stelpurnar eru aldrei ljótar,
fullkomin hamingja löguð til í
Photoshop. Gallalausar myndir,
sláandi tónlist. Þegar þér tekst að
kaupa draumabílinn (þann sem ég
myndaði í síðustu herferð) eftir
sársaukafullan
sparnað mun
ég þá þegar
hafa séð til þess
að hann líti út
fyrir að vera
gamaldags. Ég
er þremur
trendum á undan og kem því
þannig fyrir að þú sért alltaf fullur
gremju. Flottheit er land sem
enginn kemst nokkurn tíma til. Ég
smita þig með nýjum hlutum en
kosturinn við hið nýja er að það er
aldrei nýtt lengi. Það eru alltaf
nýir hlutir sem láta þá sem á und-
an komu líta út fyrir að vera gaml-
ir. Ég vil fá þig til að slefa – það er
köllun mín. Enginn í minni
atvinnugrein vill í raun að þú sért
hamingjusamur vegna þess að
hamingjusamt fólk eyðir ekki
peningum.“
Beigbeder var rekinn úr starfi
sínu sem framúrskarandi hug-
myndasmiður hjá leiðandi auglýs-
ingastofu í Frakklandi eftir að
hann skrifaði þessa skáldsögu. Í
bókinni er líka dregin upp sótsvört
mynd af auglýsingaiðnaðinum og
neyslusjúku samfélagi. Sögumað-
urinn, Octave Parengo, er 33 ára
hugmyndasmiður hjá stórri aug-
lýsingastofu, eins og Beigbeder
var. Hann er með himinhá laun,
hefur aðgang að fínustu sportbíl-
unum, ver sumarfríunum á dýr-
ustu hótelunum og býr í stórkost-
legri íbúð á besta stað í París (í
London í ensku þýðingunni). Í
fljótu bragði virðist hann hafa allt
sem hugurinn girnist en svo er
aldeilis ekki. Undir þessu glæsi-
lega yfirborði er vondur veruleiki.
Unnustan hefur nýlega yfirgefið
Parengo, hann er kókaínfíkill og
líður auk þess herfilega í vinnunni
vegna þess að hann hefur ímugust
á gegndarlausri markaðs-
hyggjunni, neysluhyggjunni og yf-
irborðsmennskunni sem einkennir
starfsvettvang hans og samfélag.
Kominn á ystu nöf grípur hann til
þess ráðs að vinna skemmdarverk
á stórri auglýsingaherferð um
mjólkurvörur sem honum er falið
að þróa í von um að geta komist
heill frá þessari, að eigin mati,
sjúklegu veröld.
Beigbeder sló í gegn með þess-
ari skáldsögu í Frakklandi. Bókin
metseldist og Beigbeder fékk gríð-
arlegt umtal. Auðvitað skemmdi
það ekki fyrir að hann var rekinn
úr vinnunni en umfjöllunarefni
sögunnar og efnistökin eru með
þeim hætti að þau hlutu að kalla á
viðbrögð. Beigbeder gengur eins
langt og hann treystir sér til í lýs-
ingum á öfgakenndri hlutadýrkun,
tilfinningalegri og líkamlegri firr-
ingu og svæsnu ofbeldi sem endar
raunar með hrottalegu morði. Að
flestu leyti minnir bókin og eft-
irmáli hennar mjög á skáldsög-
urnar Öreindirnar (1998; íslensk
þýðing 2000) og Áform (2001; ís-
lensk þýðing 2002) eftir landa
Beigbeders, Michel Houellebecq. Í
þeim er fjallað um svipað efni,
grasserandi efnishyggju og kyn-
lífsvæðingu, og viðbrögðin hafa
ekki látið á sér standa eins og ný-
leg réttarhöld yfir Houellebecq
fyrir frönskum dómstólum eru til
vitnis um. Ennfremur er augljós
skyldleiki með bók Beigbeders og
skáldsögum bandaríska rithöfund-
arins Brets Eastons Ellis sem
kunnastur er fyrir skáldsögur sín-
ar Less Than Zero (1986) og Am-
erican Psycho (1991) en nýjasta
bók hans nefnist Glamorama
(1999). Í sögum Ellis er því lýst
hvernig neyslumettun og hömlu-
laus hluthyggja brýst út í tilfinn-
ingadeyfð, veruleikaupplausn og
ómannlegu ofbeldi. Bækur Ellis
(og kvikmyndir byggðar á þeim)
hafa notið gríðarlegra vinsælda en
þær hafa einnig mætt harðri gagn-
rýni í fjölmiðlum þótt Ellis hafi
ekki verið dreginn fyrir dómstóla
eins og Houellebecq. Hérlendis
hefur Mikael Torfason einkum
valdið usla af svipuðum toga (þótt
viðbrögðin séu hvergi nærri jafn
sterk og í fyrrnefndum tilfellum)
en Mikael er augljóslega undir
áhrifum af Ellis í bókum sínum.
Beigbeder, Houellebecq og Ellis
hafa allir mátt sæta gagnrýni um
að þeir geri út á það ástand sem
þeir ætli sér að beina spjótum sín-
um að. Bent hefur verið á að bæk-
ur þeirra séu bókmenntir um sam-
tímann en einnig fyrir samtímann,
þær lýsi vissulega ríkjandi ástandi
á sannferðugan hátt en fyrir vikið
innihaldi þær klámið og ofbeldið
sem sé hvað auðveldast að selja nú
um stundir. Að auki verði siðferð-
isboðskapur innantómur í bókum
sem lýsi siðlausum samtíma. Höf-
undarnir þrír hafa allir verið gagn-
rýndir fyrir að taka fullan þátt í
þeirri markaðshyggju sem þeir
gagnrýna í bókum sínum, til dæm-
is með glæfralegum (og söluvæn-
legum) efnistökum sínum og bein-
línis með því að vinna leynt og ljóst
að markaðssetningu á sjálfum sér
sem andmarkaðslegum listamönn-
um. Þeir séu hluti af einsleitum
fjöldanum sem þeir séu að gagn-
rýna – í raun séu þeir fórnarlömb
þrárinnar eftir speglinum sem
spegilmynd þeirra birtist í eins og
George Bataille talaði um.
Beigbeder lýsir þessu ástandi í
bók sinni og svarar kannski gagn-
rýninni: „Allir þeir sem gagnrýna
skemmtiiðnaðinn eiga sjónvarp.
Allir þeir sem fyrirlíta neysluþjóð-
félagið eiga Visakort. Það er engin
leið út. Ekkert hefur breyst frá
dögum Pascals: maðurinn er enn
að reyna að flýja það sem hann ótt-
ast með því að dreifa huganum,
með afþreyingu. Nema hvað nú er
afþreyingin alls staðar nálæg og
þannig komin í stað Guðs. Hvernig
flýr maður afþreyinguna? Með því
að horfast í augu við óttann.
Heimurinn er ekki raunveruleg-
ur, nema þegar hann er leið-
inlegur.“
Spegilþráin
Um Beigbeder, Houellebecq, Ellis og
Mikael Torfason, að þeir séu hluti af
einsleitum fjöldanum sem þeir séu að
gagnrýna – í raun séu þeir fórnarlömb
þrárinnar eftir speglinum sem speg-
ilmynd þeirra birtist í eins og George
Bataille talaði um.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
throstur
@mbl.is
NÚ að afloknu vel heppnuðu
Textaþingi sem haldið var a Grand
hótel 2. nóvember sl. hefur maður
verið að velta sér fyrir því af
hverju textun er ekki enn orðin að
raunveruleika eins og maður hefði
viljað, en það þýðir lítið að velta
sér upp úr hlutum sem eru ekki
enn orðnir að raunveruleika. En
eitt er víst að mikillar viðhorfs-
breytingar er þörf í textun á öllu
innlendu sjónvarpsefni hérlendis,
það verður að viðurkennast.
Margt mjög áhugavert kom
fram i ræðu Martin Davies, yf-
irmanns textunardeildar BBC, sér
í lagi það að textun á innlendu efni
í BBC var fyrst hleypt af stokkn-
um árið 1983 og voru það ár 6
starfsmenn. Nú 19 árum síðar eru
starfsmenn deildarinnar orðnir 90.
BBC hefur því mjög mikla reynslu
af textun og í máli Martins Davies
kom að deildin sinnir einnig ráð-
gjafahlutverki til annarra sjón-
varpsstöðva um textun. Í BBC er
hlutfall útsendinga í textun 78%,
afgangurinn 22% er sendur út að
næturlagi ótextaður, einmitt þegar
áhorf er minnst. Markmið þeirra
er að árið 2006 verða textaútsend-
ingar komnar í 100%, þeim finnst
það mjög raunhæf markmið, enda
hefur reynsla þeirra sýnt sig og
sannað að textunarútsending gefur
meira af sér en ótextað innlent
sjónvarpsefni. Jafnvel beinar út-
sendingar eru textaðar, í þeim út-
sendingum liggur helsti metnaður
þeirra. Þeir hafa þá reynslu frá
notendum.
Textunardeild BBC fær mörg
bréf/tölvupósta frá áhorfendum á
hverjum degi, þar eru þeir kannski
ýmist að hrósa eða gera að umtals-
efni einhverja villu í textun eða
jafnvel koma með ábendingar um
aukna möguleika notenda að hafa
texta eins og ein ábending sem
kom nýlega og var á þá leið að
mjög sniðugt og þægilegt sé að
hafa texta, því þá er hægt að tala í
símann og horfa um leið á sjón-
varpið með texta og ekki missa af
neinu, mjög afslappandi. Jafnvel
fólk með fulla heyrn nýtur þess að
hafa texta. Í sem stystu máli er
ekki lengur „in“ að senda út
ótextað innlent efni, það ættum við
Íslendingar að tileinka okkur, eins
og við erum svo vön að gera með
allt sem útlenskt er, við viljum
ekkert vera síðri en aðrir. Þátta-
gerðarstjórnendur, framleiðendur
og aðrir sem hafa með innlenda
þáttagerð hvers konar að gera
ættu að taka sér það til fyrirmynd-
ar að senda ekki efni frá sér í út-
sendingu ótextað. Textun marg-
faldar gæði þáttarins, gæðin felast
í því að áhorfshópurinn stækkar til
muna, jafnvel auglýsendur eða
kostendur fá sanngjarnari tölur
um áhorf þegar þáttur er sendur
út textaður.
Textun er ekki dýr, fram kom á
Textaþinginu að oft mætti áætla
að um 2% af framleiðslukostnaði
fari í textun. Þannig að ef um 50
miljóna innlenda kvikmynd væri
að ræða myndi textun á myndina
kosta 200 þúsund. Það skilar sér
fljótt því fleiri koma til með að
fara á myndina og njóta hennar
með texta.
Það var ein saga sögð að í Nor-
egi hafi eitt sinn verið sýnd inn-
lend mynd með texta í litlum sal
en í stærri sal ótextuð, aðsókn var
meiri á textuðu myndina svo hún
var flutt í stærri sal. Það ætti því
líka að vera umhugsunarefni allra
kvikmyndagerðamanna sem vel
vilja gera við sína kvikmynd að
sýna hana textaða líka. Ég fagna
hinsvegar orðum menntamálaráð-
herra í fjölmiðlum að hann ætli að
beita sér fyrir því að textun verði
aukin á RÚV á næstunni, því hon-
um finnst RÚV ekki texta nóg.
Það þarf meira til en að auka bara
textun á RÚV, það eru líka fleiri
sjónvarpsstöðvar í landinu, svo
ekki sé minnst líka á kvikmynda-
gerðarmenn og miðað við textun
hjá þeim síðustu árin þýðir víst lít-
ið annað en að setja á löggjöf um
textun á innlendu efni samþykkta
af Alþingi.
Það er oftast sú lausn sem farin
hefur verið erlendis í textun á inn-
lendu efni og reynst sú farsælasta,
því þá gilda sömu reglur fyrir alla
bæði ríkisreknar og einkasjón-
varpstöðvar sem og kvikmynd-
gerðarmenn.
Enn um textun
Eftir Sigurlín Margréti
Sigurðardóttur
„Ég fagna
hinsvegar
orðum
mennta-
málaráð-
herra í fjölmiðlum að
hann ætli að beita sér
fyrir því að textun verði
aukin á RÚV á næst-
unni…“
Höfundur er táknmálskennari og
fulltrúi Félags heyrnarlausra í
þrýstihóp um textun á innlent efni.
SUMU fólki er sama um allt
nema sjálft sig. Ef einhver á bágt
þá kærir það sig kollótt um það.
Þannig virðist sumum Íslendingum
til dæmis vera nokk sama um það
þótt fjöldi landa þeirra eigi varla í
sig og á. Sumir virðast þannig láta
sér í léttu rúmi liggja hvort mörg
íslensk börn og foreldrar þeirra líði
sáran skort og eigi varla að borða.
Ég verð að játa að mér finnst svo-
lítið sérstakt að verða vitni að því-
líkum kulda í garð annarra. Slíkum
skorti á samúð. Í mínum huga er
þetta ekki síst spurning um siðferð-
isþroska einstaklingsins. Ég tel að
þetta hafi ekkert með stjórnmála-
skoðanir hans til hægri né vinstri
að gera, heldur einfaldlega mann-
gildi hans og hjartalag.
Eigingjörn öryggisþörf
Fátækt er þjóðfélagslegt vanda-
mál hvernig sem á það er litið. Því
þetta er vandamál sem hreyfist að-
eins í eina átt ef ekkert er að gert:
Það vex. „Dómínó-áhrifin“ eru þau
að vandinn stækkar og stækkar og
smitar útfrá sér með ófyrirsjáan-
legum afleiðingum. Börn þeirra
sem eiga enga peninga fá oft lélegt
uppeldi og hætta snemma í námi.
Afleiðingarnar eru andleg fátækt.
Þannig verður til fjárhagslega og
andlega fátæk undirstétt sem vex
og vex. Reiðin og örvæntingin
kraumar og veldur smám saman
óróa í þjóðfélaginu sem ógnar að
lokum þeim sem mest hafa.
Fyrir þá sem hafa engan áhuga á
neinu nema eiginhagsmunum sín-
um og sjá heiminn aðeins í eig-
ingjörnu ljósi, má varpa fram eft-
irfarandi rökum fyrir því að sporna
þurfi við vandanum tímanlega: Með
því að loka augunum fyrir vand-
anum mun hann vaxa og skapa
óþægilega spennu og nýjar hættur.
Öryggið í þjóðfélaginu mun minnka
og glæpir aukast. Tap hinna efna-
meiri og þjóðfélagsins alls verður
að lokum miklu meira en sá kostn-
aður sem hefði farið í að hjálpa
fólki úr fátækragildrunni. Hjálpin
þarf semsagt ekkert að hafa með
mannúð að gera heldur má allteins
gera þetta af eigingjarnri örygg-
isþörf.
Borgaraleg hjálpsemi
Til er sú miðstöð mannúðar hér í
þjóðfélaginu sem kalla má eitt
besta birtingarform borgaralegrar
hjálpsemi á Íslandi. Þetta er
Mæðrastyrksnefnd. Mæðrastyrks-
nefnd er engin byrði á ríkinu. Eng-
inn starfsmaður hennar þiggur
laun heldur vinnur allt sitt í sjálf-
boðavinnu. Öllum kostnaði er hald-
ið í algjöru lágmarki. Peningafram-
lög til nefndarinnar og gjafir eru
frá borgurunum sjálfum; einstak-
lingum og fyrirtækjum sem vilja
hjálpa þeim sem eru hjálpar þurfi.
Nefndin aðstoðar gefendurna með
því að útdeila framlögum þeirra til
fólks sem þarf á hjálp að halda.
Nær borgaralegum aðferðum og
fjær ríkisafskiptum er ekki hægt
að komast.
Ég hef sjálfur orðið vitni að mat-
arúthlutun Mæðrastyrksnefndar
um jól. Það þarf enginn að segja
mér að það fólk sem þá var þar
saman komið til að þiggja hjálp
meðborgara sinna hafi verið þar að
nauðsynjalausu. Dómgreind mín
nægir mér. Ég fullyrði að allir sem
ég sá með útrétta hönd við mat-
arlúguna voru í sárri neyð. Sú
reynsla, að standa augliti til auglit-
is við skjólstæðinga nefndarinnar
sem búa við svo sára fátækt að þeir
eru tilbúnir að bíða í tvær til þrjár
klukkustundir í hagléli og frosti til
þess að fá hjálp, er átakanleg. Eng-
inn sem ekki þarf nauðsynlega á
hjálp að halda leggur slíkt á sig
fyrir allra augum. Þegar við, sem
búum við allsnægtir, stöndum
skyndilega frammi fyrir fólki í sár-
ustu neyð með þessum hætti verð-
ur fallið úr fílabeinsturninum hátt.
Firring manns og skeytingarleysi
gagnvart neyð annarra eru strokuð
út á einu andartaki. Við slíka
reynslu hverfur sú afneitun að fá-
tækt sé ekki til á Íslandi. Ég fékk
nýjan skilning á sjálfum mér og því
þjóðfélagi sem ég er sprottinn úr
þegar ég leit í augu barnanna sem
þurftu að þola þessi lífskjör.
Lífsbaráttan er hörð á Íslandi.
Það þarf engan að undra að hluti
þeirra sem minnst mega sín þurfi
hjálp til að brúa bil sinna lág-
markslífskjara. En sá, sem ekki
getur skilið að í þjóðfélaginu séu til
fleiri en þeir glöðu og bústnu; hann
á væntanlega enga samúð með
þeim sem hann heldur að séu ekki
til!
Fallið úr fílabeins-
turninum
Eftir Ragnar
Halldórsson
„Það þarf
engan að
undra að
hluti þeirra
sem minnst
mega sín þurfi hjálp til
að brúa bil sinna lág-
markslífskjara.“
Höfundur er kvikmynda-
gerðarmaður.