Morgunblaðið - 19.01.2003, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 19. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á skrælnaðri sléttu í Mið-Asíu, íafskekktu landi norðan við Íranog Afganistan, eru sérvitur ein-ræðisherra og pólitískir and-stæðingar hans þátttakendur í
æsispennandi atburðarás sem einkennist af
leynimakki og leyndardómum. Enginn út-
lendingur og aðeins örfáir menn í innsta
hring einræðisherrans vita hvað er að gerast
þótt framtíð þessa olíuríka lands sé í veði.
Landið er Túrkmenistan, sem er með
færri en fimm milljónir íbúa og fékk sjálf-
stæði fyrir tólf árum. Síðan þá hefur landið
verið undir stjórn Saparmurads Niyazovs,
síðasta kommúnistaleiðtogans í þessum út-
skækli Sovétríkjanna fyrir 1991.
„Eilífðarforsetinn“ Niyazov hefur safnað
um sig hirð jábræðra, sem þóknast honum í
einu og öllu og hafa innleitt svo mikla per-
sónudýrkun að hún jafnast aðeins á við leið-
togadýrkunina í Norður-Kóreu. Hann kallar
sig Turkmenbashi, „Föður allra Túrkmena“.
Ríkisfjölmiðlarnir kölluðu hann alltaf
„Turkmenbashi hinn mikla“ þar til nýlega
þegar þeir tóku að kalla hann „Turkmen-
bashi hinn mikla að eilífu“.
Land hans er fátækt þrátt fyrir talsverðar
tekjur af olíu- og gasútflutningi því að
megnið af peningunum hefur verið lagt inn
á erlenda bankareikninga sem leiðtoginn
einn getur ráðstafað.
Sakaður um valdaránstilraun
Niyazov segir sjálfur að hópur manna, að-
allega útlendinga, hafi reynt að skjóta hann
til bana 25. nóvember þegar hann var í höf-
uðborginni, Ashgabat, á leið til vinnu í bryn-
varinni Mercedes-bifreið sinni á vegi sem
nefndur var eftir honum og lagður til að for-
setinn kæmist greiðlega úr höllinni á skrif-
stofuna. Að sögn Niyazovs var morðsam-
særið runnið undan rifjum Borís
Shikhmuradovs, fyrrverandi utanríkisráð-
herra hans og aðstoðarforsætisráðherra.
Shikhmuradov hafði ferðast um heiminn
mánuðum saman til að reyna að skipuleggja
andspyrnu gegn Niyazov og sneri aftur til
Túrkmenistans á laun í september, eins og
hann hafði lofað, að því er virðist án vit-
undar Niyazovs á þeim tíma. Ættingjar og
samstarfsmenn Shikhmuradovs segja að
hann hafi ekki lagt á ráðin um að myrða
leiðtogann. Hann fór huldu höfði í Túrkmen-
istan til 26. desember þegar lögreglan hand-
tók hann.
„Við erum allir smámenni“
Þremur dögum síðar kom Shikhmuradov
fram í sjónvarpi og las yfirlýsingu þar sem
hann játaði að hafa skipulagt samsæri um
að myrða Niyazov og hrifsa til sín völdin.
Hann bendlaði einnig fyrrverandi embætt-
ismenn við samsærið, menn sem Niyazov
hafði áður sakað um aðild að því. Í yfirlýs-
ingunni lauk Shikhmuradov lofsorði á Niya-
zov, lýsti honum sem miklum leiðtoga en
sjálfum sér sem fyrirlitlegum heróínfíkli. „Á
meðal okkar er ekki einn einasti maður sem
getur talist eðlilegur,“ sagði Shikhmuradov
um meintu samsærismennina. „Við erum all-
ir smámenni.“
Játning Shikhmuradovs endurspeglaði yf-
irlýsingar sem Niyazov hafði áður gefið út
um andstæðinga sína, en hún var í algjörri
andstöðu við beinskeytta gagnrýni ráð-
herrans fyrrverandi á Niyazov áður en hann
sneri aftur til heimalandsins, meðal annars
þegar hann fór til Washington í fyrra.
Nokkur dagblöð í Moskvu sögðu að yfirlýs-
ing Shikhmuradovs hefði líkst játningunum
sem knúnar voru fram við sýndarréttarhöld
Stalíns á fjórða áratugnum.
Hundruð manna handtekin
Frá 25. nóvember hefur stjórnmálalög-
regla Niyazovs (sem er nú undir stjórn
þriðja lögreglustjórans á níu mánuðum)
handtekið hundruð manna. Margir þeirra
voru samstarfsmenn eða ættingjar helstu
andstæðinga stjórnarinnar, meðal annars
Shikhmuradovs.
Niyazov virðist hafa komist að því að for-
seti þingsins, sem hefur alltaf samþykkt
frumvörp stjórnarinnar orðalaust, hafi verið
í slagtogi við samsærismennina og hann var
líka handtekinn, ásamt mörgum embætt-
ismönnum víða um landið.
„Niyazov hlýtur að hafa orðið skelkaður
þegar hann áttaði sig á umfangi samsær-
isins gegn honum,“ sagði bandarískur emb-
ættismaður sem hefur fylgst með þróuninni
í Túrkmenistan.
Fangar pyntaðir
Bandaríkjastjórn og Öryggis- og sam-
vinnustofnun Evrópu (ÖSE) hafa látið í ljósi
áhyggjur af meðferðinni á þeim sem voru
handteknir. Í yfirlýsingu frá Bandaríkja-
stjórn sagði að „trúverðugar fregnir“
hermdu að fangar hefðu sætt pyntingum og
illri meðferð. Talið er að nokkrir fanganna
hafi verið sprautaðir með lyfjum eða jafnvel
eiturlyfjum, þeirra á meðal Batyr Berdiyev,
annar fyrrverandi utanríkisráðherra Túrk-
menistans og sendiherra hjá ÖSE. Stofn-
unin hefur óskað eftir því formlega að fá að
senda nefnd til að rannsaka meðferðina á
föngunum. Niyazov ber af sér allar ásakanir
og kveðst vera „enn eitt fórnarlamb alþjóð-
legrar hryðjuverkastarfsemi“.
Vandræðalegt fyrir Bandaríkin
Sextán útlendingar, þeirra á meðal fimm
Rússar, og sextán Túrkmenar hafa verið
dregnir fyrir rétt og ákærðir fyrir aðild að
morðtilræði og valdaránssamsæri.
Málið hefur valdið nokkurri spennu í sam-
skiptum Bandaríkjanna og Túrkmenistans,
meðal annars vegna þess að bandarískur
ríkisborgari, Leonid Komarovsky, sem
fæddist í Rússlandi, er á meðal þeirra sem
voru handteknir. Komarovsky hefur játað að
hafa selt Shikhmuradov farsíma sem sagt er
að hafi verið notaður til að skipuleggja
meintu valdaránstilraunina. Komarovsky
starfaði áður sem blaðamaður í Moskvu en
stundar nú viðskipti og hefur aldrei skipt
sér af stjórnmálabaráttunni í Túrkmenistan,
að sögn fjölskyldu hans í Bandaríkjunum.
Stjórn Túrkmenistans hefur ekki boðað
neinar breytingar á samstarfinu við her
Bandaríkjanna. Hún hefur heimilað banda-
rískum herflugvélum að fljúga yfir Túrkm-
enistan og taka eldsneyti á stærsta flugvelli
landsins, auk þess sem Sameinuðu þjóð-
unum hefur verið leyft að flytja matvæli og
hjálpargögn í gegnum Túrkmenistan til Afg-
anistans. Bandaríkin hafa komið upp tveim-
ur nýjum herstöðvum í þessum heimshluta
og sú stærri er í suðvesturhluta Úsbekist-
ans, um 60 km frá landamærunum að
Túrkmenistan. Niyazov ræddi í fyrra við
Donald Rumsfeld, varnarmálaráðherra
Bandaríkjanna, og hershöfðingjann Tommy
Franks.
Bandarískir embættismenn, sem eiga að
fylgjast með þróuninni í Túrkmenistan, við-
urkenna að þeir vita lítið um málið. „Það er
ergilegt hversu lítið af upplýsingum hefur
borist til okkar,“ sagði einn embættismann-
anna.
Fiona Hill, sérfræðingur í málefnum Mið-
Asíu við Brookings-stofnunina, sagði það
vandræðalegt hversu lítið Bandaríkjamenn
vissu um málið í ljósi þess hversu mikilvægt
Túrkmenistan væri fyrir bandaríska herinn.
„Hvernig stendur á því að við höfum ekki
hugmynd um hvað er að gerast í landinu?“
spurði hún.
Skipulagði fjöldamótmæli
Tveir synir Shikhmuradovs og nokkrir
gamlir samstarfsmenn hans segja að Niya-
zov hafi sjálfur sett morðtilraunina á svið til
að fá tylliástæðu til að handtaka stjórn-
arandstæðinga sem höfðu skipulagt fjölda-
mótmæli gegn stjórn hans. Í skilaboðum,
sem sett voru á vefsíðu andstæðinga Niyaz-
ovs í desember og sögð hafa komið frá Shik-
hmuradov, sagði að hann og stuðningsmenn
hans hefðu skipulagt „fjöldamótmæli í lok
nóvember í öllum héruðum landsins til að
krefjast frjálsra og lýðræðislegra kosninga“.
Mótmælin áttu að hefjast 25. nóvember,
daginn sem morðtilræðið á að hafa átt sér
stað, að sögn Shikhmuradovs.
Í sömu skilaboðum, sem voru skrifuð 24.
desember, eða tveimur dögum áður en
Shikhmuradov var handtekinn, kvaðst hann
ætla að gefa sig fram við lögregluna í von
um að „fjöldahandtökum og pyntingum á
saklausu fólki“ linnti.
Mörgum spurningum ósvarað
Bandarískir embættismenn hafa komist
að þeirri niðurstöðu að skotárásin 25. nóv-
ember hafi ekki verið sett á svið og reynt
hafi verið að steypa Niyazov af stóli þótt
klaufalega hafi verið staðið að valdaránstil-
rauninni. Háttsettur bandarískur embætt-
ismaður sagði að stjórn Túrkmenistans væri
of „lek“, eða lausmál, til að geta haldið því
leyndu að morðtilræðið hefði verið sett á
svið.
Aðrir hafa þó miklar efasemdir um þetta
og lýsing Niyazovs á atburðinum var glopp-
ótt. Hann útskýrði ekki hvernig á því stóð
að útlendingar í bílum gátu stöðvað bílalest
hans þótt veginum sé alltaf lokað og allir
bílar fjarlægðir löngu áður en forsetinn
leggur af stað. Ekki hefur heldur verið út-
skýrt hvernig árásarmennirnir flúðu af
staðnum. Ríkissjónvarp Túrkmenistans
sýndi myndir af tveimur mönnum, sem voru
handteknir mörgum klukkustundum síðar
og voru í felulitabúningi og með grímu fyrir
andlitinu, en ekki var útskýrt hvers vegna
þeir voru enn klæddir þannig löngu eftir
árásina.
„Ef þetta var misheppnuð valdaránstil-
raun hvers vegna var þá enginn drepinn?“
spurði Martha Brill Olcott, sérfræðingur í
málefnum Mið-Asíu.
Fyrrverandi embættismaður í Túrkmen-
istan, sem starfaði með Shikhmuradov,
spáði því að hann yrði myrtur í fangelsi og
skírskotaði til þess að hann var látinn játa
að hann væri heróínfíkill. „Ég býst við að
frétta einn daginn að hann hafi dáið af völd-
um of stórs skammts af eiturlyfjum.“
Erika Dailey, sem hefur fylgst með þró-
uninni í mannréttindamálum í Túrkmenist-
an, sagði að margt benti til þess að ólga
hefði verið í landinu í fyrra. Efnt hefði verið
til mótmæla og andstæðingar Niyazovs
hefðu dreift áróðursbæklingum löngu fyrir
25. nóvember. Óljóst er hins vegar hvort at-
burðirnir hafa veikt eða styrkt stöðu
Niyazovs.
Var valdaránstilraunin sett á svið?
The Washington Post.
Enn er margt á reiki um til-
raun andstæðinga „Turkm-
enbashi hins mikla að eilífu“
til að koma honum frá völd-
um í Túrkmenistan og óljóst
er hvort þeir reyndu að ráða
hann af dögum eins og hald-
ið hefur verið fram.
Reuters
Nýgift hjón láta taka mynd af sér við styttu af Niyazov forseta í höfuðborg Túrkmenistans, Ashgabat.
Borís Shikhmuradov,
fyrrverandi utanrík-
isráðherra og aðstoð-
arforsætisráðherra
Túrkmenistans.
Saparmurat Niyazov,
forseti Túrkmenistans,
sem kallaður hefur ver-
ið „Turkmenbashi hinn
mikli að eilífu“.
’ Í játningunni lýstimeintur samsærisforingi
Niyazov sem miklum leið-
toga en sjálfum sér sem
heróínfíkli. ‘