Morgunblaðið - 19.01.2003, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 19. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
U
m hátíðarnar
heyrðust þær
raddir að fólk
hefði greinilega
minna fé handa á
milli en áður.
Heildar-
jólaverslun var að vísu sögð svipuð
og árið áður í magni, en fólk
keypti ódýrari vörur og sneiddi hjá
dýrum merkjavörum. Lægri upp-
hæðir fóru til matarkaupa, leigu-
bílstjórar kvarta undan lélegum
viðskiptum og áramótafagnaðir
voru færri og sumir smærri í snið-
um en undanfarin ár.
Þótt ofangreint gæti við fyrstu
sýn talist merki um samdrátt eru
fyrirvararnir fjölmargir. Til dæmis
er það hæpið að fólk hafi neytt
minni matar um þessi jól en á síð-
ustu árum, enda væri það nú held-
ur betur saga til næsta bæjar,
heldur gerði mikið framboð af
ódýru kjöti það t.d. að verkum að
jólasteikin var miklu ódýrari en
menn eiga að venjast. Svo ódýr
raunar að sumum þótti nóg um og
göntuðust með að hamborg-
arhryggur gæti vart talist boðleg
hátíðarsteik, því hvernig gat eitt-
hvað sem var svo ódýrt sómt sér á
íslensku veisluborði um sjálf jólin?
Kjötverðið eitt réði því ekki að
jólamaturinn var ódýrari en áður,
t.d. lækkaði grænmeti líka veru-
lega í verði á síðasta ári vegna
breytinga og í sumum tilvikum
niðurfellinga á tollum.
Lágvöruverðsverslanir virðast æ
betur sóttar, sem kannski er merki
um samdrátt, en með bjartsýni
mætti líka halda því fram að það
væri merki um aukna skynsemi.
Nýjustu fregnir herma að Hag-
kaupsversluninni í Njarðvík verði
lokað og því er haldið fram, þótt
ekki sé það staðfest enn, að Bónus
hyggist opna þar verslun í staðinn.
Við það ætti matarreikningur
heimilanna í Njarðvík að lækka
töluvert, því í verðkönnunum hefur
margoft komið fram að Bónus býð-
ur lægra verð en Hagkaup. Varla
borða Njarðvíkingar þó minna.
Tekið skal fram, að í vikunni
birti Hagstofan nýjustu vísitölu
neysluverðs og þar kom fram að
verð á mat- og drykkjarvörum
hækkaði um 1,3% milli desember
og janúar. Hagstofan gerir könn-
unina að vísu fyrstu tvo virka daga
hvers mánaðar, svo ýmis tilboð
sem voru fyrir jólin, til dæmis á
svínakjöti, höfðu gengið til baka
þegar nýjasta könnunin var gerð.
Benda má á að í vísitölunni, sem
birt var í desember, hafði mat-
vöruverð lækkað um 1,3% á milli
mánaða. Þá hefur Hagstofan tekið
tillit til verslunar í lágvöruverðs-
verslunum, en ætlar að endur-
skoða þá hlutfallsreikninga í mars
nk.
Enn samdráttur hjá leigubílum
Notkun leigubíla getur vissulega
verið vísbending um stöðu efna-
hagsmála, en þar eru fyrirvararnir
líka ótal margir. Leigubílstjórar,
sem Morgunblaðið ræddi við,
sögðu stöðuna afleita og nefndu
sem dæmi að viðskiptin á gamlárs-
kvöld hefðu ekki verið skömminni
skárri en gerist á rólegu laug-
ardagskvöldi. Reyndar er sam-
dráttur engin ný bóla hjá leigubíl-
stjórum, ástandið hefur farið
versnandi jafnt og þétt undanfarin
ár. Og hefur þó innflutningur á
nýjum bílum dregist verulega sam-
an á undanförnum árum, sem þýð-
ir að bílaflotinn er að eldast. Hins
vegar hægði verulega á samdrætti
í bílainnflutningi í fyrra.
„Fólk kýs fremur að eiga tvo
bíla á heimili en að taka leigubíl
einstaka sinnum, þótt það sé miklu
ódýrara,“ segir Jóhannes Sigfús-
son, formaður Átaks, félags leigu-
bílstjóra. „Fargjald leigubíla hefur
ekki hækkað í takt við verðbólgu.
Fólk er vissulega farið að velta
fyrir sér aurunum, en það kemst
einfaldlega að vitlausri niðurstöðu
þegar það ákveður að nota ekki
leigubíla, en eignast frekar fleiri
einkabíla. Og svo munar um það
hjá leigubílstjórum að fyrirtæki
hafa greinilega dregið töluvert úr
leigubílanotkun. En greiða þá bara
bílapeninga í staðinn, sem ég efast
um að komi betur út.“
Ummæli Jóhannesar styðja
hreint ekki áðurnefnda kenningu
um aukna skynsemi landans.
Bjarni Pálmason, kollegi Jóhann-
esar og leigubílstjóri í áratugi,
kennir rekstrarleigu, kaupleigu,
bílaleigu og hvað þetta heitir nú
allt saman um vanda leigubílanna.
„Það eru allir að róa á sömu mið,“
segir Bjarni, sem hefur ekki séð
það svartara frá 1950. „Það er
ekkert að gera.“
Hann segir að leigubílstjórar
hafi margir gefist upp. „Þeir eru
sumir farnir að keyra strætisvagna
og aðrir, sem hafa iðnmenntun,
hafa snúið sér að faginu sínu aft-
ur.“
Og enn er hægt að tína til dæmi,
þar sem hvert virðist rekast á ann-
ars horn. Dómsmálum hjá héraðs-
dómstólum landsins fjölgaði mikið
á síðasta ári og þar af fjölgaði van-
skilamálum langmest. Sigurður T.
Magnússon, formaður dómstól-
aráðs, sagði í samtali við Morg-
unblaðið 8. janúar sl. að um og yfir
95% einkamála væru vanskilamál.
Erfitt væri að segja til um ástæður
fyrir fjölgun þeirra, hugsanlega
hafi lántakendur verið of bjartsýn-
ir, afkoma þeirra versnað eða inn-
heimtuaðgerðir séu orðnar harðari.
Kortin sýna neysluna
Ekki eru þetta fagrar fréttir.
Ánægjulegra var að lesa frétt í
Morgunblaðinu daginn áður, þar
sem skýrt var frá því að árið 2002
hafi verið metár hjá Íbúðalánasjóði
hvað varði húsbréfaútgáfu, sölu
húsnæðisbréfa, útlán viðbótarlána
og leiguíbúðarlána. Vanskil við
sjóðinn voru í sögulegu lágmarki á
síðasta ári, en hins vegar tvöfald-
aðist fjöldi mála þar sem tekið var
á greiðsluerfiðleikum, þótt enn sé
nokkuð í að fjöldi slíkra mála nái
því sem var á árunum 1995 og
1997. Hinn skynsami Íslendingur
forðast þrátt fyrir allt vanskilin og
leitar aðstoðar vegna greiðsluerf-
iðleika.
Greiðslukortareikningar lands-
manna endurspegla auðvitað
neysluna. Velta greiðslukortafyr-
irtækjanna Visa Ísland og Euro-
pay Ísland jókst um 5,3% eða um
3% að raungildi í desember sl.
miðað við sama mánuð 2001. Best
er að átta sig á versluninni með
því að líta á greiðslur í gegnum
posakerfið svokallaða, því ef litið
er á heildartölur koma þar inn í
alls konar fastagreiðslur sem færð-
ar eru á kortareikninga, á borð við
afnotagjöld RÚV, áskrift að Stöð 2
eða dagblöðum og orkureikninga,
svo dæmi séu tekin. Þar eru ýmsar
tölur, sem breytast ekki svo glatt
þótt sveiflur verði í efnahagslífinu.
Samkvæmt tölum frá Europay
Ísland um posagreiðslur vörðu ein-
staklingar rúmlega 3% lægri upp-
hæð til matar- og drykkjarkaupa í
desember sl. en í sama mánuði ár-
ið 2001 og eyddu nær 4% minna í
fatnað. Á móti kemur að hærri
fjárhæðum var varið í ýmsa aðra
liði, t.d. byggingavörur (14,19%) og
ferðakostnað (19,36%). Alls hækk-
aði heildarvelta á einstaklings-
kortum sem fóru um posakerfið
um 4,94%.
Ýmsa fyrirvara er hægt að gera
við þessar tölur. Þannig má benda
á, að þótt debetkort og kreditkort
séu að ryðja ávísunum burtu, þá er
Horft í
aurana
Íslendingar halda nokkuð þétt um budduna sína
núna, a.m.k. eru vísbendingar um að þeir ætli að
snúa af þeirri braut að eyða meiru en þeir afla.
Ragnhildur Sverrisdóttir leitaði uppi vísbendingar
um breytta hegðun landans.
EFTIR að hafa þurft að takast á viðlátlausa verðbólgu og jafnvel óða-verðbólgu í rúma hálfa öld eru hag-fræðingar á Vesturlöndum farnir að
beina athyglinni að möguleikanum á verð-
hjöðnun. Þeir sjá ýmis teikn um að verð-
hjöðnun sé yfirvofandi og vara við því að
hún geti reynst erfið viðfangs ef hugs-
unarháttur neytenda breytist og þeir fari al-
mennt að gera ráð fyrir því að vöruverð
lækki.
Verðbólguhugsunarhátturinn er hins veg-
ar orðinn svo rótfastur að erfitt verður fyrir
almenning að venja sig af honum, eftir að
hafa aðeins kynnst verðbólgu í rúm 50 ár.
Dagblaðið Financial Times fjallaði nýlega
um þetta mál og sagði að þrátt fyrir verð-
lækkanir á Vesturlöndum að undanförnu og
lítinn hagvöxt geri flestir neytendur enn ráð
fyrir verðbólgu á næstu árum.
Blaðið bendir á að verð á ýmsum raftækj-
um lækkaði óvenju mikið fyrir jólin. Til að
mynda gátu Bretar keypt DVD-spilara og
upptökutæki, sem kostaði 1.300 pund
(166.000 kr.) fyrir ári, á aðeins 500 pund
(64.000 kr.) og stafræn myndavél lækkaði úr
500 pundum í rúm 200 (úr 64.000 í 25.000
kr.). Verð á ýmsum öðrum varningi lækkaði
einnig á liðnu ári, til að mynda lækkaði með-
alverðið á klæðnaði og skóm um 2% í
Bandaríkjunum og rúm 3% í Bretlandi.
Þótt neytendur fagni þessari þróun telja
nokkrir hagfræðingar að hún sé ills viti og
óttast að verðhjöðnun sé yfirvofandi. Lítill
hagvöxtur í heiminum og vaxandi atvinnu-
leysi auka líkurnar á frekari verðlækkunum.
Drægi úr neyslu
Financial Times segir að venji neytendur
sig af verðbólguhugsunarhættinum geti það
haft alvarlegar afleiðingar fyrir fjár-
málamarkaðina, fasteignamarkaðina og
efnahag heimsins. Verðhjöðnun sé ekki erf-
ið viðfangs nema neytendur og fyrirtæki bú-
ist fastlega við því að verðið lækki. Menn
hætti þá að kaupa vörur vegna þess að þeir
telji sig geta gert betri kaup síðar og hætti
að taka lán vegna þess að þeir telji að erf-
iðara verði að standa í skilum.
Góðu fréttirnar fyrir Bandaríkin og Evr-
ópuríki eru þær að enn virðist langt í að
menn geri almennt ráð fyrir verðhjöðnun.
Að sögn Financial Times hafa komið fram
vísbendingar um að fjármálamarkaðirnir
búist við því að verðbólgan minnki en hverfi
ekki, verði um það bil 1,5% að meðaltali
næstu 10 árin. Nýleg skoðanakönnun bendir
til þess að aðeins 14% Breta telji að vöru-
verð haldist óbreytt eða lækki á árinu.
Þessi hugsunarháttur er ekki óeðlilegur í
ljósi þess að Vesturlandabúar þurfa að vera
fast að áttræðu til að muna hvernig verð-
hjöðnun er. Verðbólgan hefur t.a.m. verið
rúm 4% að meðaltali á ári á fullorðinsárum
65 ára Bandaríkjamanna.
Óttast aukið atvinnuleysi
Lág verðbólga er sérlega þrálát, að sögn
Financial Times, vegna andstöðu við kaup-
lækkanir meðal launþega og einnig atvinnu-
rekenda. Forstjóri breskrar stálverksmiðju
gat lækkað laun starfsmanna hennar um
12% árið 1892 en flestir atvinnurekendur
nútímans myndu vera tregir til að grípa til
þess ráðs af ótta við að það kæmi niður á
starfsandanum, ef marka má bandaríska
rannsókn.
Kenneth Rogoff, aðalhagfræðingur Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins, segir að verulegar
launahækkanir að undanförnu í löndum eins
og Þýskalandi, þrátt fyrir lága verðbólgu,
geti leitt til aukins atvinnuleysis og hrinu
gjaldþrota. Hagfræðingar óttast einnig að
fyrirtæki, sem eigi erfitt með að standa í
skilum með greiðslur lána, þurfi að segja
upp starfsfólki vegna verðlækkana og það
hafi slæm áhrif á fasteigna- og neyt-
endamarkaðina.
Financial Times segir að verðhjöðnun
geti haft sérlega mikil áhrif á neytendur í
löndum eins og Bandaríkjunum og Bret-
landi þar sem hækkun fasteignaverðs og
vaxandi skuldir hafa haldið uppi hagvexti.
Líkurnar á verðhjöðnun séu þó tiltölulega
litlar í Bandaríkjunum, Bretlandi og fleiri
löndum þar sem fjármálayfirvöld hafa alla
burði til að berjast gegn henni og gera sér
grein fyrir vandanum. Hættan sé hins vegar
meiri í löndum eins og Þýskalandi þar sem
Evrópski seðlabankinn ákveður stefnuna í
peningamálum með tilliti til evrusvæðisins í
heild og þar sem yfirvöld hafa meiri áhyggj-
ur af verðbólgu en verðhjöðnun.
Financial Times segir að reynslan hafi
sýnt á áttunda og níunda áratugunum að
efnahagssamdráttur geti orðið þótt vöru-
verð hækki. Nauðsynlegt sé að afstýra verð-
hjöðnun en það dugi ef til vill ekki til að
tryggja varanlegan efnahagsbata vegna lít-
ils hagvaxtar í heiminum, umróts á fjár-
málamörkuðum og ófyrirsjáanlegra afleið-
inga hugsanlegs stríðs í Írak.
Teikn um verðhjöðnun á Vesturlöndum