Morgunblaðið - 19.01.2003, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 19. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í upphafi árs er algengtað fólk setji sér mark-mið í daglega lífinu. Oftsnúast þau um að
hætta einhverju, eins og að
reykja, drekka kók, borða
franskar, djamma svona
mikið, vakna í ókunnugum
húsum o.s.frv. Stundum snú-
ast þau líka um að byrja á
einhverju, eins að halda utan
um visanóturnar, skella sér
á leirkera- eða flamengó-
námskeið, eða gera stórátak
í ræktinni og koma sér í
,,toppform í eitt skipti fyrir
öll“. Þetta síðastnefnda er
reyndar afskaplega algengt
og fara auglýsingar líkams-
ræktarstöðva þar sem fólk
er hvatt til stórræða í árs-
byrjun varla framhjá nein-
um. Eins eru samtöl manna
á milli gjarnan á þann veg
að það virðist frekar spurn-
ing hvernig en ekki hvort
leggja eigi út í magnað
heilsuátak svona í upphafi
árs.
Þessi janúar-heilsuátaks-
stemmning kom einmitt til
umræðu hjá vinkonum mín-
um í vikunni og vorum við á
einu máli um hversu fárán-
legt það væri að ætla sér
einhver meirháttar afrek á
líkamsræktarsviðinu á þeim
árstíma þegar maður á nóg
með að bókstaflega rífa sig á
fætur til að fara í vinnuna,
halda sér sæmilega skýrri
fyrir framan tölvuna og
reyna að geispa ekki alltof
mikið á fundum. Í janúar
langar mann bara til að kúra
sig undir teppi með eitthvað
að lesa eða horfa á, narta í
hnetur og súkkulaði, og kúra
svo aðeins meira. Vissulega
þekkir maður mótrök lík-
amsræktarfrömuða sem
segja að í ræktinni þá eyði
maður ekki orku heldur fái
hana. Þetta kann að vera
satt og rétt, en allir þeir
sem hafa skellt sér með of-
forsi í ræktina vita að fyrstu
dagana og jafnvel vikurnar
þá er maður alveg búinn á
því eftir púlið – einkum ef
formið var orðið helst til
slakt. Þá bið ég frekar um
rólegar sundferðir og göngu-
ferðir í hádeginu – enda má
ætla að súrefni og dagsbirta
séu eitthvað sem vert er að
sækjast eftir á þessum árs-
tíma, ekki síður en minna
mittismál.
Almenn umræða um um-
rætt mittismál er svo kapít-
uli út af fyrir sig. Fólk er
hvatt til að huga að heils-
unni, hreyfa sig, halda sér í
kjörþyngd; allt eru þetta
gott og sjálfsagt. Fólk, og þá
sérstaklega konur, eru jafn-
framt hvattar til að láta ekki
ímyndir úr tísku-, tónlistar-
og kvikmyndaheiminum hafa
áhrif á viðhorf sín til eigin
líkama; líka gott og sjálf-
sagt. En þeir sem hafa
stundað líkamsrækt-
arstöðvar vita að þar snýst
þetta ekki bara um heilsu-
rækt heldur líka líkamsrækt
– en á þessu er grein-
armunur samkvæmt orðanna
hljóðan. Sjálf vil ég gjarnan
hreyfa mig, en hef engan
sérstakan áhuga á því að
komast í vaxtarrækt-
arkeppnir, eða brenna öllu
óhollu sem ég borða jafn-
óðum. Þannig sneri ég mér
alfarið að tækjasalnum eftir
eróbikktíma á mánudegi fyr-
ir nokkru þegar kennarinn
hrópaði á okkur eftir hundr-
að og fimmtíu ,,hunda-
æfingar“; ,,Bara fimmtíu
enn, koma svo! Ná af ykkur
síðustu dropunum af sósunni
sem var með sunnudags-
steikinni!“ Þarna fannst mér
gefið í skyn að við værum
ekki þarna heilsunnar
vegna, heldur af því að okk-
ur langaði allar til að líta út
eins og Jennifer Lopez. Ég
móðgaðist líka fyrir hönd
allra þeirra yndislegu
kvenna og karla sem höfðu
búið til góðar sósur handa
dætrum sínum daginn áður
og fengu nú samstillta eitr-
aða strauma fjörutíu ungra
kvenna sem dauðsáu eftir að
hafa gætt sér á heim-
ilismatnum og öskruðu af
sársauka þegar þær afplán-
uðu refsinguna; tvöhundruð
hundaæfingar.
Það virðist talsvert gert
út á fullkomnunaráráttu
kvenna þegar kemur að lík-
amsvexti. En þrátt fyrir
stöðugt áreiti reynum við að
halda í þá skynsamlegu af-
stöðu að láta hina stöðluðu
fegurðarímynd ekki hafa
áhrif á okkur. Áreitið felst
bæði í áðurnefndum ímynd-
um tísku-, tónlistar-, sjón-
varps- og kvikmyndabransa
sem er alltumvefjandi og svo
líka í daglegu samneyti okk-
ar við fólk. Í því samhengi
má ég til með að segja frá
athyglisverðri reynslu sem
vinkona mín varð fyrir á
skemmtistað um síðustu
helgi. Þar vatt sér upp að
henni maður og bauð henni í
glas sem hún þáði. Sagðist
hann vera einkaþjálfari á
líkamsræktarstöð hér í
Reykjavík, tók svo utan um
mitti hennar, kleip í húðina
og sagði; ,,veistu, ég get
hjálpað þér að losna við
þetta ef þú vilt.“ (Það skal
tekið fram að þessi vinkona
mín er 177 á hæð og 64 kíló.)
Vinkonu minni brá að vonum
og hún útskýrði fyrir honum
að hún væri nýbúin að eign-
ast barn. ,,Einmitt, þú þarft
að losna við ólettufituna.“
Næst byrjaði hann að pota í
andlitið á henni og klípa
undir hökuna; ,,Þú borðar
mikið salt er það ekki?“
spurði hann og hún rétt náði
að kinka kolli án þess að
missa útúrpotað andlitið af
hlátri. ,,Það sést, það er
mikill vökvasöfnun undir
húðinni hjá þér.“ Hún stóð
þarna forviða og þá klykkti
hann út með; ,,Veistu, þú ert
ein af þessum sem lítur út
fyrir að vera mjó, en þú ert í
rauninni feit. Þú ert það sem
kallast mjó-feit.“ Þetta var
nóg, og hún flúði í fang
tveggja vina sinna sem sann-
færðu hana um að hún væri
mjó sem skrúfjárn.
Auðvitað er þetta fyrst og
fremst fyndið, en vekur jafn-
framt upp ýmsar spurn-
ingar. Í hvers konar heimi
er manneskja, sem er í
neðstu mörkum kjörþyngdar
samkvæmt heilbrigð-
isstöðlum, feit? (eða réttara
sagt mjó-feit.) Í heimi taum-
lausrar líkamsdýrkunar
kynnu sumir að segja, en
aðrir myndu segja að slík
hugsun ætti sér uppsprettu í
heimi taumlausra öfga.
Hvað sem því líður þá er
ljóst að baráttan við ímynd-
irnar og fullkomnunarþrána
heldur áfram. Vinkona mín
ætlar þó ekki að þiggja boð
einkaþjálfarans um að hjálpa
henni að verða mjó í raun og
veru. Eftir smá umhugsun
finnst henni feikinóg að líta
bara út fyrir að vera það.
Morgunblaðið/Jóra
Birna Anna
á sunnudegi
Mjó-feit
bab@mbl.is
MANNSÆVIN er stuttur tími í sögulegu tilliti.
Það getur verið býsna erfitt að greina strauma
og þróun í listum á svo skömmum tíma; – tíminn
líður, stundum gerist eitthvað markvert sem
vekur eftirtekt umfram annað, en annars líður
þetta hjá að mestu hljóðalaust. Í tónlistarsög-
unni hafa meiriháttar breytingar átt sér stað
með löngu millibili – heillar aldar, eða jafnvel
einnar og hálfrar aldar millibili. Innan hvers
tímabils er þróunin hæg og rökrétt, þar til eitt-
hvað það gerist sem byltir fyrri gildum – okkur
er stillt upp frammi fyrir nýjum hugmyndum,
sem við reynum oftar en ekki að hafna, þar til
sátt tímans hefur aðlagað gildismat okkar að
nýjungunum.
Þ
að má vel ímynda sér hvers lags
óskapnaður það hefur þótt, þeg-
ar menn á miðöldum hættu að
syngja einraddað og tóku upp á
því að syngja í mörgum röddum
samtímis. Ýmsum þóttu það líka
skrýtnar tiktúrur að láta hljóð-
færi hljóma ein og sér saman, án mannsradd-
arinnar. Dúrar og mollar leystu af hólmi eldri
tóntegundir sem þóttu orðnar gamaldags og úr
sér gengnar. Söngleikir byggðir á helgisögum
þóttu hæfa í kirkjum, en þegar menn fóru að
semja óperur byggðar á sögum af heiðnum guð-
um og dauðlegum mönnum þótti það tíðindum
sæta. Það þótti líka óg-
urleg bylting þegar menn
fóru að gera tónlistina af-
káralega með einhverju
sem kallast styrk-
leikabreytingar – spiluðu
stundum veikt og stundum
sterkt, og voru hvað flottastir ef þeir gátu spilað
langa tónstiga þar sem styrkurinn var aukinn
jafnt og þétt og svo dregið úr honum jafnt á
bakaleiðinni, þar til nær ekkert heyrðist nema
lágvært hvískur í fiðluboganum. Þessar mús-
íkölsku flugeldasýningar þóttu ógurlegar, en
fóru samt eins og tískubylgja um Mið-Evrópu
undir lok átjándu aldar. Öld seinna voru menn
farnir að pína dúrana og mollana svo úr hömlu
að mörgum þótti nóg um alla aðskota- og auka-
tónana og þá krassandi og ögrandi hljóma sem
tónskáld settu í verk sín. Allt fór svo í kaldakol
þegar tónskáld á fyrri hluta síðustu aldar
fleygðu dúrum og mollum eins og gömlum tusk-
um og röðuðu tónum tónstigans upp í sínar eig-
in syrpur og raðir, allt eftir prívat geðþótta
hvers og eins, en þó eftir fyrirfram gefnum
formúlum – öld vísindanna var nefnilega gengin
í garð. Í París varð allt vitlaust og slagsmál
brutust út yfir balletttónlist, sem þótti gríð-
arlega örgandi en engum þykir tiltakanlega
ógnvekjandi í dag. París millistríðsáranna var
reyndar mikill suðupottur, og þar gerðust hlutir
sem breyttu tónlist tuttugustu aldar svo um
munaði.
Með auknum ferðalögum fólks á framandi
slóðir skrapp veröldin saman, og áhrif frá tón-
list annarra menningarheima heyrðust í gegn-
um tónlist vestrænna tónskálda. Tilraunir voru
gerðar með ný hljóðfæri; – rafmagnið var að
verða allragagn og var notað bæði til að gefa
hljóðfærum nýjan tón og skapa ný hljóðfæri. Í
Ameríku var djassinn sprottinn fram og vax-
andi unglingamenning krafðist sérstakrar ung-
mennatónlistar sem greindist frá meginstraumi
annarrar tónlistar.
Það sem gerðist í tónlistinni á fyrri hluta síð-
ustu aldar var kannski síðasta stóra byltingin í
tónlistinni. En það er eftirtektarvert, að því
meir sem mannkyninu fleygir fram í tækni,
þekkingu og félagslegum framförum, því rót-
tækari virðast þessar breytingar verða hverju
sinni. Tvær heimsstyrjaldir á fyrri hluta ald-
arinnar áttu ugglaust sinn þátt í þeirri miklu
gerjun sem varð í menningu og listum á þeim
tíma. Þegar mannkynið stóð frammi fyrir ógn
kjarnorkusprengjunnar var John Cage að
semja tónverk sem var ekkert annað en mús-
íkalskur umbúnaður utan um þögn – hljóðfæra-
leikaranum var ætlað að ganga inn á sviðið,
stilla hljóðfærið sitt og spila svo af nótunum um-
beðna þögn í fjórar mínútur og þrjátíu og þrjár
sekúndur, standa þá upp og hneigja sig.
Ekkert sprettur af engu, og allar þær breyt-
ingar sem hafa orðið í tónlistinni endurspegla
samfélag mannanna á einhvern hátt – hvort
sem þær eru svar eða andsvar við veruleika líð-
andi stundar – taka undir með honum eða and-
æfa.
En hvar stöndum við í dag? Sjáum við ein-
hver merki nýrra tíma í tónlistinni?
Síðustu áratugir hafa verið óvenju daufir íheimi klassísku tónlistarinnar. Baraþað, að við skulum ekki enn hafa fundiðupp orð til að nota yfir tímabilið frá
miðri síðustu öld segir sína sögu. Þótt við teljum
okkur enn byggja á arfleifð sígildrar vestrænn-
ar tónlistar, þá er eitthvað óþægilega kauðalegt
að tala um sígilda – eða klassíska tónlist þegar
átt er við tónlist dagsins í dag. Við notum merki-
miða á ákveðin stílbrigði innan þessa tímabils –
fúturisma, minimalisma, módernisma, póstmód-
ernisma og nýrómantík, en ekkert þeirra orða
dugar til að skilgreina þessa tónlist í stærri
dráttum. Þegar svo var komið um miðja síðustu
öld að allt var orðið mögulegt og allt mátti, hver
svo sem stíllinn var – var eins og botninn dytti
úr tunnunni og engin leið var að henda reiður á
hvað var að gerast. Síðan þá hefur allt verið
prófað. Það sem er nýtt er ekki lengur nýstár-
legt. Sum tónskáld, með Arvo Pärt í far-
arbroddi, hafa brugðist við með því að hverfa til
fortíðarinnar, hins hreina hljóms og fegurðar,
meðan önnur hafa reynt að tvinna tónlist sína
saman við tónlist annarra menningarsvæða.
Það er búið að reyna að ögra okkur með hávaða
– með músík sem varla heyrist, með tónlist þar
sem tilviljanir ráða ferð – tónlist sem byggð er á
flóknum stærðfræðiformúlum, tónlist sem
sköpuð er með tölvum, tónlist sem er svo erfið
að það er varla hægt að spila hana, raftónlist,
spunatónlist, nýaldartónlist, og svo auðvitað
tónlist sem er vandlega sniðin eftir eldri hefð-
um. Að auki er búið að prófa allar hugsanlegar
samsetningar hljóðfæra og hljóðfærahópa,
hvort sem það er söngrödd og fagottkór; sinfón-
íuhljómsveit og rokkband; japanskt koto og
djasstríó, eða kirkjukór og suður-amerískt con-
junto. Fyrirbærinu sinfóníuhljómsveit hefur
verið líkt við risaeðlu og óperu við minjasafn.
Ekkert kemur lengur á óvart, búið aðprófa allt. Með því er þó engan veginnverið að gera lítið úr því sem gert er,eða halla á þau tónskáld og tónlist-
armenn sem eru skapandi í list sinni, auðvitað
er margt frábært í tónlist samtímans, á því leik-
ur enginn vafi. En málið snýst heldur ekki um
það. Stóra spurningin er sú hvernig næstu
hvörf í tónlistinni verða, og hvað getur tekið við,
þegar mönnum finnst ekkert nýtt undir sólinni
lengur. Biðin eftir einhvers konar kaþarsis –
hreinsunareldi, eða einhverri lausn er óneit-
anlega spennandi, ekkert síður en bið eftir
Kötlugosi – bið eftir því að sköpunarkraftar
leysist úr læðingi í óræðum stærðum og ögri
vitum okkar og skynjun.
Sennilega átti miðaldamaðurinn erfitt með að
ímynda sér fyrirbæri eins og óperu, og fyrir
hann hefði þungarokk líklega verið eitthvað
sem hugurinn hefði aldrei getað glímt við. Það
er vissulega erfitt fyrir okkur í samtímanum að
ímynda okkur hvað gæti tekið við og hvert nýir
tímar gætu leitt okkur – einmitt af því að við
ímyndum okkur að allt hafi verið reynt. En því
sannfærðari sem við erum um að einhvers kon-
ar leiðarenda sé náð, því forvitnilegri er tilhugs-
unin um framtíðina.
Hvað gæti hugsanlega gerst eftir alltsem á undan er gengið? Verða ein-hverjar grundvallarbreytingar á tón-kerfinu? Hættum við að miða tónlist
við tólf tóna áttundarinnar? Jafnvel þótt við höf-
um þegar sprengt það með kvarttónum og
míkrótónum, er tólftónaskalinn enn það kerfi
sem við miðum við. Þar spilar auðvitað inní
skráning tónlistarinnar og það hversu rígbund-
in við erum nótnaritunarkerfinu sem við höfum
stuðst við í meira og minna óbreyttri mynd öld-
um saman. Heyrum við í nýjum hljóðfærum –
eða hljóðgjöfum? Verður tónlist áfram miðlað til
okkar á tónleikum og í rafmiðlum? Verðum við
kannski hvert um sig okkar eigin músíkantar og
sköpum fyrst og fremst fyrir okkur sjálf? Verða
rytmi og taktur áfram mælieiningar á fram-
vindu tónlistarinnar? Tónlistarmenn á milli-
stríðsárunum spurðu þeirrar spurningar hvað
tónlist væri, með ögrandi nýjungum. Við stönd-
um enn frammi fyrir þeirri spurningu. Síðasta
öld með allri sinni tilraunastarfsemi og tækni-
framförum svaraði henni til hálfs – tónlist er allt
mögulegt – og allt er mögulegt í tónlist. En eftir
stendur spurningin – hvað svo?
Hvað svo?
Reuters
Hljómsveitarstjóri eða
risaeðlutemjari?
Austurríski hljómsveit-
arstjórinn Nicolaus Harn-
oncourt á æfingu með Fíl-
harmóníusveit Vínarborg-
ar fyrir nýárstónleika
hljómsveitarinnar.
AF LISTUM
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is