Morgunblaðið - 30.03.2003, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 30. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÁSTAND þorsks er ekki gott, en
leyfðar veiðar á þessu ári eru undir
helmingi þess sem áður var. Fræði-
menn segja að ofveiði sé ástæða
vandræðanna. Þar sem orðið er not-
að í tíma og ótíma er nauðsynlegt að
gera sér grein fyrir hvað það þýðir;
mesta furða er að ekki hafa verið
gerðar tilraunir til skilgreiningar.
Margir hafa það á tilfinningunni að
hugtakið sé ruslakista, sem notuð er
fyrir þekkingarskort, sem kemur
upp í sambandi við ýmis fyrirbæri
varðandi fiska. Höfundur þessa pist-
ils (höf.) ætlar sér ekki þá dul að
reyna að svara spurningum þar að
lútandi heldur koma á framfæri
nokkrum sjónarmiðum, sem orðið
hafa til helst úti í heimi um álíka
vandamál, en einir tuttugu þorsk-
stofnar hafa hrunið í Norður-Atl-
antshafi á undanförnum áratugum.
Það er með hreinum ólíkindum, að
unnt sé að horfa upp á slíkt og sjá
ekki alvarlega tilburði helstu fag-
manna, sem eru til þess ráðnir, að
gefa skýringar eða í þ.m. koma með
trúverðugar tilgátur um þennan
knýjandi vesaldóm; af hálfu inn-
lendra og nokkru leyti erlendra
fræðimanna. Þeir sem eru til þess
ráðnir að annast fræðimennsku og
veiðiráðgjöf og gefa skýringar á
vandræðum skulda löndum sínum
trúverðugar skýringar á þeim og
eiga að sjá skyldu sína í því að gefa
sem bestar upplýsingar, ef ekki með
svörum þá með tilhlýðilegum tilgát-
um; eða bara viðurkenningu á skorti
á þekkingu. Ekki er ætlunin að veit-
ast sérstaklega að fagmönnum hér-
lendis heldur að viðteknum tregðu-
lögmálum og skorti á auðmýkt, sem
virðist einkenna marga bæði erlend-
is og hér, gagnvart flóknum lögmál-
um náttúrunnar og tilhneigingum til
að halda nýjum fræðum og fag-
mennsku frá vandamálum, sem þeir
sjálfir telja sig hafa bestu yfirsýn á
án þess að kunna viðhlítandi skýr-
ingar; „vér einir vitum“ er afstaða
sem menn þekkja. Fræðimenn eru
ekki undanþegnir rembingi og hé-
góma; jafnvel stærilæti og hroka.
Þetta er svosem ekkert nýtt; slíkt
hefur gerst á öllum fræðasviðum.
Ekki er heldur ætlunin að fjalla
um pólitíska hlið málanna eða
hvernig réttindum er úthlutað.
Einnig er hér eingöngu átt við botn-
fisk en ekki uppsjávarfisk, en
vandamál þeirra eru merkilegt nokk
á margan hátt alveg öfug miðað við
botnfisk; það sem er vont fyrir
þorsk er gott fyrir loðnu. Þorskur-
inn er kominn með „sjúkdóms-
einkenni“ og þau geta einnig verið
farin að hrjá aðra botnfiska; lítið
gagnar að lesa tölur um heildarafla
og loðnu í því sambandi.
Hvað er ofveiði?
Höf. hefur ekki séð alvarlega til-
raun til að skilgreina ofveiði; þýðing
orðsins virðist liggja í augum uppi.
Ef maður tekur of mikinn fisk úr
sjó, þ.e. of marga, þannig að ekki
séu nógu margir eftir til að nýta
vistrýmið; er augljóslega ofveiði. En
ef sjómenn þekkja allar hrygning-
arstöðvar og stunda svo harkalega
netaveiði á þeim, að nýliðun bregðist
og hrun verði? Þannig veiddist
kannski bara brot af því sem annars
væri árlega með fjölbreytilegum
veiðarfærum og veiðiskap dreifðum
yfir árið og miðin; miklu nær væri
þá að segja rányrkja eða rangveiði.
Þetta dæmi er umhugsunarvert í
ljósi þess að veiðar hafa verið stund-
aðar við Lofoten allar götur frá
landnámi Íslands, þeirra er getið í
Egils sögu. Eftir heimsstyrjöldina
fyrri veiddu menn risaþorsk þar í
hrygningargöngu. Á meðan veiðarn-
ar voru bara á hrygningarslóð virt-
ist alltaf sem nýliðun væri nægileg,
en eftir að togveiðar hófust í Bar-
entshafi, uppeldisslóðunum, stefnir
nú í hrun. Þetta bendir til þess að
lítill hrygningarstofn geti séð fyrir
nauðsynlegri nýliðun ef aðrar for-
sendur eru í lagi; þetta hefur komið
í ljós með erfðarannsóknum á einni
tegund. Þorskstofninn íslenski var
ekki mjög stór á fyrri hluta síðustu
aldar þegar sókn var ekki mikil; þótt
mjög stórir fiskar hafi verið í honum
stækkaði stofninn þegar farið var að
veiða meira; skýringin er væntan-
lega sú að stór fiskur er frekur til
ætisins og nýtir vistrými verr en
minni fiskur.
Ofveiði hlýtur að einkennast af
minnkaðri arðsemi eða vexti fisk-
stofna og þar með af minnkuðum
aflaforsendum meðan gengið er út
frá því að ekki eigi að ganga á höf-
uðstólinn. Til hvers er verið að halda
aftur af veiði þorsks? Ef gengið er
út frá vexti fiska eingöngu, án þess
að hafa áhyggjur af nýliðun, þarf
ekki að láta fiskinn verða mjög stór-
an því eftir því sem hann stækkar
nýtir hann æti verr til myndunar
holds, hann notar meiri orku til við-
halds en minni fiskar, hlutfallslega;
þetta er sama og með kjúklinga.
Nóg væri væntanlega að miða við að
fiskurinn verði 2–5 kg til þess að
gefa mestan arð, nema stórfiskur
verði sérstaklega verðmætur um-
fram þá minni. Of miklar veiðar
valda þá bara minnkuðum stofni um
sinn og með því að hægja á veiðum í
stuttan tíma er strax kominn veiði-
fiskur í staðinn, úr hópi þeirra yngri.
Ástæðan fyrir hefðbundinni vernd-
un, þ.e. veiðitakmörkunum, er þá
væntanlega bara sú að reyna að
tryggja afkomendur sem eru góðir.
Þetta er neyðarstaða á meðan menn
þekkja ekki friðunarforsendur vel;
hvaða fiskur er gott foreldri? Til
hvers á að friða fisk, fáein hundruð
þús. tonn, sem er ekki til þess líkleg-
ur að taka þátt í nýliðun góðs fisks?
Þá vantar svör og á meðan menn
þekkja þau ekki vilja menn ekki
taka áhættu. En nú eru til upplýs-
ingar um erfðir sem skýrt geta
margt í sambandi við minnkun
stofnsins og arðsemi hans. Ljóst er
að hann hrygnir á fjöldamörgum
stöðum við landið; með því að gera
ráðstafanir á hverju svæði fyrir sig
vakna vonir um að bæta megi eig-
inleika hrygningarfisks og stuðla
þannig að því að nýliðar séu gæddir
bestu eiginleikum og verði ekki of
snemma kynþroska og gefi lélega
afkomendur.
Til þess að sjá megi til lands í skil-
greiningum á ofveiði (S. Murawski)
er nausynlegt að gera ráð fyrir mis-
munandi lýsingum á henni; ganga
verður út frá fjölstofnasamhengi í
stað þess að skoða bara eina tegund
fyrir sig, taka tillit til sambands á
milli stofnstærða og vaxtar þeirra á
hverju svæði fyrir sig, sambands á
milli mismunandi tegunda í sam-
keppni um æti og rými (lífmassa í
heild), áhrifa veiða á nýliðun í fjölda
og eiginleikum, tímaskala endur-
reisnar stofna (eftir hugsanlegt
hrun), þanþols (resilience, erfðir)
einstakra tegunda o.fl. Þetta er allt
mjög flókið, en er nauðsynlegur
grundvöllur þess að geta ákveðið
friðanir og takmarkanir af hvers
konar tagi; skyndilokanir virðast
rökleysa án þess að markmiðin séu
ljós; annað grefur undan tiltrú og
virkni.
Veiðival eða úrval
Sem dæmi um skilgreiningar-
vanda má nefna ástand þorsks í
Kanada (2J3K3L) við Labrador og
Nýfundnaland. Um 1990 voru stofn-
arnir á svæðunum um 300 þt. Á einu
og hálfu ári hrundu þeir í 50 þt.
vegna þess að árlegum veiðum var
ekki hætt síðustu tvö árin; menn
gengu út frá að veiðar gætu gengið
áfram, en svo datt botninn úr öllu
saman og veiðarnar tóku höfuðstól-
inn vegna þess að hann var hættur
að vaxa því hann var orðinn að aum-
ingjum, mjóslegnum og kynþroska
allt of snemma. Náttúrulegur dauði
var ekki þekktur, en hann villti
mönnum sýn og hár dauði í lokin
verður ekki skýrður nema með
miklum náttúrulegum dauða; ofveiði
sögðu menn en ástæðan var önnur.
Þorskurinn var breyttur; ef veiðar
hefðu verið stöðvaðar einu ári fyrr
hefði það kannski ekki breytt miklu
þótt stofninn væri um 200 þt. stærri.
Stærðarveljandi veiðar og erfða-
breytingar geta skýrt málin, en með
þeim hefur erfðaefni þorsksins
breyst hægfara en stöðugt á áratug-
um; ástandið hefur ekki snúist við
þrátt fyrir ellefu ára veiðibann á öll-
um svæðunum 15–20. Á einu svæði
hefur samkeppnisfiskur þorsks vax-
ið mjög, en það er vísbending um að
umhverfishruni verður ekki kennt
um örlög þorsksins alls staðar.
Þekktur vísindamaður í Kanada hef-
ur tjáð sig opinberlega um erfða-
breytingar í stofnunum sem skýr-
ingu á hruninu.
Segja má að allar veiðar séu á ein-
hvern hátt veljandi. Oft hafa þær
neikvæð áhrif á botnfiska sem í vax-
andi mæli hafa verið veiddir með
netveiðarfærum, botnvörpu og
dragnót. Með því að „sigta“ stærsta
fiskinn frá með netum verður minni
fiskur eftir og smám saman breytast
eiginleikar hans. Um uppsjávarfisk
má reyndar með sömu rökum ætla,
að hann sé verndaður með netveið-
um, því hann er aðallega veiddur
kynþroska á göngu. Sá fiskur sem
verður seinna kynþroska en með-
bræður hans verður eftir á fæðuslóð
og verður orðinn stærri þegar hann
fer á hrygningargöngu.
Meðfylgjandi mynd 1 sýnir hvern-
ig þorskur breytist eftir kynslóðum
miðað við að hann taki sömu breyt-
ingum og fiskurinn silfuræringi við
BNA þegar sífellt er tekinn tíundi
hver fiskur og sá minnsti úr hverri
kynslóð og þeir látnir æxlast inn-
byrðis. Með þriðju kynslóð yrði hver
fiskur orðinn helmingi minni að
meðaltali en í upphafi. Í raun næst
aldrei 90% veiðival í sjó á ári, en hið
sama getur gerst á löngum tíma
með öðru vali.
Merkileg skýrsla hefur verið
skrifuð um úrval í fiskveiðum (U.
Dieckman, O.R. Godö & M. Heino,
2002) vegna mismunandi veiðarfæra
og eiginleika fisks. Næstum allar út-
gáfur af vali geta orðið eftir því
hvaða veiðarfæri eru notuð og á
hvaða eiginleikum val byggist og
hvaða veiðimáti er stundaður,
stærðir fiska, vaxtarhraði, kyn-
þroski, lögun, tíma- og staðsetning-
ar veiða, net, gildrur, möskva- og
krókastærðir, beita, afl skipa,
gönguleiðir, hegðun, staðsetningar í
fæðukeðjunni o.fl. Nánast má styðj-
ast við heilbrigða skynsemi til að sjá
fyrir sér hvernig veiðival verður og í
beinu framhaldi af því erfðaval.
Mynd 2 sýnir að þrjár meginfor-
sendur vaxtar fiska eða veiðistofna
VEIÐISTJÓRNUN EÐA
FISKSTOFNAHRUN
Eftir Jónas
Bjarnason
„Íslendingar
eiga ekki að
þurfa að
detta í sama
pytt og
margir aðrir og láta
þorskinn hrynja fyrir
framan nefið á sér …“
Ingólfur G. Gissurarson, logg. fast. - www.valholl.is - Opið virka daga frá kl. 9-17.30.
250 fm skrifstofur, 5 hæð. Einstakt tækifæri. Glæsilegar fullbúnar skrifstofur við
Reykjavíkurhöfn. Frábært útsýni, allt nýtt, nýtt parket, eldhús, gardínur, tölvulagnir
og fl. Laust strax.
Uppl. veitir Magnús Gunnarsson, s. 588 4477 eða 822 8242.
Tryggvagata - 101 Rvík
TIL LEIGU