Morgunblaðið - 08.04.2003, Blaðsíða 25

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 8. APRÍL 2003 25
EINKAVEGIR Þrastar Helgason-
ar er þriðja bókin í Svörtu línu bóka-
forlagsins Bjarts og kallast á við þá
fyrstu, Sjónhverfingar Hermanns
Stefánssonar. Báðar bækurnar má
fella undir skilgreininguna „menning-
arfræði“ og í þeim báðum er rýnt í
veruleika og sýndarveruleika eins og
hann birtist okkur t.a.m. í fjölmiðlum,
bókmenntum, auglýsingum og um-
hverfinu. Báðar bækurnar eru greina-
söfn og í hvorum tveggju slær saman
hinu almenna og hinu einkalega (eða
persónulega) og stíll höfunda vegur
salt á milli fræðistíls og skemmtistíls.
Og útkoman er vel lukkuð hjá þeim
Þresti og Hermanni báðum, að lesa
bækur þeirra er ánægjuleg reynsla.
Titill bókarinnar, Einkavegir, gefur
strax til kynna að hér sé á ferðinni
mjög persónulegt verk og fyrsta setn-
ingin gæti sem best verið upphafið að
sjálfsævisögu: „Þegar ég var lítill sat
ég löngum stundum við herbergis-
gluggann og fylgdist með fólki ganga
hjá.“ Fljótlega kemur þó í ljós að þrátt
fyrir þessa byrjun villir titillinn nokk-
uð á sér heimildir, enda virðist sá sem
skrifaður er fyrir þessum orðum (ég
þori ekki að nota orðið „höfundur“ af
ástæðum sem öllum sem lesa bókina
til enda verða ljósar) leggja sinn eigin
skilning í þau. Einkavegir skiptist í
sjö hluta en aftan við þá er að finna at-
hyglisverða „atriðaorðaskrá“. Þar má
lesa að í orðinu „Einkavegir“ felist eft-
irfarandi merking: „Að búa sig til, að
koma sinni eigin reglu á hlutina, hvað
sem líður ríkjandi hugsunarhætti;
einkavegir liggja aldrei inn í miðj-
una.“ Aftar á atriðaorðaskránni er
orðið „Skáldskapur“ útskýrt sem
„Einkavegir“ og orðið „Blaða-
mennska“ fær þessa skilgreiningu:
„Telur sig lýsa veruleika en ætti að
telja sér trú um að hún væri bók-
menntir og skáldskapur og verða
þannig meðvituð fölsun á veru-
leikanum.“ Af þessu (og fleiri
skemmtilegum orðaskilgreiningum á
listanum) má ráða að í skrifum sínum
er Þröstur öðrum þræði að skapa
sjálfan sig, koma reiðu á hugsanir sín-
ar og þeim (a.m.k. öðrum þræði) í
form skáldskapar.
Hinir sjö hlutar bókarinnar hafa
fyrirsagnirnar Innsprenging, Vega-
kerfið, Ófrumleikinn, Endurtekning-
ar, Blekkingar, Lostinn og Líkið. Í
fyrsta hluta er gerð grein fyrir kenn-
ingum kanadíska bókmennta- og fjöl-
miðlafræðingsins Marshall McLuhan
um samþjöppun
heimsins á tímum
rafrænnar miðl-
unartækni (sem
hann kallaði „inn-
sprenginu“) sem
hann taldi hafa
þau áhrif að heim-
urinn allur væri
orðinn að einu litlu
þorpi þar sem
„[a]llir eru nú
flæktir hverjir í aðra, líkamlega og
andlega. Kenningar þessar ku
McLuhan hafa sett fram fyrir tíma
einkatölvunnar, Netsins, tölvupósts-
ins og gemsa og Þröstur hrífst af því
hversu kenningar hans fara nálægt
„því að lýsa veruleikanum eins og
hann er nú um stundir […]“ og gerir
þær að inngangi að greinasafninu sem
hann segir að fjalli um „ástandið sem
McLuhan kennir við innsprenginguna
og margir hafa kallað póstmódern-
isma“.
Í Vegakerfinu er að finna fjóra
pistla sem eiga það sameiginlegt að
fjalla á einn eða annan hátt um götur
Reykjavíkur – og lífið (enda er lífið
vegakerfi samkvæmt atriðaorða-
skránni). Þessir pistlar falla vel að
bókartitilinum því í þeim lýsir Þröstur
sínum eigin leiðum um götur Reykja-
víkur. Pistlarnir fjórir eru hins vegar
innbyrðis ólíkir, og lýsa allt frá neyð-
arlegri persónulegri reynslu ung-
lingsáranna til fáránleika reykvíska
gatnakerfisins. Í næstu tveimur köfl-
um Ófrumleikinn og Endurtekningar
er að finna stutta pistla sem minna um
margt á smápistla Barthes um tákn-
fræði menningarinnar. Hér er fjallað
um heila Einsteins, röðun í bókahillur
í frönskum bókabúðum, spurninguna
um frumleika og eftirlíkingu í listum,
galdur endurtekningarinnar, form-
úlur ævintýra og kvikmynda, fólk á al-
þjóðlegum flugvelli og matarinnkaup.
Í þessum pistlum nær Þröstur vel að
koma kjarna máls síns á framfæri á
hnitmiðaðan og oft kómískan hátt.
Í fimmta hluta, Blekkingar, fjallar
Þröstur í þremur greinum um
skuggahliðar neyslusamfélagsins.
Það gerir hann af athyglisverðu hlut-
leysi (a.m.k. á yfirborðinu) en grein-
arnar eru allar vekjandi, hver á sinn
hátt. Í sjötta hluta, Lostinn, eru fjórar
frásagnir sem líklega mega kallast
þær „persónulegustu í bókinni. Hér
lýsir Þröstur af þónokkrum húmor
því þegar hann heyrir mann fróa sér í
sturtu, sér annan „flassa daglega af
svölum sínum“, þegar hann fer á
léttbláa hommamynd í bíó og þegar
hann leitar á vit vændiskvenna. Síð-
astnefndu frásögnina mætti allt eins
kalla stutta smásögu með óvæntum
endi – og ekki er annað hægt en velt-
ast um að hlátri undir þeim lestri. Í
síðasta hlutanum, Líkið, eru þrír
stuttir pistlar sem fjalla hver á sinn
hátt um endalok veruleikans eða yf-
irtöku sýndarveruleikans. Hér er
fjallað um mátt raunsæisins, óáreið-
anleika bandarískra sjónvarpsstöðva
og glápið – sem er „veruháttur nú-
tímamannsins“ samkvæmt atriða-
orðaskrá.
Títtnefnda atriðaorðaskrá má í
raun telja með öðrum greinum Einka-
vega. Og ef út í það er farið þá er skrá-
in sú „grein“ bókarinnar sem hvað
gleggst dregur fram þann veruleika-
skilning (eða verulíkisskilning) sem
höfundur aðhyllist. Og þá á ég við
þann höfund sem vísað er til undir lok
bókarinnar sem er í raun „hálfgerð
stofnun, manngerð bygging, texta-
safn sem endalaust má vitna í og er
ávallt aðalpersónan sjálfur, ásýndin á
bak við óteljandi orð – en aldrei sú
sama“. Þótt Þröstur geri hérna menn-
inguna sjálfa að höfundi texta sinna á
hann engu að síður skilið hrós fyrir
það hvernig hann veiðir þá úr texta-
flóðinu og matreiðir fyrir lesendur.
Hér að ofan sagði ég að það væri
ánægjuleg reynsla að lesa menning-
arfræði þeirra Þrastar Helgasonar og
Hermanns Stefánssonar og þau orð
stend ég við. Engu að síður ætla ég að
benda á einn löst á fræðum þeirra
beggja; þrátt fyrir að þau sé bæði
haldin „Evukomplex“ (sbr. Atriða-
orðaskrána: „Að hafa orðið til úr ein-
hverjum öðrum, en ekki sjálfum sér
[…] flækjan sem hrjáir bókmenntirn-
ar eftir skrifin, eins og Barthes kallaði
nýju, snilligáfulausu bókmenntirnar
sem spretta af öðrum textum og
menningarlegu minni en ekki flugháu
ímyndunarafli höfundarins […])“ þá
eru þau býsna kvenmannslaus. Póst-
módernísk fræði, táknfræði, menn-
ingarfræði – eða hvaða skilgreiningar
sem menn kjósa nú að nota – eru
úandi og grúandi af textum kvenkyns
fræðimanna (það eru ekki bara Barth-
es og Baudrillard, heldur líka Butler
og Bordo) en einhvern veginn ná þeir
(eða öllu heldur þær) illa til strákanna.
Það er ekki ætlun mín, með þessari
athugasemd, að gera þá kröfu að karl-
arnir lesi konurnar (þeir ráða sjálfir
hvað þeir lesa) en hins vegar vil ég
með henni benda Bjartsmönnum á að
leita til kvenkynsfræðimanna til að fá
sjónarhorn kvenna með í Svörtu lín-
una. Gaman væri að fá að lesa menn-
ingarrýni Úlfhildar Dagsdóttur, Dag-
nýjar Kristjánsdóttur, Sigríðar
Þorgeirsdóttur eða Þorgerðar Þor-
valdsdóttur – svo fáeinar séu nefndar.
Um sköpun veruleikans
BÆKUR
Greinasafn
Þröstur Helgason, Bjartur 2003, 144 bls.
EINKAVEGIR
Soffía Auður Birgisdóttir
Þröstur
Helgason
ELFA Rún Kristinsdóttir, fiðlu-
leikari og nemandi í tónlistardeild
Listaháskóla Íslands, heldur út-
skriftartónleika í Salnum í Kópa-
vogi í kvöld kl. 20. Elfa innritaðist
á diplómabraut tónlistardeildar
Listaháskólans haustið 2001, en
það er námsleið fyrir unga og sér-
staklega hæfileikaríka nemendur,
sem komnir eru á háskólastig í
sínu tónlistarnámi, en hafa ekki
lokið menntaskóla. Elfa Rún hefur
verið nemandi Guðnýjar Guð-
mundsdóttur og Auðar Hafsteins-
dóttur. Svo skemmtilega vill til að
með henni á tónleikunum leikur
pabbi hennar, Kristinn Örn Krist-
insson píanóleikari. „Ég ætla að
spila Sónötu í E-dúr nr. 3 eftir
Bach, – með sembal, Sónötu nr. 3
eftir Ÿsa, Stef og tilbrigði eftir
Messiaen, Fiðlusónötu nr. 3 eftir
Brahms og svo Rondo Capriccioso
eftir Camille Saint-Saëns,“ segir
Elfa Rún um efnisskrána. Fyrir
skömmu lauk hún fyrri hluta
lokaprófsins þegar hún lék með
Sinfóníuhljómsveit Íslands. Hvern-
ig var það í samanburði við svona
einleikstónleika?
„Hitt var eitthvað sem ég hafði
aldrei gert áður, – og ég var svo-
lítið stressuð fyrir fyrstu æfing-
una, – maður vissi ekkert hvernig
þetta yrði. Það gekk þó allt vel.
En undirbúningurinn fyrir þessa
tónleika hefur gengið vel, – þetta
er eitthvað sem ég hef oft gert
áður, þótt ég hafi kannski ekki
spilað heila svona tónleika.“
Það er stutt og laggott nei,
svarið við spurningunni um það
hvort það sé stressandi að hafa
pabba sinn við píanóið. „Ég er
vön því að spila með pabba og
þetta gengur vel hjá okkur.“
Elfa Rún er aðeins 18 ára, en
stefnir ótrauð áfram og hyggur á
framhaldsnám í Evrópu næsta
vetur. „Evrópa heillar mig, – bæði
til að læra og líka að búa þar. Ég
er að sækja um á nokkrum stöð-
um, Berlín, Hamborg og víðar, og
það á eftir að koma í ljós hvert ég
fer.“ Elfa Rún lét sig ekki vanta á
tónleika fiðlusnillingsins Joshua
Bell með Sinfóníuhljómsveitinni
um daginn. „Það er nú ekki hægt
að láta sig vanta á svoleiðis tón-
leika – það var æðislega gaman.
Ég fer líka til Prag í vor, og þá
verður hann einmitt með tónleika
þar, þannig að ég heyri í honum
aftur.“
Á tónleikunum leikur Elfa Rún
á úrvalsfiðlu kennara síns Guð-
nýjar Guðmundsdóttur.
Evrópa heillar mig
Morgunblaðið/RAX
Elfa Rún Kristinsdóttir heldur fiðlutónleika í Salnum í kvöld.
Þjóðarbókhlaða kl. 13.30 Guðrún
Vera Hjartardóttir opnar sýningu í
sýningaröðinni Fellingar. Þetta er
ellefta sýningin í röðinni. Að þessu
sinni er sýning á ljósmyndaröð sem
tekin var yfir mánaðartímabil og
höfundur kallar Tilraun.
Guðrún Vera stundaði listnám við
skúlptúrdeildina í Myndlista- og
handíðaskólanum og einnig við Fjöl-
tæknideild AKI-Akademie voor
beeldend kunst, Enschede í Hollandi
á árunum 1987–94.
Sýningin er í anddyri Þjóð-
arbókhlöðunnar og á skrifstofu
Kvennasögusafns Íslands á fjórðu
hæð og stendur til 14. maí.
Í DAG

Sjá einnig Staður og stund á mbl.is
FJÓRÐU og síðustu tónleikarnir í
hádegistónleikaröð Íslensku óper-
unnar á vormisseri verða í dag kl.
12.15. Tónleikarnir bera yfirskriftina
„Antipasti“. Flytjendur eru þau Sess-
elja Kristjánsdóttir mezzósópran, Jó-
hann Friðgeir Valdimarsson tenór og
Clive Pollard píanóleikari. Á efnis-
skránni eru ítölsk ljóð og antikaríur.
Jóhann Friðgeir hleypur í skarðið
fyrir félaga sinn, Davíð Ólafsson
bassa, sem átti að syngja á tónleik-
unum en varð frá að hverfa vegna
hálsbólgu.
Hádegistónleikarnir standa í um 40
mínútur. Aðgangseyrir er 1.000 krón-
ur.
Ítölsk
tónlist í
hádeginu