Morgunblaðið - 15.05.2003, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 15. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÍUPPHAFI síðustu aldar starf-aði í fátækustu hverfum Osló-arborgar íslensk kona, sem afsumum hefur verið nefnd
Móðir Teresa norðursins. Nafngiftin
er ekki úr lausu lofti gripin, því
Ólafía Jóhannsdóttir starfaði árum
saman í Noregi meðal drykkju-
manna, fátækra og sjúkra. Hún var
jafnframt ötull talsmaður kvenrétt-
indabaráttu hérlendis og tók virkan
þátt í ýmsum samfélags- og stjórn-
málastörfum.
Norðmenn hafa verið ötulir við að
heiðra minningu Ólafíu og er gatan
Olafiagangen í Vaterland-hverfinu í
Osló, þar sem hún vann mest, nefnd
eftir henni. Einnig ber sjúkrahúsið
Olafiakliniken þar í borg nafn henn-
ar, og í Vaterland-hverfinu hefur
henni verið reistur minnisvarði,
brjóstmynd af Ólafíu sjálfri þar sem
á stöplinum stendur: Vinur hinna
ógæfusömu. Minnisvarðinn var
gerður árið 1930 af Kristni Péturs-
syni.
Á laugardag verður minning Ólaf-
íu heiðruð hérlendis, þegar afhjúpuð
verður afsteypa af minnisvarðanum
við Mosfellskirkju í Mosfellsbæ, til
minningar um þessa merku konu.
Verður þá jafnframt frumsýnd í
kirkjunni ný leiksýning Guðrúnar
Ásmundsdóttur, sem byggist á ævi
Ólafíu.
Ólst upp meðal róttækra
„Trú, manngöfgi og meðlíðan með
þeim sem eiga erfitt er það sem ein-
kennir ævi Ólafíu og hún hafði burði
til að sýna í verki þessi sjónarmið
sín. Henni hefur verið líkt við helga
menn kristinnar kirkju, svo sem
Frans frá Assisi. Þetta eru nú orð
Bjarna Benediktssonar, en ég tel að
hún eigi vel heima í þeim hópi. Ólafía
sjálf taldi Hallgrím Pétursson vera
íslenskan guðspjallamann og taldi að
það ætti að halda minningu hans á
loft. Það finnst mér einnig að ætti að
gera um hennar minningu,“ segir
Björg Einarsdóttir rithöfundur, sem
hefur kynnt sér ævi Ólafíu og ritaði
um hana grein undir heitinu Boðberi
kærleikans, sem birtist árið 1984 í
ritinu Úr ævi og starfi íslenskra
kvenna.
Ólafía Jóhannsdóttir fæddist 22.
október árið 1863 á Mosfelli í Mos-
fellssveit, dóttir séra Jóhanns Knúts
Benediktssonar og Ragnheiðar
Sveinsdóttur. Séra Jóhann var sagð-
ur vel gefinn en mjög drykkfelldur,
og er talið að hann hafi verið fyr-
irmyndin að hinum fallna presti í
kvæði Einars Benediktssonar,
Messan á Mosfelli. Átti ógæfa hans
nokkurn þátt í því að Ólafíu var
snemma komið í fóstur, fyrst í Viðey
hjá Ólafi Stephensen dómsmálarit-
ara og Sigríði Þórðardóttur, en síðar
hjá móðursystur sinni, Þorbjörgu
Sveinsdóttur.
Dvölin hjá Þorbjörgu átti eftir að
hafa mótandi áhrif á ævi Ólafíu. Þor-
björg var ljósmóðir í Reykjavík og
var heimili hennar við Skólavörðu-
stíg 11 ein helsta miðstöð róttækra
þjóðfrelsismanna í Reykjavík. Hún
þótti mikill kvenskörungur og lét sér
fátt óviðkomandi, hvort sem um var
að ræða menntamál, heilbrigðismál,
trúmál eða stjórnmál. Ekki síst var
Þorbjörg einn af frumkvöðlum
þeirrar baráttu sem síðar var kennd
við kvenfrelsi, og fyrir áhrif frá
henni vann Ólafía sér inn sjálfstæði
og kjark sem átti eftir að reynast
henni vel í störfum sínum.
„Ólafía var óskaplega skemmti-
legur og spennandi karakter,“ segir
Margrét Guðmundsdóttir sagnfræð-
ingur, sem ritaði sögu Hvítabands-
ins, Aldarspor, sem kom út árið 1995
og hefur kynnt sér náið ævi og störf
Ólafíu. „Hún þekkti auðvitað náið
reykvískan aðal, en gaf óskráðum
reglum um tilhlýðilega hegðun
kvenna langt nef. Einn nánasti vinur
og samstarfsmaður Ólafíu í Reykja-
vík fullyrti að „henni hefði beinlínis
þótt vænt um að geta sýnt í verki að
hún mat einskis hleypidóma almenn-
ings“. Ekki þótti til dæmis við hæfi
að konur gæfu sig að ókunnum
drukknum karlmönnum en Ólafía
sást oft reisa við ósjálfbjarga
drykkjumenn á götum bæjarins,
taka þá undir arm sér og fylgja þeim
heim. Nánasta vinkona hennar sem
hún tók inn á heimili sitt sem vinnu-
konu var í munni bæjarbúa nefnd
„vatnskerling“. Ólafía vakti oft um-
tal í Reykjavík en hún hafði hug-
rekki til að bjóða vanburðugum smá-
borgaraskap sem dafnaði í skjóli
vanmetakenndar birginn.“
Barðist fyrir
réttindum kvenna
Þorbjörg og Ragnheiður móðir
Ólafíu voru systur Benedikts Sveins-
sonar alþingismanns og föður Ein-
ars Benediktssonar skálds. Einar og
Ólafía voru því systkinabörn, og var
Einar búsettur um skeið í húsi Þor-
bjargar við Skólavörðustíg. Telja
sumir að þau Ólafía hafi fellt hugi
saman um skeið, og var það einkum
fyrir tilstilli Einars að Ólafía ákvað
hálfþrítug að læra til stúde
þeim tíma þóttu slík áform
ungri konu. Til dæmis þ
sækja um sérstakt leyfi han
um til að gangast undir pr
ínuskólanum, og þeim var
að sækja kennslustundir.
því utanskóla, og lauk 4.
prófi fyrst íslenskra kvenna
anum árið 1890. Hún sótti u
að taka burtfararpróf árið
var synjað á þeirri forsendu
yrðu að líða milli prófa. „Ól
sig ekki við svo langa bið og
að taka stúdentspróf, enda
sjálf að skólanám væri eng
á raunverulega menntun
Margrét.
Móðir Teresa
norðursins
Í ár eru 140 ár liðin frá fæðingu Ólafíu Jóhannsdóttur, k
réttindakonu og baráttukonu í málefnum hinna minna m
andi, og verður hennar minnst með afhjúpun minnisvarð
leiksýningu í Mosfellsbæ um helgina. Inga María Leifsd
kynnti sér ævi og störf þessarar merku konu, og ræddi
Margréti Guðmundsdóttur sagnfræðing og Björgu Ein
dóttur rithöfund, sem þekkja sérstaklega til sögu henn
Brjóstmynd af Ólafíu Jóha
dóttur, sem stendur í Vate
hverfinu í Osló. Myndina g
Kristinn Pétursson árið 19
verður afsteypa af henni a
við Mosfellskirkju um helg
GUÐRÚN Ásmundsdóttir leikkona
hefur síðustu átta ár unnið að gerð
leikverks um líf Ólafíu Jóhanns-
dóttur sem verður frumsýnt næst-
komandi laugardag í Mosfells-
kirkju, en Ólafía var einmitt fædd
á Mosfelli. „Þetta hefur verið
spennandi ganga. Mín helstu vand-
ræði voru að þjappa viðburðaríkri
ævi þessarar konu niður í eina
leiksýningu, því ég finn að ég get
ekki sagt frá nema broti af því sem
hún afrekaði og gerði,“ segir Guð-
rún.
Leikverkið ber heitið Ólafía og
koma tíu leikarar auk tónlist-
arfólks fram í sýningunni. Það eru
Edda Björgvinsdóttir, sem fer með
hlutverk Ólafíu, Þröstur Leó
Gunnarsson, María Ellingsen, Ey-
vindur Erlendsson, Margrét Áka-
dóttir, Guðmundur Guðmundsson,
Ragnheiður Harpa Leifsdóttir,
Rakel Mjöll Leifsdóttir, Kormákur
Örn Axelsson og Snæbjörn Áki
Friðriksson. „Ég hef fengið bestu
leikara sem ég hefði getað fengið
til liðs við mig,“ segir Guðrún.
Fyrsti félagsráðgjafinn
Frásögn leikritsins hefst í Nor-
egi, þar sem sagt er frá sam-
skiptum Ólafíu og vændiskonu
nokkurrar, sem leitaði oft í skjól
hjá henni. Síðan er rakin æ
íu Jóhannsdóttur frá upph
„Það er dálítið sérstakt að
til þessarar konu, sem van
mikið með drykkjusjúklin
fólki sem átti í erfiðleikum
unni, að alls staðar í fjölsk
hennar voru drykkjusjúkl
afar hennar báðir, faðir he
og maðurinn sem hún elsk
ar Benediktsson. Það er at
isvert, hvernig hún hreinl
ræðst á drekann, í stað þe
buga sig. Margir hafa vilja
hana fyrsta félagsráðgjafa
hennar starfsaðferðir voru
ig,“ segir Guðrún.
Fyrri hluti leikritsins ve
fluttur í kirkjunni, en sein
inn verður fluttur í samko
Kívanísklúbbs Mosfellsbæ
sem kaffiveitingar verða j
framt bornar fram af leiku
„Ég er vön leikhúsmannes
veit að ég get ekki sagt sö
samfleytt í kirkjunni. Fólk
að standa upp og fá sér ka
og það gerir í hléi, og skip
umhverfi,“ segir Guðrún o
við, að hún hafi notið aðsto
margra góðra manna við r
leikritsins. „Ég er ekki þa
menntuð að ég viti hvar ég
leita að heimildum þegar é
Ekki hægt annað en
hrífast af sögu hennar
TILRÆÐI Í RIYADH
Sprengjutilræðin í Sádí-Arabíu ámánudagskvöld sýndu greinilegaað stríðinu gegn hryðjuverkum er
ekki lokið. Staðfest hefur verið að í það
minnsta 34 létust þegar þrjár sprengjur
sprungu við afgirtar húsasamstæður í
höfuðborginni Riyadh í hverfi þar sem að-
allega búa erlendir ríkisborgarar. Óttast
er að tala látinna eigi eftir að hækka frek-
ar á næstu dögum. Hryðjuverkamenn
hafa víðar látið til sín taka í vikunni. Á
þriðjudag féllu 59 í sprengjutilræði í
Tétsníu og í gærkvöldi bárust fregnir af
því að fjórtán hefðu farist í enn einni
sjálfsmorðsárás þar í landi. Rússnesk yf-
irvöld hafa haldið því fram að samtök
tengd al-Qaeda beri ábyrgð á tilræðunum.
Enn hefur ekki verið staðfest að
hryðjuverkasamtökin al-Qaeda tengist
þessum tilræðum með einhverjum hætti.
Margt bendir hins vegar til að þau eða
einstaklingar tengd þeim hafi átt hlut að
verki, að minnsta kosti í tilræðunum í
Riyadh. Hver svo sem niðurstaðan verður
í þeim efnum er ljóst að enn einu sinni hef-
ur mannslífum verið fórnað í tilgangs-
lausu níðingsverki.
Engin samtök hafa enn sem komið er
lýst verknaðinum á hendur sér. Eini til-
gangur þessara tilræða virðist hafa verið
að myrða sem flesta og valda ótta meðal
vestrænna ríkisborgara í Sádí-Arabíu.
Hugsanlegt er að með þessu sé al-Qaeda
að reyna að vekja athygli á samtökunum
og reyna að afla sér nýrra stuðnings-
manna í Sádí-Arabíu.
Tilræðin beina hins vegar einnig kast-
ljósi að ráðamönnum Sádí-Arabíu. Stjórn-
völd þar hafa verið sökuð um að styðja
óbeint og í sumum tilvikum beint starf-
semi múslimskra öfgahópa víða um heim.
Stuðningurinn er oftast í formi fjárfram-
laga. Virðist tilgangurinn fyrst og fremst
vera sá að stuðla að því að reiði samtaka á
borð við al-Qaeda beinist gegn Vestur-
löndum en ekki sádí-arabísku valdastétt-
inni.
Af þeim nítján tilræðismönnum er
stóðu að árásinni á tvíburaturnana í New
York í september 2001 voru fimmtán frá
Sádí-Arabíu. Í gær staðfesti utanríkisráð-
herra Sádí-Arabíu að fimmtán Sádar
hefðu borið ábyrgð á sjálfsmorðstilræð-
unum í Riyadh á mánudag. Viðbrögð
stjórnvalda í Riyadh við tilræðunum
benda til að þau hafi í hyggju að taka á
þessu máli af meiri festu en áður. Sádar
hafa sætt vaxandi gagnrýni vegna stefnu
sinnar gagnvart hryðjverkahópum og til
dæmis hafa stjórnvöld í Washington
gagnrýnt þá fyrir að hafa ekki staðið
nægilega vel að rannsókn á sprengjutil-
ræðum gegn bandarískum hermönnum á
síðasta áratug. Í kjölfar ellefta september
hétu Sádar því að þeir myndu leggja sitt
af mörkum í baráttunni gegn hryðjuverk-
um. Fréttir af því að ekki hafi verið hlust-
að á beiðni bandarískra stjórnvalda um að
efla öryggisgæslu í hverfum Vesturlanda-
búa dagana fyrir tilræðið, þrátt fyrir að
sterkar vísbendingar væru uppi um að til-
ræði væri í aðsigi, eiga ekki eftir að auka
tiltrú í garð Sáda.
Ef takast á að uppræta starfsemi al-
þjóðlegra hryðjuverkahópa verður að
koma í veg fyrir að slíkir hópar geti leitað
skjóls í einstaka ríkjum eða þá að fjár-
streymi tengt hryðjuverkasamtökum sé
látið óáreitt. Með stjórnarskiptum í Afg-
anistan og Írak hefur hryðjuverkahópum
verið reitt þungt högg. Sú staðreynd að
al-Qaeda hefur ekki tekist að láta til sín
taka á Vesturlöndum frá ellefta septem-
ber 2001 sýnir að árangurinn í baráttunni
gegn hryðjuverkum er raunverulegur.
Margir óttuðust að samtökin myndu láta
til sín taka í tengslum við hernaðarað-
gerðir í Írak. Ítrekað hefur hættuástandi
verið lýst yfir í Bandaríkjunum og ríkjum
í Evrópu. Tilræði í Túnis, Pakistan, Bali
og nú í Riyadh eru tákn um að enn er oft
snemmt að afskrifa al-Qaeda.
Það er ljóst að án virkari aðgerða sádí-
arabískra stjórnvalda verður erfitt að
vinna sigur í þessari baráttu. Það verður
að ráðast að rót vandans þó svo að það
kunni að raska högum einhverra í kon-
ungsfjölskyldu Sádí-Arabíu.
ÓHJÁKVÆMILEG ÚRELDING
Nefnd á vegum landbúnaðarráðherrahefur lagt til að greiddar verði 220
milljónir króna í úreldingarstyrki á þessu
og næsta ári, í því skyni að fækka sauð-
fjársláturhúsum. Nefndin telur skynsam-
legt að fækka sláturhúsunum úr sautján í
sex, þannig að þau ellefu sem ekki hafa
leyfi til útflutnings á markað í Evrópu-
sambandinu verði lögð niður. Þó telur hún
ekki raunhæft að ætla að öll húsin kjósi
úreldingu. Jafnframt leggur nefndin til að
landbúnaðarráðherra verji 30 milljónum
króna til uppbyggingar háþróaðra kjöt-
vinnslustöðva á Hvolsvelli, Sauðárkróki
og Húsavík og pökkunarstöðva í tengsl-
um við önnur útflutningssláturhús.
Flestir neytendur og skattgreiðendur
hafa fengið nóg af fjáraustri í landbún-
aðarkerfið, sem virðist oft ekki bera ann-
an árangur en þann að Íslendingar þurfa
að borga eitthvert hæsta verð í heimi fyr-
ir landbúnaðarvörur. Hins vegar getur
verið réttlætanlegt að borga peninga
tímabundið til að auka hagkvæmni í
greininni til lengri tíma og binda enda á
þá óráðsíu, sem þar viðgengst í raun.
Mönnum hefur lengi verið ljóst að slát-
urhúsin eru alltof mörg. Rekstur þeirra
flestra hefur gengið illa. Þetta er ein und-
irrót vandans í landbúnaði; vegna óhag-
kvæms rekstrar afurðastöðvanna hefur
minna en ella af því verði, sem neytendur
greiða fyrir landbúnaðarvörur, komið í
hlut bænda. Sömuleiðis blasir við að með
bættum samgöngum er ekkert vandamál
að hafa fá en stór sláturhús, sem yrðu um-
talsvert hagkvæmari í rekstri. Nefnd
landbúnaðarráðherra bendir þannig á að
ef ellefu sláturhús yrðu lögð niður en sex
störfuðu áfram, mætti lækka kostnað
sauðfjárræktarinnar um 225 milljónir
króna. Á móti kæmu aðeins 15 milljónir
króna í auknum flutningskostnaði. Ávinn-
ingurinn er augljós.
Það er eðlilegt að miða við að aðeins
sláturhús með ESB-leyfi starfi áfram.
Þetta eru þau hús, sem mest hefur verið
fjárfest í og eru bezt búin. Burtséð frá
þörfinni á að uppfylla kröfur erlendra
markaða, er auðvitað eðlilegt að íslenzkir
neytendur fái vöru, sem framleidd er und-
ir sama gæðaeftirliti og við sambærilegar
aðstæður og nágrannaríki okkar gera
kröfu um.
Þegar lagt er til að leggja niður slát-
urhús í einstökum byggðarlögum, rísa
heimamenn gjarnan upp og mótmæla.
Það er skammsýn afstaða. Auðvitað
hverfa einhver störf með því að sláturhús
er lagt niður. En það er liðin tíð að hægt
sé að fleyta vonlausum rekstri áfram með
„reddingum“. Byggðarlög, sem byggja
afkomu sína á landbúnaði, eiga auðvitað
mest undir því að grundvöllurinn sé
traustur, að búin beri sig og afkoma
bænda sé tryggð. Með núverandi kerfi,
þar sem sláturhúsin eru alltof mörg og
hagkvæmni í rekstri þeirra lítil, er verið
að kasta peningum á glæ og stuðla að því
að bændur fái minna í sinn hlut. Fækkun
sláturhúsa er þáttur í þeirri óhjákvæmi-
legu aðlögun að markaðsaðstæðum, sem
landbúnaðurinn verður að ganga í gegn-
um á næstu árum.