Morgunblaðið - 15.05.2003, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. MAÍ 2003 31
ents, en á
m djörf af
þurfti að
nda stúlk-
róf í Lat-
ekki leyft
Ólafía las
. bekkjar
a frá skól-
um leyfi til
ð eftir, en
u að tvö ár
lafía sætti
g hætti við
sagði hún
gin ávísun
n,“ segir
Ólafía var sannfærð um að sú
menntun sem ungum konum á Ís-
landi stæði til boða væri mjög ófull-
komin, og hún hafði stór áform um
að vinna íslensku þjóðinni gagn, ekki
síst kvenþjóðinni. „Þjóðin átti að
komast til vegs og gengis fyrir bar-
áttu göfugra, starfsamra, íslenskra
kvenna, og ég sá í huganum kvenna-
skóla, sem áttu að geta unnið að
þessu. Skólarnir áttu að veita þeim
alla fræðslu, sem konur þarfnast til
þess að verða mæður, húsfreyjur,
prýði heimilanna, – til þess að verða
nýtar þjóð sinni, – og í skólunum átti
að veita þá bóklegu kennslu, sem
nauðsynleg er til þess að víkka sjón-
deildarhringinn,“ skrifaði Ólafía í
endurminningum sínum, Frá myrkri
til ljóss.
Með þetta háleita markmið í far-
teskinu sigldi hún í fyrsta sinn til út-
landa veturinn 1892 og hóf nám í
Askov í Danmörku. Rúmum tveimur
árum síðar kom hún aftur til Íslands
og lét þá mjög að sér kveða – hún tók
virkan þátt í stofnun Hins íslenska
kvenfélags, hélt fyrirlestra um nauð-
syn þess að stofna háskóla á Íslandi,
hafði forgöngu um stofnun Hvíta-
bandsdeildar í Reykjavík, starfaði að
bindindismálum og skrifaði greinar
um kvenréttindamál og þátttöku ís-
lenskra kvenna í stjórnmálum. „Þeg-
ar Ólafía bjó og starfaði á Íslandi var
hún mun róttækari kvenfrelsiskona
en Bríet Bjarnhéðinsdóttir. Fram-
lag Ólafíu til kvenfrelsisbaráttu á Ís-
landi var lengst af mjög vanmetið,“
segir Margrét.
Björg bendir á að Ólafía hafi verið
fengin til að tala á Þingvallafundi ár-
ið 1895 fyrir hönd Hins íslenska
kvenfélags. „Það er afskaplega
merkilegt að hún skuli hafa talað
þar. Hún var gífurlega sterkur
ræðumaður og eftirsótt í þau störf.
Hún ferðaðist mikið hérlendis og
það kemur víða fram hve margir
hafa heillast af málflutningi hennar.“
Á þessum árum hélt Ólafía einnig
fyrirlestra um bindindis- og kven-
frelsismál í Bandaríkjunum, Kan-
ada, Englandi, Skotlandi og Noregi.
„Hún var ráðin sem erindreki Al-
þjóðasambands Hvítabandsins, og í
þeim störfum undirstrikaði hún jafn-
an beint og óbeint þjóðerni sitt. Því
mætti kalla hana einn fyrsta íslenska
sendiherrann,“ segir Margrét.
Árið 1897 var haldin mikil hátíð á
Rauðarártúni og var þar í fyrsta sinn
birtur íslenski bláhvíti fáninn, eða
bláfáninn. Ólafía saumaði hann eftir
fyrirsögn Einars frænda síns. „Hún
er með fingurinn á slagæð þessara
hluta á meðan hún er hér á Íslandi,“
segir Björg.
Köllun að sinna sjúkum
Eftir lát Þorbjargar Sveinsdóttur
fóstru sinnar árið 1903 hélt Ólafía til
Noregs. Þar helgaði hún sig vinnu
meðal olnbogabarna samfélagsins í
fátækrahverfinu Vaterland,
drykkjufólks, fanga, fátækra og
sjúkra – einkum kvenna. Um sama
leyti öðlaðist Ólafía mikla trúarsann-
færingu og telja sumir að það hafi
leitt til starfa hennar með hinum
sjúku. „Það sem er sterkast við sögu
Ólafíu er hve mikla áherslu hún
leggur á það, að sú hjálp eða með-
líðan sem maður vill sýna sam-
bræðrum sínum felist í að rétta fólki
höndina beint. Hún taldi að einstak-
lingurinn fengi mest út úr því að fá
hreina og milliliðalausa aðstoð,“ seg-
ir Björg.
Margrét segist telja að trúarsann-
færing Ólafíu eigi nokkurn þátt í því
hve framlag hennar til kvenfrelsis-
baráttu hérlendis sé vanmetið. „Það
hefur oft gætt fordóma á Íslandi í
garð trúaðs fólks. Hún sagðist sjálf
hafa frelsast til lifandi trúar, en það
gerist 1903 – eftir að hún er komin til
Noregs. Fyrir þann tíma, þegar hún
er hér heima, er hún mjög framar-
lega í frelsisbaráttu kvenna á Íslandi
og líka í þjóðfrelsisbaráttunni ásamt
Þorbjörgu fóstru sinni.“
Ólafía starfaði í Noregi í 17 ár og
kom miklu til leiðar á árum sínum
þar – tók þátt í stofnun Hvítabands-
deildar og skrifaði bókina Aumastir
allra, þar sem hún fjallar um störf
sín í þágu hinna sjúku og útskúfuðu.
Bókin lýsir bæði mannlegri eymd og
niðurlægingu í sinni ljótustu mynd,
jafnhliða vitnisburði um æðruleysi,
fórnfýsi og trúarsannfæringu.
„Þessi titill segir okkur meira en
margt annað hvað það var sem hún
var að snúa sér að,“ segir Björg.
Margrét bendir á að bókin standist
vel tímans tönn. „Margar hugmynd-
ir sem hún setur þar fram, meðal
annars um framkomu í garð þeirra
kvenna sem hún starfaði fyrir, eru
enn í fullu gildi. Bók Ólafíu er ágæt
handbók fyrir félagsráðgjafa og
ýmsar hugmyndir hennar eiga fullt
erindi til þeirra sem sinna sálgæslu á
Íslandi í dag.“
Árið 1921 ákvað Ólafía að snúa
aftur til Íslands. Hún var sannfærð
um að „hvergi um víða veröld er hið
upprunalega, hreina eðli mannsins
jafngróið hinni svipmiklu náttúru og
á Íslandi“ eins og hún ritaði í end-
urminningum sínum. Hún varð hins
vegar fyrir nokkrum vonbrigðum
þegar heim kom, enda hafði Reykja-
vík breyst mikið á þeim tæpu 20 ár-
um sem hún hafði verið fjarverandi.
„Hún hafði töluverð áhrif á Íslandi
alveg þar til hún fluttist til Noregs,
en naut lítillar virðingar þegar hún
kom aftur. Þá gerðu menntaskóla-
strákar grín að henni á fundum og
það er greinilegt að henni hefur
sárnað, því hún flutti út aftur. Í aug-
um strákanna var hún gömul kona í
peysufötum sem þeir höfðu ekki
áhuga á að hlusta á. Eflaust hefur
kynferði hennar, aldur og trúar-
sannfæring mótað þessi viðbrögð,“
segir Margrét.
Ólafía lifði ekki lengi eftir að til
Noregs var komið, hún sigldi út í
janúar 1924 og lést 21. júní sama ár.
Lík hennar var flutt til Íslands og
var Ólafía jarðsett við hliðina á Þor-
björgu fóstru sinni í gamla kirkju-
garðinum við Suðurgötu í Reykja-
vík, eins og hún hafði sjálf óskað
eftir. „Það er til afskaplega falleg
frásögn af því hvernig fangarnir í
Osló brugðust við þegar þeir fréttu
af láti hennar. Þeir fóru út í fangels-
isgarðinn og sópuðu þar saman dá-
litlu moldarbeði og settu í það blóm,
til minningar um hana. Þessi gjörð
segir meira en margt annað um líf og
afrek Ólafíu,“ segir Björg. „Á leiði
þeirra Þorbjargar hér heima er
steinn, sem á er letruð tilvitnun úr
Opinberunarbókinni sem endar á
þessa leið: Þeir skulu fá hvíld frá erf-
iði sínu, því verk þeirra fylgja þeim.“
kven-
meg-
ða og
dóttir
i við
ars-
nar.
Þjóðminjasafn/Sigfús Einarsson
Ólafía Jóhannsdóttir ásamt fóstru sinni og móðursystur, Þorbjörgu
Sveinsdóttur ljósmóður, sem var mikill áhrifavaldur í lífi hennar.
anns-
erland-
gerði
930 og
afhjúpuð
gina.
ingamaria@mbl.is
ævi Ólaf-
hafi.
ð hugsa
nn svona
ngum og
m á göt-
kyldu
lingar –
ennar,
kaði, Ein-
thygl-
ega
ss að láta
að kalla
ann, því
u þann-
erður
nni hlut-
omuhúsi
æjar, þar
jafn-
urunum.
skja og
guna
kið þarf
affi, eins
pta um
og bætir
oðar
ritun
nnig
g á að
ég fer á
söfn. Því er ég ákaflega þakklát
þeim sagnfræðingum sem hafa
verið mér innan handar, Margréti
Guðmundsdóttur sérstaklega og
Guðjóni Friðrikssyni. Maður hefði
getað haldið að sagnfræðingar
bæru ekki virðingu fyrir skrifum
leikara um fortíðina, en það er allt
annað viðmót sem ég hef fengið.“
Íslensk kvenfélög til aðstoðar
Olga Bergmann hefur hannað
búninga og leiktjöld, og segist
Guðrún hafa viljað leggja nokkuð
upp úr því að hafa búningana veg-
lega. „Auðvitað hafði leikhópurinn
ekki efni á mjög dýrum búningum,
en kvenfélögin á Íslandi eru að
safna og senda mér peninga fyrir
þessum búningum. Kvenfélaga-
samband Íslands sendi bréf til fé-
laga sinna út um allt land og
minntist þess að Ólafía Jóhanns-
dóttir var einn af stofnendum
fyrsta kvenfélagsins og hvatti þau
til að styrkja sýninguna.“
Þetta er þriðja leikverkið sem
Guðrún Ásmundsdóttir skrifar
fyrir flutning í kirkju, en áður hef-
ur hún skrifað leikverkin Kaj
Munk og Heilagir syndarar. Hún
segir það eiga vel við umfjöllun
um Ólafíu að hún fari fram að
hluta í kirkju. „Hennar afl í öllum
afrekum er trúin. Eins og skrifað
var í minningargrein um hana er
ekki hægt annað en hrífast af sögu
hennar, því þar sér maður trúna í
verki. Hún var kona sem fékk virð-
ingu manna, hvort sem þeir trúðu
eða trúðu ekki, af því hún sýndi
trú sína í verki.“
r
Morgunblaðið/Sverrir
Fjórar leikkonur í leikverkinu Ólafía eftir Guðrúnu Ásmundsdóttur, sem
frumsýnt verður í Mosfellskirkju á laugardaginn.
MAGNÚS Skúlason, yf-
irlæknir á Réttargeð-
deildinni að Sogni, segir
þörf á að fjölga plássum
fyrir ósakhæfa og sak-
hæfa geðsjúka brota-
menn á Sogni, og fjölga
stöðugildum til samræm-
is við það. Segir hann
brýnt að auka við húsa-
kost deildarinnar. Lagð-
ar hafa verið fram form-
legar tillögur til
heilbrigðisráðuneytisins
um stækkun að Sogni til
að unnt sé að veita víð-
tækari þjónustu, bæði á
staðnum sjálfum og í
fangelsinu að Litla-
Hrauni.
„Þetta er lagt til með
það fyrir augum að hægt
verði að þróa það starf
sem þegar var hafið að
Sogni fyrir áratug, svo
og þá þjónustu sem veitt
er á Litla-Hrauni, þörfin
er mikil,“ segir Magnús.
Réttargeðdeildin að Sogni var
stofnuð haustið 1992, en fram að
því var engin slík þjónusta í land-
inu. Vandað var til deildarinnar,
að sögn Magnúsar, þótt hún hefði
mátt vera ögn stærri. Átta sjúk-
lingar eru núna að Sogni, þótt
deildin hafi upphaflega verið
hönnuð fyrir sjö. Hún var upp-
haflega ætluð ósakhæfum brota-
mönnum, en vegna knýjandi þarf-
ar, hefur á undanförnum árum
verið vaxandi þróun í þá átt að
taka við sakhæfum geðsjúkum af-
brotamönnum. Auk yfirlæknis er
sálfræðingur í hlutastarfi og tveir
hjúkrunarfræðingar á deildinni og
19 starfsmenn.
Skipulagðasta heilbrigðis-
þjónusta við fanga hingað til
Fangelsið að Litla-Hrauni nýt-
ur geðlæknisþjónustu frá Sogni í
gegnum Heilbrigðisstofnun Suð-
urlands á Selfossi, sem annast
hefur heilbrigðisþjónustu fanga í
nokkur ár. Að mati Magnúsar er
hér um að ræða skipulögðustu
heilbrigðisþjónustu við fangelsið á
Litla-Hrauni hingað til, bæði hvað
varðar almenna læknisþjónustu
og geðlæknisþjónustu.
„Þetta er í fyrsta sinn sem geð-
læknir kemur reglubundið viku-
lega í fangelsið,“ segir hann. „Ég
tel að það væri mjög slæmt ef sú
þjónusta væri ekki fyrir hendi og
er þeirrar skoðunar að hana
þyrfti að efla enn frekar með því
að fá fleira fagfólk á geðsviði til
starfa, og auka núverandi stöðu-
gildi geðlæknis. Þar sem núver-
andi þjónustu eru ákveðin tak-
mörk sett, verður að forgangs-
raða með því að sinna veikustu
föngunum fyrst og síðan öðrum
eftir því sem kostur er. Í þjónust-
unni felst öll almenn meðferð, eft-
ir því sem aðstæður leyfa, viðtöl
og stundum geðlyfjameðferð, auk
afeitrunarmeðferðar, þegar þörf
krefur. Allmarga þyrfti að leggja
inn, væri þess kostur.“ Magnús
segir að það færist stöðugt í vöxt
að Réttargeðdeildin að Sogni sé
beðin um að taka við föngum, þótt
þeir hafi á sínum tíma verið úr-
skurðaðir sakhæfir og til afplán-
unar í fangelsi en ekki til vistunar
á geðdeild fyrir ósakhæfa. „Í
sumum tilvikum er um að ræða
einstaklinga sem eru svo illa
haldnir að þeir þarfnast nauðsyn-
lega innlagnar á geðdeild. Okkur,
sem störfum að þessum málum,
þykir alveg afleitt að geta ekki
boðið upp á alla þá þjónustu sem
þörf er á og ber í raun að veita
sjúku fólki, en bindum vonir við
að það standi til bóta í náinni
framtíð. Langeðlilegast er að
fyrsta skrefið verði aukning á
húsakosti að Sogni en þegar ligg-
ur fyrir góð teikning að viðbygg-
ingu sem reisa má án mjög mikils
kostnaðar. Þannig ætti að vera
unnt að tvöfalda plássafjöldann að
Sogni, búa til aðra deildareiningu
og auka jafnframt pláss fyrir iðju-
og starfsþjálfun og aðra starfsemi
sem þar fer fram. Mun meiri
stækkun strax væri þó auðvitað
æskileg og kærkomin ef fjárveit-
ingavaldið getur aukið framlög
sín.“
Sogn verði öflug og
fjölþætt réttargeðdeild
„Sjálfsagt er að stefna að því að
gera Sogn að öflugri og fjölþættri
réttargeðdeild sem hefði með
höndum geðrannsóknir, auk ann-
arrar nauðsynlegrar rannsóknar-
vinnu og kennslu í tengslum við
menntakerfið og dómskerfið. Þar
með væri loks orðin til hér á landi
verðug miðstöð þessa mikilvæga
þáttar heilbrigðismála.“ Magnús
bendir á að það hafi ekki hent í
rúmlega 10 ára sögu Sogns, að
sjúklingar úrskurðaðir ósakhæfir
og innlagðir á deildina hafi brotið
af sér á ný eftir útskrift.
Að hans mati þarf nú alvarlega
að íhuga möguleika á því að end-
urskoða lög og reglur um sakhæfi
og ósakhæfi sakborninga í opin-
berum málum með því meðal ann-
ars að setja reglur sem kvæðu á
um millistig sem heimilaði með-
ferðardóma svo að sakhæfir sjúk-
lingar gætu notið meðferðar og
aðhlynningar á svipuðum forsend-
um og ósakhæfir fá.
„Í núverandi lagaumhverfi
myndu ósakhæfisdómar til handa
fleirum geðtrufluðum sakborning-
um gera kleift að veita þeim þá
endurhæfingu og meðferð sem
þeim ber.
Fyrir utan sjúklingana sjálfa
kæmi slíkt samfélaginu öllu vel,
þar sem líkur á endurteknum af-
brotum myndu stórminnka. En
miðað við ríkjandi hefð í geðrann-
sóknum og dómum, þá þyrftu að
vera mun víðari skilmerki til með-
ferðardóma heldur en nú er hvað
ósakhæfi varðar. Eins og staðan
er nú er úrskurður um sakhæfi í
raun úrskurður um að sakborn-
ingur sé hæfur til að þola refs-
ingu í venjulegu fangelsi og „að
refsing komi að gagni“ eins og
segir í lögunum. En það þarf ekki
alltaf að fara saman að vera sak-
hæfur og refsihæfur,“ segir
Magnús. „Þetta er flókið úrlausn-
arefni sem mjög þarf að vanda til.
Það er lykilatriði að mannlegi
þátturinn sé í fyrirrúmi og að
komið sé fram við sakborninga og
fanga af sömu virðingu og alla
aðra.“
Magnús Skúlason yfirlæknir á
Réttargeðdeildinni að Sogni
„Miðað við ríkjandi hefð í geðrannsóknum
og dómum, þá þyrftu að vera mun víðari
skilmerki til meðferðardóma heldur en nú er
hvað ósakhæfi varðar,“ segir Magnús Skúla-
son, yfirlæknir á Réttargeðdeildinni.
Þörf á að fjölga
plássum fyrir geð-
sjúka afbrotamenn
Morgunblaðið/RAX