Morgunblaðið - 10.08.2003, Blaðsíða 10
10 SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Fornleifarannsóknir á Hól-um og í Skagafirði eruum margt einstakar ogvarpa ljósi á sögu bisk-upsstólsins og sveitarinn-
ar allrar. Rannsakað er á þremur
stöðum, á biskupsstólnum Hólum í
Hjaltadal, við Kolkuós, fyrrum
höfn Hólabiskupa, og í Keldudal á
Hegranesi í Skagafirði. Stjórnandi
rannsóknarinnar er Ragnheiður
Traustadóttir fornleifafræðingur,
og eru um 30 manns í vinnu við
uppgröft og ýmiss konar rannsókn-
ir. Að verkefninu standa þrjár
meginstofnanir, Þjóðminjasafn Ís-
lands, Byggðasafn Skagfirðinga og
Hólaskóli. Auk þeirra kemur fjöldi
annarra stofnana og styrkjenda að
rannsókninni, til dæmis Kristnihá-
tíðarsjóður og Fornleifasjóður.
Hólarannsóknin, líkt og verkefn-
ið er nefnt, er ein umfangsmesta
fornleifarannsókn sem ráðist hefur
verið í á Íslandi, og er nú í fyrsta
sinn leitað fornleifa á Hólum, og
samtímis við Kolkuós og í Keldu-
dal. Mikil umsvif voru í aldaraðir
að Hólum, og því von á miklum
minjum og upplýsingum um forna
lifnaðarhætti. Rannsóknin er þver-
fagleg og nýtir krafta fræðimanna
af ýmsum sviðum. Með þeim hætti
verður hægt að varpa skýrara ljósi
á líf Íslendinga á fyrri öldum, og
samfélagið í Hjaltadal rannsakað
ofan í kjölinn. Biskupsstóllinn að
Hólum átti allan dalinn og alls um
350 jarðir. Af þeim sökum hefur líf
manna á svæðinu verið tengt sam-
an í gegnum Hólastað.
Fetað í fótspor landnámsmanna
Við ósa árinnar Kolku, við mynni
Hjaltadals, höfðu Hólabiskupar
sína heimahöfn. Höfnin á sér langa
sögu, og kemur við sögu í Land-
námabók, þar sem meðal annars er
sagt frá skipi hlöðnu kvikfé sem
kom þar í höfn. Í hópnum var með-
al annars hryssan Fluga, sem
Flugumýri í Skagafirði er nefnd
eftir. Sömuleiðis er minnst á land-
námsmanninn Öndótt sem tók land
á ósum Kolku, sem þá var nefnd
Kolbeinsá.
Rannsóknir fara nú fram á ysta
barði Kolkuóss, en þar ganga sjór
og kindur nærri þeim leifum sem
enn standa. Að sögn Ragnheiðar
Traustadóttur er þar um neyðar-
rannsókn að ræða, til þess að
bjarga því sem bjargað verður yst
við sjóinn, en um 40 cm af landi
losna burt árlega. „Hér er um
þriggja ára verkefni að ræða, og
hófumst við handa á þessu svæði
sem óðum er að hrynja út í sjó. Við
mælum svæðið og teiknum upp, og
næsta skref er að rannsaka sjáv-
arbotninn hér út með,“ útskýrir
hún. Elínarhólmi stendur utan við
Kolkuós, og liggur sandrif neðan-
sjávar milli lands og hólmans. Það
verður mælt og kortlagt næsta
sumar, og í kjölfarið rannsakað
hvort finna megi leifar þeirra sem
gengu á land forðum tíð. „Þá mun
koma í ljós hvernig höfnin lá á vík-
ingatíð og á miðöldum. Bæði höf-
um við heimildir úr Landnámu, og
einnig sögur frá tíð kaþólskra bisk-
upa. Til dæmis er sagt að Jón Ara-
son biskup hafi reist hér kirkju, en
á þeim tíma komu hingað þýskir
kaupmenn. Stuttu eftir siðaskipti
fluttist verslunin síðan að Hofsósi.“
Á túninu upp frá ósnum er búist
við að finna mikið af minjum. „Við
teljum að aðstaðan við höfnina hafi
færst smám saman innar í land.
Það sem er hér fremst á tanganum
er frá fyrstu öldum byggðar í land-
inu, en innar á túninu búumst við
við að finna athafnasvæði miðalda,“
segir Ragnheiður. Hún segir að
komið hafi í ljós eldstæði á tang-
anum, sem geti verið smiðja frá
fornöld. Einnig hefur fundist inn-
flutt tinna, bökunarhella úr flögu-
bergi, nokkrir naglar og nokkuð af
dýrabeinum. Meðal þeirra eru at-
hyglisverð hvalbein, sem bera þess
merki að hafa verið tálguð og unn-
in til notkunar sem verkfæri eða
skraut. „Við eigum enn mörgum
spurningum ósvarað hvað varðar
minjar hér á svæðinu. Við höfum
söguna hér allt í kringum okkur,
og með okkur fylgjast bæði selir
og hvalir hér í firðinum,“ bætir
hún við.
Stórt samfélag að Hólum
Rannsókn fornleifa að Hólum í
Hjaltadal er nú fram haldið, annað
árið í röð. Uppgröftur hófst form-
lega með „múrskeiðarstungu“
menntamálaráðherra, Tómasar
Inga Olrich, hinn 1. júlí árið 2002.
Mikil rannsóknavinna hafði farið
fram áður en hafist var handa við
uppgröft, og er grafið suðvestan
við Hóladómkirkju. Ýmislegt
merkilegt hefur komið í ljós við
uppgröftinn, meðal annars stærðar
heimili, feiknastór öskuhaugur og
prentsmiðja frá 18. öld.
„Við höfum komið niður á hús
allt frá fyrri hluta 12. aldar, elsta
tíma biskupsstólsins,“ útskýrir
Ragnheiður. Þar er um að ræða
eldstæði, sem fannst neðst í ösku-
haugnum, og enn á eftir að rann-
saka nánar. „Svo er fjöldi húsa frá
15. til 18. öld kominn í ljós. Þessi
fundur hjálpar okkur mjög við að
setja sögu staðarins í samhengi og
rannsaka þróun búsetunnar.“ Búið
að Hólum var risastórt, og nefnir
Ragnheiður sem dæmi að um alda-
mótin 1500 hafi búið átt um 25
tonn af smjöri og haft um 120 naut.
„Við teljum að hér hafi búið um
200 manns þegar mest var, í um 60
húsum, að undanskildum útihús-
unum. Það má sannarlega tala um
miðaldaþorpið að Hólum. Það er
mjög stórt á íslenskan mælikvarða,
og stærri en margur hefur gert sér
í hugarlund hingað til.“
Prentsmiðjan sem fundist hefur
er talin frá 17. öld. Enn er eftir að
grafa dýpra í jarðveginn og sjá
hvort enn eldri smiðja leynist und-
ir, en það yrði líklega prentsmiðja
Guðbrands biskups. Í horni prent-
smiðjunnar var stór kakelofn til
upphitunar, og hefur fundist fjöldi
flísabrota úr ytra byrði hans. Á
þeim má sjá að ofninn hefur verið
innfluttur frá Frakklandi, því nafn
dómkirkjubæjarins Chartres er
skráður í eina flísina. Sömuleiðis
hefur gólfið verið flísalagt í prent-
smiðjunni, en það er mjög sjald-
gæft í uppgreftri húsa á Íslandi. Á
gólfinu hefur fundist fjöldi prent-
stafa úr smiðjunni.
Húsin bera þess merki að mikið
hefur verið í þau lagt. Líkt og áður
sagði var gólf flísalagt, en einnig
lagt viði í öðrum vistarverum. Sjá
má víða tréþröskulda standa í tóft-
unum. Engar fornminjar hér á
landi komast til jafns við það sem
Jörðin geymir fjársj
Uppgröftur fornra
bæjarhúsa að Hólum í
Hjaltadal hefur staðið yfir í
sumar, annað árið í röð.
Rannsóknin varpar nýju
ljósi á sögu staðarins.
Sömuleiðis er unnið að
rannsóknum við Kolkuós,
forna höfn Hólastaðar, en
þar er óplægður akur forn-
minja að því er talið er.
Bjarni Benedikt Björnsson
kynnti sér umfang rann-
sóknanna.
Fornleifafræðingar að störfum yst við Kolkuós. Rist er þvert í rofabarðið til að
kanna jarðlög og muni sem þar kunna að leynast.
Morgunblaðið/Kristinn
Uppgraftarsvæðið á Hólum í Hjaltadal. Fremst á myndinni er gólf prentsmiðjunnar frá 18. öld. Sjá má ummerki kyndiofns á rauðleitu gólfinu.
Ragnheiður Traustadóttir fornleifafræðingur við þversnið jarðlaga við Kolkuós.
SÉRFRÆÐINGAR frá danska
Þjóðminjasafninu, Jørgen
Dencker og Flemming Rieck,
hafa slegist í hóp vísindamanna
sem vinnur við rannsóknir á
Kolkuósi. Þeir eru mjög fram-
arlega á sviði neðansjávarrann-
sókna, en rannsóknin á Kolkuósi
verður að mörgu leyti undir sjáv-
armáli, vegna malarrifs sem ligg-
ur milli lands og Elínarhólma í
nokkurri fjarlægð frá landi.
Jørgen Dencker segir svæðið
mjög áhugavert, en rannsóknir
enn á frumstigi. „Við erum nú að
undirbúa neðansjávarrannsókn-
ina sem verður á næsta ári. Rifið
milli lands og hólmans er enn
órannsakað, en það gegnir lyk-
ilhlutverki í náttúrulegu höfninni
sem hér var. Áætlað er að sjáv-
arborðið hafi verið allt að þrem-
ur metrum lægra í fornöld en
það er nú, og þá var rifið á þurru.
Í hólmanum er einnig gott skipa-
lægi.“
Hann segir enn óljóst hvað
megi finnast neðansjávar. „Fyrst
er að kortleggja sjávarbotninn
nákvæmlega. Af þeim upplýs-
ingum sem þar fást má ráða ým-
islegt varðandi mögulega stað-
setningu fornleifa, sem síðar
verður leitað. Gera má ráð fyrir
að hlutir hafi tapast í sjóinn þeg-
ar verið var að afferma stór skip.
Sömuleiðis getur verið að hér
hafi sokkið skip á öldum áður.“
Spurður segir Dencker að
varðveisluskilyrði minja neð-
ansjávar hér við land séu betri
en til dæmis í Danmörku vegna
þess hve sjórinn sé kaldur árið
um kring. Það auki á líkur á heil-
legum minjum neðansjávar.
Skyggnst undir
sjávarmál