Morgunblaðið - 10.08.2003, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2003 21
Aríar
Skilgreining orðsins náði upphaflega
yfir þær þjóðir sem töluðu tungumál
af indó-evrópskum uppruna. Nasistar
þrengdu hópinn niður í fólk af norður-
evrópskum toga. Efst á blaði var há-
norrænt fólk, bláeygt og ljóshært. Að
dómi nasista voru aðrir kynstofnar
þeim óæðri og ógnuðu hinum göfugu
Germönum með blöndun og úrkynjun.
Einsatzgruppen
Færanlegar herdeildir sem voru af-
tökusveitir öryggislögreglunnar og
SS; fylgdu eftir þýska innrásarhern-
um í Sovétríkin í júní 1941. Þær nutu
fulltingis óeinkennisklæddra, þýskra
öryggislögreglumanna og þess hluta
íbúa innlimaðra ríkja á borð við Eista,
Letta, Litháa og Úkraínumenn, sem
gengu til liðs við nasista. Fórnarlömb
morðsveitanna voru yfirleitt aflífuð
með skotvopnum, komið fyrir í fjölda-
gröfum sem síðar voru grafnar upp
og líkin brennd. A.m.k. ein milljón gyð-
inga var myrt á þennan hátt.
Evian-ráðstefnan (6. júlí 1938)
Fundur 32 vestrænna þjóðarleiðtoga
sem kallaður var saman af Franklin D.
Roosewelt Bandaríkjaforseta í Evian-
les-baines, í Frakklandi. Tilgangurinn
var að ræða flóttamannavandamál
gyðinga en árangurinn varð nánast
enginn þar sem langflest Vesturlanda
voru treg til að taka á móti flótta-
mönnum af gyðingaættum.
Fangabúðir
Jafnskjótt og þeir komust til valda í
lok janúar 1933, stofnuðu nasistar
„fangabúðir“ þar sem „óvinum“
Þriðja ríkisins var komið fyrir. Upphaf-
lega kommúnistar og vinstri menn;
menn sem studdu gamla keisaraveld-
ið, Vottar Jehóva, hommar, vanvitar,
sígaunar og „andþjóðfélagslegir hóp-
ar“. Árið 1938 var farið að fangelsa
gyðinga fyrir það eitt að vera af þeim
kynþætti. Fyrstu fangabúðirnar voru
stofnaðar í Dachau, Buchenwald og
Sachsenhausen.
Gettó
Nasistar endurreistu gyðingahverfin
sem gengið höfðu undir þessu nafni
allt frá miðöldum. Gettóið var borg-
arhluti þar sem öllum íbúum af gyð-
ingaættum var smalað saman og
skipað að dvelja. Hverfunum var í
flestum tilfellum lokað með mann-
heldum veggjum og gaddavírsgirðing-
um auk strangrar gæslu hermanna.
Gettóin voru einkum í Austur-Evrópu
þar sem gyðingar voru fjölmennastir
(í Lódf, Vilnius, Ríga, Mínsk, Lublin og
Varsjá, sem var langstærst þeirra
allra.)
Helförin
Þjóðarmorð á um 6 milljónum manna
af gyðingaættum, framin af nasistum
og meðreiðarsveinum þeirra í Evrópu
á árunum 1933–45. Fjöldi annarra
einstaklinga og þjóðfélagshópa var
tekinn af lífi og þjáðist ólýsanlega en
engir aðrir en gyðingar voru auð-
kenndir og eytt af fullkominni ná-
kvæmni þjóðarmorðsins.
Kapo
Fangi sem nasistar skipuðu yfir sam-
fanga sína.
Líknardráp
Upphafleg merking orðsins er einfald-
ur og kvalalaus dauðdagi þeirra sem
eru dauðvona, haldnir ólæknandi sjúk-
dómi. Líknardrápsáætlun nasista var
öllu ómennskari: Að kynbæta og auka
gæði hins þýska kynstofns með „náð-
ar“-drápum á „fávitum“, þeim sem
voru varanlega fatlaðir og afskræmd-
ir, auk þeirra sem var „ofaukið“.
Lokalausnin
Nafngift áætlunarinnar um útrýming-
arherferð á gyðingum í Evrópu –
„lokalausn gyðngavandamálsins“.
Aðgerðin hófst í desember 1941 þeg-
ar fyrstu lestarfarmarnir af hinum
„óæðri“ kynstofni voru fluttir austur á
bóginn. Var einnig felumáluð undir
blekkingarheitinu „Endurlandnámið í
austri“.
Mein Kampf
„Barátta mín“, sjálfsævisögulegt
ritverk sem Adolf Hitler skráði meðan
hann sat í fangelsi árið 1923 fyrir mis-
lukkaða uppreisnartilraun. Þar kemur
m.a. fram trú hans á yfirburði hins s.k.
aríska kynstofns og rétt hans til að fá
andrúm (lebensraum) í austri (sem
var byggt hinum óæðri kynþætti
slava); ofsafenginn andkommúnismi
og gyðingahatur. Hér var línan lögð,
verkið varð e.k. stefnuskrá nasista
síðar meir. Var, til allrar ógæfu, ekki
tekið alvarlega en álitið óráðshjal
brjálæðings, er það kom út.
Nürnberg-lögin
Tveir andgyðinglegir lagabálkar, sam-
þykktir í sept. 1933, á þingi nasista-
flokksins í Nürnberg. Sá fyrri svipti
alla þýska gyðinga borgaralegum
réttindum og ríkisfangi. Sá síðari inni-
hélt verndarlög þýsks blóðs og heið-
urs. Lagt var bann við blönduðum
hjónaböndum Þjóðverja og gyðinga;
gyðingum bannað að ráða þýskt
kvenfólk á barneignaraldri í vinnu og
gyðingum bannað að umgangast
þýska fánann. Síðari viðbætur við
bálkana bannfærðu gyðinga í þýsku
samfélagi.
SS
Skammstöfun, jafnan rituð einsog
tvenn eldingartákn, fyrir Schultz-
staffell (varnar- og öryggisdeildir).
Upphaflega skipaðar sem persónu-
legar lífvarðarsveitir foringjans, en
fengu risavaxið hlutverk er þær kom-
ust undir stjórn Heinrichs Himmler;
sem leyniþjónusta og afl er fylgdi eftir
útrýmingaráætlun gyðinga.
Útrýmingarbúðir
Fyrst og fremst sex búðir, allar í Pól-
landi, þar sem nasistar framkvæmdu
þjóðarmorð á gyðingum og fleirum
(einkum sígaunum, sovéskum stríðs-
föngum og sjúkum föngum). Þekkt-
astar sem „útrýmingar- eða dauða-
búðir“, þær 6 illræmdustu kenndar
við Auschwitz-Birkenau, Belzec,
Chelmno, Majdanek, Sobibor og
Treblinka.
Varsjár-gettóið
Sett á laggirnar í nóv. 1940, umkringt
mannheldum veggjum umhverfis
hrikalegar aðstæður um hálfrar millj-
ónar gyðinga. Á því eina ári 1942 létu
þar lífið um 45 þúsund gyðingar sök-
um fólksmergðar, af þrældómi, sulti,
skorti á hreinlætisaðstöðu og sjúk-
dómum. Íbúarnir gerðu uppreisn
gegn kúgurum sínum í apríl/maí 1943,
sem lauk með því að hverfið var jafn-
að við jörðu og hundruð þúsunda eft-
irlifenda flutt til Treblinka þar sem þeir
voru kæfðir í gasklefunum, allir sem
einn.
Wannsee-ráðstefnan
(20. janúar 1942)
Þing æðstu manna Þriðja ríkisins,
þ.á m. Reinhard Heydrich og Adolf
Eichmann, kennt við samnefnt vatn
rétt utan við Berlín. Þar var lagt á ráð-
in um „Lokalausnina“ – þjóðarmorðið
á gyðingum.
Veigamiklir atburðir, hugtök og
staðir sem tengjast Helförinni
Gömul mynd af horfnu aðalhliðinu
inn í dauðabúðirnar í Majdanek.
sem hann varð að leggjast ofaná líkin
sem fyrir voru. Þannig voru þær
smám saman fylltar, hvert líklagið
ofan á annað uns þær voru barma-
fullar. Karlar voru aðskildir frá kon-
um. Slátrunin stóð hvíldarlaust frá
því árla morguns til kl. 5 um daginn.
SS liðarnir höfðu vaktaskipti og nýir
leystu þá af sem fyrir voru á mat-
málstímum svo ekkert hlé yrði á
drápinu. Allan daginn hljómaði tón-
list frá tveimur bílum, útbúnum há-
tölurum.“
Við nálgumst lokaáfangann, lík-
brennsluna á hæðinni, ásamt sínum
gasklefum og öðru tilheyrandi morð-
verksmiðjunni. Byggingin er furðu
heilleg enda kom Sovétherinn nasist-
unum í opna skjöldu svo þeir náðu
ekki að eyða nema litlu af verksum-
merkjunum. Þá höfðu þeir drepið um
360.000 fanga; flutt 45.000 til annarra
dauðabúða; um 20.000 var sleppt. 500
tókst að flýja og um 1.500 fangar
voru frelsaðir.
Við erum aleinir í garranum á
hæðinni. Opnum þessar dauðans dyr
og förum með hálfum huga inní
gluggalitla bygginguna. Komum
fyrst að líkbrennslunni. Ofnarnir
Tárin byrja að trilla niður kinnarnar
á gamla manninum.
Maður andar léttara eftir að lyftan
hefur brunað með okkur uppí dags-
ljósið að nýju. Ég hef fengið að heyra
eina örlagasögu af milljón, sögu sem
til tilbreytingar fór blessunarlega vel
þegar allt kemur til alls.
Endastöðin
Við félagarnir ákváðum að gera
Majdanek að næsta viðkomustað.
Þessar illræmdu útrýmingarbúðir
höfðum við frétt að væru þær best
varðveittu í Póllandi en eru lítið
þekktar miðað við Auschwitz – Birk-
enau. Fjærri alfaraleið, nokkra kíló-
metra utan við borginni Lublin í
Austur-Póllandi. Við gerðum okkur
ekki fyllilega grein fyrir fjarlægðun-
um, lestin staðnæmdist víða þannig
að ferðin frá Kraká tók lungann úr
degi.
Veðrið kólnaði eftir því sem norðar
dró, við komum til Lublin síðla dags í
dæmigerðu íslensku maíveðri. Sval-
ur norðangarrinn gat þess vegna
staðið af Esjunni.
Mátturinn þverr í Majdanek
Morguninn eftir er napurt og sól-
arlítið. Við Eyvi semjum við Lödu-
eiganda um að aka okkur til Majd-
anekbúðanna og sækja okkur fjórum
tímum síðar. Eftir örfárra mínútna
akstur staðnæmist hann við gríðar-
stóra höggmynd. Annan helming
minnismerkis um fórnarlömb Hel-
fararinnar á þessum eyðilega stað –
þó svo útjaðar Lublinborgar sé í
nánd. Við hefjum gönguna við þann
hluta verksins sem er í formi risavax-
ins hliðs með stórum táknum sem
hafa margvíslega merkingu. Þau
geta táknað sorg, gleði, sigur. Hinn
hlutinn er við enda svæðisins í u.þ.b.
kílómetrafjarlægð þar sem lík-
brennslan stendur enn heilleg uppi.
Sá helmingur nefnist Grafhýsið; risa-
vaxinn hringlaga brunnur, yfir-
byggður svipmiklum hjálmi úr ryð-
fríu stáli. Brunnurinn hýsir mörg
tonn jarðneskra leifa fórnarlamb-
anna, teknum úr öskuhaug lík-
brennslunnar, sem var rofinn 1969 er
listaverkin voru reist.
Milli helftanna er stígur sem er í
dag kenndur við Lotningu. Á tímum
Helfararinnar hét hann hinsvegar
Svartistígur og var aðalflutningsleið-
in með fangana inn í dauðahverfið.
Efnið sem notað var í þessa heljar-
slóð er viðeigandi: Bautasteinar úr
grafreitum gyðinga í Lublinborg.
Heinrich Himmler ákvað staðsetn-
ingu Majdanek árið 1941. Stríðs-
rekstur nasista gekk vel, hvert landð
af öðru lagt undir Þriðja ríkið og
stríðsfangavandamálið orðið umtals-
vert. Staðarvalið að hætti hússins:
Tveir risastórir grafreitir hins fjöl-
menna gyðingasamfélags í Lublin.
SS-mönnum var því hægt um heima-
tökin hvað snerti efnið í Svartastíg.
Upphaflega áttu búðirnar að hýsa
25–50.000 fanga og starfsorka þeirra
að nýtast margvíslegum iðnaðarfyr-
irtækjum á Lublinsvæðinu. Þær
voru austastar þrælabúða ríkisins og
komust ráðamenn fljótlega að gildi
þeirra sem birgðastöð vinnuafls. Hér
var kjörlendi matar- og stríðsgagna-
framleiðslu. Síðar átti að stækka
búðirnar um helming. Á örskömmum
tíma reis fjöldi bygginga á svæðinu.
Þetta voru vandaðir herskálar fyrir
SS-menn með spilavíti, krám og veit-
ingasölum; stjórnstöðvar, verkstæði
og hráslagaleg fangaskýli. Að
ógleymdri, betrumbættri fjölda-
morðsaðstöðu með 9 gasklefum og
stórri og afkastamikilli líkbrennslu
sem reist var 1943. Tvöföld rafmögn-
uð gaddavírsgirðing með u.þ.b. 9
metra háum varðturnum með
skömmu millibili umlykur svæðið.
Eftir drjúgan göngutúr náum við
að fyrstu byggingunum, fangaskýl-
unum sem standa utarlegaá afgirtu
útrýmingarbúðasvæðinu. Þeir eru
nýfúavarðir, það breytir engu um að
frá þeim andar köldu í pasturslitlum
gróandanum. Engu líkara en hálf-
kæringur ríki í öllu lífi á svæðinu.
Örfáirgestir á ferli fyrir utan okkur.
Majdanek virðist vel geymt og vel við
haldið leyndarmál.
Hér virkar allt til muna raunveru-
legra og ólíkt safnkenndu andrúminu
og túrismanum í Auschwitz – Birk-
enau. Áhrifin skella af fullum þunga
á taugakerfið. Áfram er arkað milli
hráslagalegra skálanna í nepjunni.
Einn er fullur af mannshári, annar af
skóm. Hér er samankominn fróðleik-
ur um sögu búðanna, nokkrir skál-
arnir hlaðnir skjölum og pappírum.
Allir eru þeir illa lýstir, ég hnýt um
bekk og sköflungarnir fá heldur bet-
ur fyrir ferðina. Vansæld mín er al-
gjör.
Við Eyvi höldum þögulir áfram
okkar þrautagöngu frá hjalli til
hjalls. Einn hýsir dísilvél, útblástur-
inn tengdur gasklefa. Þessi búnaður
var víða notaður áður en herraþjóðin
náði tökum á tækninni og hóf fram-
leiðslu á Zyklon B. Annar skáli
geymir nokkuð magn af þeim ófögn-
uði. Kútastæðan stendur úti í horni,
það glittir í hana í hálfrökkrinu líkt
og djöflaglyrnur og er sannast sagna
óféleg sjón.
Við berum talsverðan kvíðboga
fyrir skála 12, sem samkvæmt bæk-
lingnum var endastöð fársjúkra
fanga. Um leið og einhver var álitinn
nær dauða en lífi var honum stungið
inní skálann og hurðinni læst. Eng-
inn fékk matarbita í hjallinum, þaðan
bárust öskur og óhljóð sjúkra og solt-
inna, nótt sem nýtan dag. Jafnvel
úkraínsku málaliðunum, frægum
sakir mannvonsku, var illa við að
sinna þeirri einu þjónustu sem íbúar í
skála 12 fengu að njóta: Að drösla
þeim út dauðum.
Fangarnir í Majdanekbúðunum
bjuggu við þá lítt eftirsóttu sérstöðu
að hér voru böðlarnir kærulausari en
annars staðar við framkvæmd þjóð-
armorðsins. Gengin í líkbrennslu og
gasklefum voru mestmegnis gyðing-
ar. Fjöldaaftökur fyrir opnum tjöld-
um voru algengar. Til er þekkt, skrá-
sett lýsing á slíkum hrottaatburði
sem gerðist 3. nóvember 1943 þegar
18.000 fangar voru skotnir til bana.
Þeir voru síðustu einstaklingar gyð-
ingsamfélagsins í Lublin. Þrír djúpir
skurðir voru grafnir í grennd við lík-
brennsluna. Eftir hefðbundna könn-
un í fangabúðunum árla morguns,
var gyðingunum smalað inní skála,
þeir klæddir úr hverri spjör og síðan
reknir að gröfunum í litlum hópum.
Látum vitnisburð Erics Muhsfeldt
við Nürnberg réttarhöldin 1945, lýsa
atburðarásinni:
„Gyðingarnir lögðust niður í graf-
irnar og SS liðar úr Sonderkomm-
ando-sveitunum, sem stóðu uppi á
grafarbakkanum, hófu á þá vélbyssu-
skothríð. Hver hópurinn á fætur öðr-
um var rekinn niður í grafirnar þar
standa í langri röð, tveir frekar en
þrír á hæðina. Þeir eru stærrri og
veigameiri en í Auschwitz. Einum
þremur líkum má troða í hverja
skúffu, sem síðan er rennt inn í múr-
steinsofnana. Inni í þeim er talsverð
aska, hér hefur ekki mátt snerta við
neinu frá því að Rauði herinn og
pólskir skæruliðar frelsuðu búðirnar,
tæpum mánuði eftir að við Íslending-
ar lýstum yfir stofnun lýðveldisins.
Ég reika inn eftir byggingunni, við
Eyvi verðum viðskila, hann er sem
bergnuminn við líkbrennsluofnana.
Helst vil ég leggja á flótta, forða mér
út, en ætla mér ekki að gefast upp á
síðustu metrunum. Ég finn á mér að
endapunktur ferðarinnar nálgast.
Kem inn í lítið, ljóslaust og
drungalegt herbergi. Sé votta fyrir
borði á miðju gólfi. Þegar augun fara
að venjast myrkrinu sé ég að það er
merkt: „Krufningarborð. Hér var
gerð hinsta rannsókn á líkunum í leit
að verðmætum.“
Ég stend stjarfur, mér finnst ein-
hver anda helköldu niður um háls-
málið. Hrekk í kút þegar Eyvi kemur
allt í einu náhvítur inn úr dyrunum.
„Er eitthvað að?“ spyr ég hjáróma.
„Ég fékk hálfgert sjokk,“ segir hann,
„mér fannst einhver standa á bak við
mig.“
Hér liggur illskan í loftinu. Lík-
brennsluhúsið í Majdanek kemur
enn fram gæsahúðinni og veldur okk-
ur martröðum. Áfallið sem heltók
okkur austur í Malopolska, vorið
2001, var lokapunkturinn, svarið við
spurningunni sem hafði ásótt mig í
áratugi. Ég hafði snert sannleikann.
Snemmbúin leiðarlok
Það er skemmst frá að segja að
eftir að hafa skoðað gettóið fræga í
Lublin, þar sem veggir húsanna bera
enn greinileg verksummerki síðari
heimsstyrjaldarinnar, héldum við í
snatri til Varsjár.
Við eyddum hálfum degi í að skoða
Varsjárgettóið fræga en þar var lítið
að sjá. Nánast ekkert stendur eftir
annað en örfáir húsveggir sem minna
á risavaxinn harmleikinn sem átti sér
stað og lýst er í bókum einsog Mila 18
og Glóðu ljáir, geirar sungu; að
ógleymdri The Pianist, nýju kvik-
myndinni hans Polanski. Þar er
sögusviðið og atburðarásin endur-
sköpuð af fullkominni virðingu.
Skoðuðum Ghettosafnið en fannst lít-
ið til koma. Við vorum búnir að sjá
þetta allt og miklu meira til. Vorum
búnir að fá okkur fullsadda.
Treblinka? Birgðir kjarks og orku
voru gjörsamlega uppurnar. Við gát-
um ekki til þess hugsað að upplifa
fleiri hörmungar þessa vikuna.
Treblinka varð að bíða.
Vitanlega vorum við ekki að upp-
götva neinn nýjan stórasannleik í
þessari einstæðu ferð. Aðeins að
upplifa staðreyndir, sjá með eigin
augum staði sem í dag eru orðnir
ótrúlega fjarlægir samtíðinni þrátt
fyrir þjóðarmorðið á gyðingum og
önnur glæpaverk sem þar voru fram-
in. Í kennslubókum fer æ minna fyrir
Helförinni. Ungt fólk í dag hefur tak-
markaða hugmynd um þann hrylling
sem átti sér stað fyrir ekki lengri
tíma en röskri hálfri öld. Það er vara-
samt. Með því að gleyma fljótum við
fyrr að feigðarósum.
Það er hollt að hafa hugfast að sú
hrakta og smáða og nánast útrýmda
þjóð sem slapp lífs af frá Helförinni á
lítið skylt við það brot Ísraelsmanna
sem sýnir eilífa hörku gegn andstæð-
ingum sem sýnt hafa þeim hatur og
blý allt frá því að skammhuga, sam-
viskubitið Alþjóðasamfélagið holaði
leifum gyðingaþjóðarinnar niður í
Ísrael. Í auðskildri óþökk þeirra sem
fyrir voru.
Hvað augun viðvíkur sem ég
nefndi í upphafi, þá ásækja þau mig
enn.
Helstu heimildir
Atlas of the Holocaust Ritstjóri: Martin Gil-
bert.
The Holocaust: The Destruction of Europ-
ean Jewry 1933–1945, e. Noru Levin.
Encyclopedia of the Holocaust (Macmillan
Publishing Co.).
The Rise and Fall of the Third Reich, e.
William L. Shirer.
The Secretary: Martin Bormann, The Man
Who Manipulated Hitler, e. Jochen Von Lang.
The Theory and Practice of Hell e. Eugen
Kogon (Um SS og útrýmingarbúðirnar.)
Majdanek e. Önnu Wisniewska og Czeslav
Rajca.
http://www.wiesenthal.com
http://www.nizkor.org/
saebjorn@mbl.is
Ljósmynd/Eyjólfur Karlsson
Annar hluti risavaxins minnismerk-
is um fórnarlömb Helfararinnar í út-
rýmingarbúðunum í Majdanek.
Táknin merkja sorg, gleði og sigur.