Morgunblaðið - 10.08.2003, Blaðsíða 26

MENN hafa í sumar og í sumar er
leið velt því fyrir sér hvers konar
samfélagi við lifum í eða hvernig það
samfélag sé sem við
viljum lifa í.
Er atvinnu- og við-
skiptasiðferði í lagi á
Íslandi? Ég er sann-
færður um að öllum
finnst mikið að eins
og reyndar er komið
á daginn. Meint ólöglegt samráð olíu-
félaganna og misfarið með fé innan
stofnana þjóðfélagsins.
Hafi menn áhuga á því hvernig
setja megi fram kenningar um sið-
fræði atvinnulífsins þá gera þeir ráð
fyrir að siðfræðilegar hugleiðingar
skipti máli fyrir hagfræði og efna-
hagslíf. En það er ljóst á deilum hér
heima og erlendis að þessi skilningur
er ekki óumdeildur eins og kemur
fram í bók Göran Bexell og Carl-
Henrich Grenholm, Siðfræði (Sið-
fræðistofnun 2001), sem ég styðst við
í umfjöllun minni.
Skiptir siðfræðin raunverulega
máli fyrir efnahagslífið? Verður
efnahagslífinu stjórnað eftir sið-
fræðilegum viðmiðunum og gildum?
Fylgir ekki efnahagslífið, t.d. olíu-
fyrirtækin og sjávarútvegurinn, eig-
in lögmálum (Eigengesetzlichkeit)
sem eru allt annars eðlis? Algengt
svar við þessari spurningu er að
efnahagslífið sé ekki og eigi ekki
heldur að vera háð neinu sið-
fræðilegu mati og eigi að mótast af
því sem kallað hefur verið „siðfrels-
ishugmynd“. En þá geta menn týnt
samviskunni, eins og Pétur litli.
Presturinn spurði hann: „Pétur minn
hlustar þú aldrei á samviskuna?“ og
sá stutti sagði, „ha, á hvaða rás er
hún“.
Samkvæmt siðfrelsishugmyndinni
fylgir efnahagslífið eigin lögmálum
og engar siðferðisreglur gilda um
fjárhagsleg umsvif. Ég tel að við
séum að súpa seyðið af þessum við-
horfum. Fjármálamaðurinn reynir
einungis að þjóna eigin hagsmunum
og hagsmunum umbjóðenda sinna,
eftir því sem hann telji best henta.
Þetta er umdeilanleg skoðun. Sið-
fræðin gildir ekki aðeins um einka-
mál. Siðfræðilegt mat og sið-
fræðilegar reglur verða að gilda um
öll mannleg umsvif, einnig í stjórn-
mála- og efnahagslífi. Hins vegar er
það ekki óumdeilanlegt að halda því
fram að sama siðfræðilega mat og
reglur skuli gilda í efnahagslífinu og
einkalífinu. Það hefur verið kallað
„einhyggja“. Samkvæmt henni gildi
sama siðfræði um einkalíf og efna-
hagslíf.
Annmarki á þessu sjónarmiði er sá
að breyskleiki mannsins og sjálfs-
elska virðist koma sérlega skýrt
fram í stjórnmálum og fjármálum,
ekki síst á fjármálasviðinu. Þetta
birtist í valdabaráttu þjóðfélagshópa
með ólíka hagsmuni sem takmarkar
hvaða siðfræðihugsjónum unnt er að
framfylgja.
Kristin kærleikshugsjón, sem
krefst þess að maðurinn hafni stund-
um eigin hag fyrir aðra, fær ekki að
ráða í fjármálum. Hún á eftir sem áð-
ur að hafa áhrif á líf okkar eins og
guðspjallið um miskunnsama Sam-
verjann gefur til kynna. Það er til
dæmis ekki raunhæft að krefjast
þess af verkalýðs- og sjómannafélagi
að bera fórnfúsa umhyggju fyrir at-
vinnurekandanum.
Flestir eru á því að í efnahagslífinu
verði að aðhyllast „hófsama ein-
hyggju“. Það er ekki unnt að fram-
fylgja alfarið kristinni kærleiks-
hugsjón svo róttæk sem hún er.
Aftur á móti er æskilegt og gerlegt
að fylgja henni að vissu marki. Dæmi
um slíkt er að menn ættu að leitast
við að skipta velferðinni réttlátlega
og virða rétt manna til áhrifa og
starfa á hvaða sviði sem er.
Siðfræðileg hugsun skiptir þannig
máli fyrir efnahagslífið. Fyrir þann
sem rekur fyrirtæki er nauðsynlegt
að taka tillit til siðfræðilegra sjón-
amiða og gilda hvort sem það bætir
afkomu fyrirtækisins eður ei. Til
lengri tíma litið bætir það afkomu
fyrirtækisins.
Á sama hátt skiptir það máli hvaða
launastefnu eigi að fylgja eða hvern-
ig skipuleggja skuli starf í fyrirtæki
eða stofnun. Grundvallarspurning er
þá til dæmis hvað felist í réttlátri
skiptingu tekna og valda. Það er ekki
óeðlileg krafa ungu þingmannanna
að menn, konur og karlar, njóti sömu
launa fyrir sömu vinnu. Siðfræðileg
hugsun skiptir jafnframt máli fyrir
hagfræðikenningu. Bandaríski hag-
fræðingurinn og heimspekingurinn
Amartya Sen fullyrðir í bók sinni, On
Ethics and Economics (Blackwell
1999), Um siðfræði og hagfræði, sem
mikla athygli hefur vakið og ég las
nýverið, að um ólíkar hefðir sé að
ræða í hagfræðikenningum.
Aðra kallar hann siðfræðibundna
hefð. Hún kemur fram hjá heimspek-
ingum á borð við John Stuart Mill og
Adam Smith, sem tengja frjáls-
lyndar hagfræðikenningar sjón-
armiðum nytjastefnunnar. Sam-
kvæmt þessum sjónarmiðum er
markmið efnahagslífsins það sem
hagstætt er fólkinu og ekki einvörð-
ungu eiginhagsmunir, sem hvetja
menn til starfa, heldur einnig um-
hyggja fyrir öðrum. Það er umhugs-
unarefni að þeir hugmyndafræð-
ingar sem lögðu upp með
lýðræðislegan kapítalisma á sínum
tíma treystu á siðferðilegar viðmið-
anir og undirstöður samfélaga sinna,
sem nú virðast vera á undanhaldi eða
alla vega að riðlast.
Hina hefðina kallar Sen verk-
fræðihefðina. Hún birtist hjá hag-
fræðingum á borð við Leon Walras
og David Ricardo sem telja að hag-
fræðin snúist framar öðru um tækni-
leg vandamál, t.d. það hvernig mark-
aðurinn starfar. Í þessari hefð eru
engin tengsl á milli siðfræði og fé-
sýslu. Markmið fésýslunnar er talið
vera árangurinn. Menn starfi í fjár-
málunum samkvæmt rökhyggju sem
hafi það að leiðarljósi að hámarka
ágóðann.
Amartya Sen telur að verkfræði-
hefðin hafi orðið æ meira ríkjandi í
hagfræðikenningum og bilið milli
siðfræði og fésýslu þar með breikk-
að. Hann hvetur hins vegar til þess
að siðfræðibundinni hefð verði meiri
gaumur gefinn. Amartya Sen telur
að fjárhagslegur rekstur gæfi meira í
aðra hönd ef hann tæki tillit til sið-
fræðinnar. Í hagfræðikenningum sé
auk þess oft gengið út frá vissum for-
sendum siðfræðinnar án þess að
þeirra sé getið. Það myndi skýra
málin að taka þær fram.
Mikilvæg spurning er þá hvaða
mannskilning og siðfræðiskilning
skuli miðað við. Sen gagnrýnir allt of
mikla einstaklingshyggju og nytja-
stefnu í siðfræði en samkvæmt henni
er það vellíðanin sem er eina mark-
mið athafna mannsins. Í siðfræði
fjármálanna telur hann að kenning
um réttlæti og réttindi ætti að vera
sérstakur þáttur og ég vil leyfa mér
að taka undir það með honum.
Sjónarmiðið að allir menn séu jafn
mikils virði styður ekki aðeins mann-
gæskusjónarmið kristninnar heldur
einnig sjónarmið um jafna skiptingu.
Þær kenningar um réttlæti, sem
mótaðar hafa verið í stjórn-
málaheimspeki, skipta miklu máli
fyrir siðfræði fjármálalífsins. Það
ber að leita eftir réttlátri skiptingu
valda og tekna í fjármálalífinu. Það
er eitthvað verulega mikið að þegar
ítrekað er talað um sjálftökumenn í
íslensku efnahags- og atvinnulífi,
menn sem nánast skammta sér laun
sem oft eru langt umfram það sem
aðrir hafa og mun hærri en það sem
menn hafa almennt. Það er eitthvað
mikið að þegar olíufyrirtækin hafa
með sér víðtækt samráð.
Mannhelgireglan rennir einnig
stoðum undir kenningar um réttindi
sem skipta máli, eins í fésýslu. Þar
sem allir menn eru jafn mikils virði
hafa þeir til dæmis sama rétt til
áhrifa og starfa. – Samskip jafnt sem
Eimskip svo nýlegt dæmi sé tekið.
Mönnum finnst einnig óréttmætt
að ryðjast inn í mannhelgi fólks og
fara að bjóða í það sem ekki er falt,
eða „taka og yfirtaka“ eins og það
hefur verið orðað og virðist vera orð-
ið einkenni á íslensku fjármálalífi nú
um stundir.
Siðferði í viðskiptum
Eftir Ólaf Odd Jónsson
Höfundur er prestur.
SKOÐUN
26 SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í MARGSLUNGNU mannlífi
vorra daga er hinn landlausi ein-
staklingur mjög öðrum háður um
afkomu. Þegar
hann litast um í
harðri fléttu nú-
tímaþjóðfélags-
gerðar er hann
gripinn kvíða og
tómleikatilfinningu
ef hann ekki á vís-
an starfa sem
tryggir honum laun sem nægja til
framfærslu. Vitaskuld er ekki fyr-
ir hendi í þessu efni neinn nátt-
úruréttur fram yfir þann er bann-
ar samferðamönnum að spilla
andrúmsloftinu eða jarðveginum
sem manneskjan tínir af einhvern
ávöxt sér til viðurværis. Öll „rétt-
indi“ borgaranna sem menn eru
sífellt að minna á eru tilkomin
vegna samkomulags byggðu á
mannúð, réttlætishugmyndum og
skynsemisviðhorfum. Slík réttindi
eru skilgreiningarafkvæmi og því
ávallt í skoðun og endurskoðun.
Öll viljum við forða meðbræðrum
og systrum frá skorti og örvænt-
ingu og voru um þetta reglur þeg-
ar á þjóðveldisöld. Við erum því
öll samfélagslega sinnuð að þessu
leyti en flest okkar nægilega vitur
til að standa vörð um þann raun-
verulega náttúrurétt manna að
mega beita hugviti sínu og líkams-
þreki til að finna þær uppsprettur
eignar og þekkingar sem gera
þeim kleift að tryggja sér og öðr-
um fæði, klæði og húsaskjól. Þeg-
ar engin störf er að fá eiga menn
kost á atvinnuleysisbótum eða öðr-
um þeim tryggingum sem þeir
hafa keypt sér eða samið um. Slík-
ar bætur eru tímabundnar og að
því kemur að öryggisleysið blasir
við á ný auk niðurdrepsins er
fylgir því að vera ekki í starfi sem
styður við sjálfsvirðingu og tilfinn-
ingu fyrir því að vera gildur og
viðurkenndur þátttakandi í hinni
miklu fjöldahreyfingu lifenda.
Hvernig getum við tryggt hverj-
um og einum bæði framfærslu og
eðlilegt sjálfsmat án þess að slæva
hjá hinum sama afkastalöngun og
viðleitni til sjálfsbjargar? Í hinum
flóknu þjóðfélögum iðnvæðingar
og fjölbreyttrar þjónustu er sífellt
örðugra að greina með vissu
hverra verk eða hugmyndir eiga
drýgstan þátt í myndun verðmæta
og nýmyndun auðs. Leiðtogar í at-
vinnulífinu, sem upphafinu valda
og veita fyrirtækjum forystu, eiga
drýgstan þáttinn og ekki má af-
neita þýðingu þeirra né eignarrétti
þeirra á hugmyndum sem gefa
framförum líf og ábata. En ekki
verður horft fram hjá því, að mik-
ill hluti hinna uppsöfnuðu verð-
mæta er til orðinn vegna framlags
allra sem inna af hendi störf sem
með einhverjum hætti bera uppi
þjóðfélagshúsið. Með þetta í huga
getum við hugsað okkur þá leið út
úr því ástandi óvissu og niðurlæg-
ingar sem margir telja sig búa við
að greiða hverjum og einum fram-
færslutryggingu þegar og ef hann
af einhverjum ástæðum ekki
megnar að afla sér þess lífeyris
sem hefur verið skilgreindur sem
lágmarksþörf. Hugmyndir um
tekjutryggingar komu fram á fyrri
hluta nýliðinnar aldar og til sög-
unnar kom hugtakið „social divid-
end“, að öllum væri tryggður af-
rakstur úr hinum mikla sjóði sem
hægt væri að skilgreina sem eign
allra, ef þeir hefðu minni en lág-
markstekjur. Einnig hafa komið
fram hugmyndir um borgaratekjur
sem öllum væru sendar án tillits
til annarrra tekna. Hagfræðing-
urinn Milton Friedman benti á þá
leið að styðja fjölskyldur með
framlagi sem tryggði þeim ákveðið
lágmark. Breytt heimilishald og
almenn gliðnun í fjölskylduformi
gerir þetta erfitt. Eðlilegast sýnist
vera að taka skrefið til fulls og
gefa gaum að valfrelsi og afkomu
einstaklinga.
Manneskjur veldu sér hlutverk
en væru ekki stimplaðar af öðrum
eða reknar í hópa. Gæfist nú
hverjum og einum færi á því að
styðja það fjölskylduform og þá
lifnaðrhætti sem honum eða henni
hugnaðist. Við rennum augum yfir
mannsafnið og vitum ekki hver er
námsmaður, hver er öryrki, hver
er letingi eða hver er búinn að
missa vinnu og er í leit að nýju
starfi. Ef samfélagið getur borið
slíka tilhögun og hún hlyti fylgi
hjá stjórnmálahreyfingum mætti
færa afgreiðslur og eftirlit inn á
skattstofur landsmanna. Trygg-
ingastofnun hjaðnaði í minni deild
og sinnti óhjákvæmilegum jað-
armálum svosem hinum erfiðari
dæmum fötlunar. Með tryggðum
tekjum, þótt lágar séu, má fækka
þeim tilvikum er opinberar stofn-
anir seilast inn í líf manna og
beita þá ljúfmannlegu yfirlæti.
Menn geta frekar um frjálst höfuð
strokið og verða frjálsari að því að
ráðstafa fé sínu og taka ábyrgð á
þeim færslum. Sumum verður lítið
drjúgt.
Miklar peningaupphæðir fara á
skrið ef almenn tekjutrygging
verður tekin upp og mun sumum
þykja það mikið gímald; en þetta
fé verður á hreyfingu og verulegur
hluti þess er fljótlega kominn í
ríkissjóð á ný sem neysluskattur.
Nú þegar færast stórar fjárhæðir
til eftirlaunafólks og öryrkja; fé
sem nú er greitt til atvinnulausra
og til námsmanna fer nýja leið;
brott falla fæðingarorlofsgreiðslur
og sjúkradagpeningar. Líklegt er
að bankar geti veitt námsmönnum
fyrirgreiðslu ef tekjutrygging
mettar ekki þörf þeirra. Almenn
tekjutrygging leysir margan
vanda en ekki þannig að öllu sé
landað. Á jöðrum eru ávalt mál
sem þurfa sérstaka aðkomu og
sértækar aðgerðir svo sem við
mikla fötlun og þegar umfram-
hjálp ræður úrslitum um það
hvort einhver er vistaður á stofn-
un eða megnar að búa áfram
heima. Enn verður því margt sem
félagsmálastofur og öryrkjabanda-
lag þurfa að sinna og verða að
hafa bolmagn til að leysa. Ein-
hverjir munu vara við þessarri leið
og kalla tryggar tekjur deyfilyf,
þeir munu óttast að fjöldi manna
láti sjálfsagðan metnað lönd og
leið en temji sér venjur sem geri
þeim kleift að komast af á litlu eða
leiti leiða til að pretta gæslumenn
að þessu tryggingarfélagi sam-
borgaranna. Þetta er sjálfsagt
rétt, einhverjir munu svíkja, við
vitum ekki hversu margir fyrr en
á reynir. Gott eftirlit getur fælt
svartálfa en ekki verður við öllu
séð um þetta fremur en önnur fyr-
irtæki manna.
Tillögur á borð við þær sem hér
eru settar fram verða að komast
gegnum hreinsunareld hagfræð-
inganna og óvíst að þær verði
þekkjanlegar að loknu því ferða-
lagi ; nái þær inn á alþingi kemur
í hlut fræðinganna að gera þing-
heimi dæmið skiljanlegt. Upphæð-
irnar sem til þarf eru að miklu
leyti komnar í umferð eftir ýmsum
leiðum í ríkiskerfinu. Ef afla þarf
nýrra tekna til að rísa undir aukn-
um greiðsluþunga væri leið að
leggja lítið gjald á hvert landað
kíló af fiski og vægan skatt á hina
gífurlegu vatnsorku- og jarð-
varmanotkun landsmanna; gull-
straumurinn er þarna látlaus. Líf-
eyrissjóðir munu með tímanum
bera meginþungan af eftirlauna-
greiðslum. Innheimtustofnun
sveitarfélaga og önnur fyrirtæki
almennings eiga fjárhæðir hjá
vanskilamönnum og mætti klípa af
greiðslum til þeirra og minnka
þannig kúfinn (minni trygginga-
greiðslur framan af).
Dæmi vegna hugmyndar um
tekjutryggingu: Gerum ráð fyrir
að upphæð lágmarksframfærslu sé
ákveðin 75 þús. kr á mánuði og sé
það neðan skattleysismarka. Fjög-
urra manna fjölskylda gæti þá
horft við sem hér segir: Heim-
ilisfaðirinn er óvinnufær og honum
eru sendar kr 75 þús., húsmóðirin
hefur vinnu og færir í búið kr 125
þús., nítján ára sonur er í námi en
aflar vegna hlutavinnu kr 40 þús.
og fær í lok mánaðar sendar kr 35
þús., 17 ára dóttir hefur engar
tekjur en henni munu tryggðar kr
75 þús. á mánuði þegar hún er
orðin 18 ára.
Með reglubundnum greiðslum
má einfalda margt og fella niður
eitt og annað sem nú er skammtað
frá ýmsum hólfum ríkisbúskap-
arins; þar á meðal nokkrar upp-
hæðir byggðar á lögum um al-
mannatryggingar og lögum um
félagslega aðstoð. Borgaralaun
sem öllum væru send eftir 17 ára
aldur myndu hjá mörgum valda
hækkun á tekjuskatti og hefðu
ekki jöfnunaráhrif á borð við þau
sem yrðu við greiðslu tekju-
uppbótar; peningar fara einungis
til þeirra sem ekki afla lágmarks-
tekna eins og þær eru skilgreindar
hverju sinni. Tryggðar tekjur þótt
lágar séu bæta stöðu manna á
stund óvissu og þegar kring-
umstæður freista með nýrri útsýn.
Það mun vekja hjá fólki vel þegna
öryggistilfinningu að sjá fram á að
verða aldrei með öllu án tekna.
Við munum sjá af því sefandi áhrif
í samfélaginu ef víðtæk sátt næst
um að koma á fót afkomutrygg-
ingu eins og þeirri sem hér er
stungið upp á. Þegar kemur að
þeim sem hafa óskert þrek getur
orðið snúið að greina á hvaða upp-
hæð togstreitan milli sjálfsvirð-
ingar og uppgjafar vegur salt.
Almenn tekjutrygging
Eftir Emil Als
Höfundur er læknir.



    








 

 



  

 !
!

"
  !



 
 
# #$ $ % 
&$ $
'#$  
 #  Nýbýlavegi 12 • 200 Kópavogi • Sími 554 4433
Opið virka daga 10-18, laugardaga 11-15
Föt fyrir
allar konur