Morgunblaðið - 10.08.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
KATHERINE ConnorMartin lauk MA-prófi ísagnfræði frá HáskólaÍslands nú í vor. Próf-ritgerðin, sem hlaut
ágætiseinkunn, ber heitið „Nation-
alism, Internationalism and Gend-
er in the Icelandic Anti-Base
Movement“ (Þjóðernishyggja, al-
þjóðahyggja og kynhlutverk í
hreyfingu herstöðvarandstæðinga).
Í henni leitast Katherine við að út-
skýra þau áhrif sem þjóð-
ernisstefna hafði á hin hefðbundnu
kynhlutverk í tengslum við her-
stöðvarandstöðu á Íslandi á fimmta
og sjötta áratugnum. Katherine
rekur sögu herstöðvarandspyrn-
unnar á árunum frá 1945 til 1956
og leitast við að útskýra þær kyn-
ímyndir sem þá voru uppi og
hvernig þær voru notaðar bæði til
að styðja herstöðvarandstöðuna og
koma óorði á andstæðinga hennar.
Leiðbeinandi Katherine var Valur
Ingimundarson dósent í sagnfræði
við HÍ.
Katherine Connor Martin er
fædd í Middlebury í Vermont í
Nýja-Englandi árið 1978. Hún út-
skrifaðist frá Yale-háskóla í New
Haven í Connecticut með BA-próf í
sagnfræði árið 2000 en þaðan lá
leið hennar til Íslands.
Hvernig kom það til að þú
ákvaðst að koma til Íslands?
„Ég kynntist Íslendingasögunum
í háskóla þar sem miðaldasaga var
mitt aðalfag. Kennararnir minntust
oft á þær, en Njálu kynntist ég
best enda las ég hana oftar en einu
sinni. Ég heillaðist af sögunum og
ákvað að sækja um Fulbright-styrk
til að læra íslensku því mig langaði
til að geta lesið þær á frummálinu.
Ég fékk styrkinn og hóf nám í ís-
lensku fyrir útlendinga við Háskóla
Íslands haustið 2000.“
Hvernig valdir þú viðfangsefni
ritgerðarinnar?
„Meðan ég dvaldi hér kviknaði
áhugi minn á Íslandssögu tuttug-
ustu aldarinnar. Þær hröðu breyt-
ingar sem hér urðu á þeim tíma,
þegar Íslendingar má segja fluttu
úr torfkofunum, fannst mér ótrú-
legar og mig langaði til að kynna
mér þær betur. Þar sem ég var
ekki reiðubúin til að fara heim um
vorið ákvað ég að dvelja um kyrrt
og skrifa mastersritgerð tengda
hinu nýja áhugamáli mínu. Næstu
mánuði kynnti ég mér nánar Ís-
landssögu tuttugustu aldarinnar til
að ákveða viðfangsefni mitt. Ég
hafði þegar áhuga á andstöðunni
við áætlun Bandaríkjamanna um
að koma hér upp herstöð. Þegar ég
fór að afla mér upplýsinga sá ég
hvernig hugmyndir um mismun-
andi hlutverk kynjanna virðast
fléttast inn í þjóðernisstefnuna,
sem aftur er hluti af herstöðvar-
andstöðunni með beinum hætti. Ég
ákvað að tengja þetta saman og þar
með var viðfangsefnið fundið. “
Hvernig aflaðir þú þér heimilda?
„Ég las mikið af útgefnu efni
herstöðvarandstæðinga, má þar
nefna Melkorku og Frjálsa þjóð
auk stærri dagblaða og þá sérstak-
lega Þjóðviljann, málgagn sósíal-
ista. Námskeið Sigríðar Matthías-
dóttur við HÍ, Einstaklingar,
kyngervi og þjóðerni, þar sem ég
lærði um íslenskar femínistahreyf-
ingar og hvernig þær tengdust ís-
lenskri þjóðernishyggju hjálpaði
mér líka mikið.“
Hvað er þjóðernisstefna?
Inngangur ritgerðarinnar grein-
ir frá þeim sögulega bakgrunni
sem liggur að baki meginefni henn-
ar. Þar ræðir Katherine meðal ann-
ars þær kenningar sem settar hafa
verið fram um þjóðir og þjóðern-
isstefnu. Meðal erlendra fræði-
manna sem slíkt hafa gert má
nefna Anthony D. Smith, Ernest
Gellner og Eric J. Hobsbawm. Þá
greinir hún einnig frá því hvernig
þessar kenningar hafa verið settar
fram á Íslandi og hefur í því skyni
sér til hliðsjónar bók Guðmundar
Hálfdanarsonar, Íslenska þjóðveld-
ið. Uppruni og endimörk.
Þá ræðir Katherine ólíkar kenn-
ingar um tengsl þjóðernisstefnu og
kynferðis og hvernig þjóðernis-
stefna um allan heim hefur til-
hneigingu til að leggja áherslu á
hefðbundin kynhlutverk. Karlar
eru meira áberandi á sviði stjórn-
mála og viðskipta en konur á sviði
heimilisins. Konum er falin sú
ábyrgð að viðhalda þjóðinni, ala
börn, kenna þeim móðurmálið, elda
íslenskan mat og ganga í hefð-
bundnum klæðnaði. Á meðan geta
karlarnir verið sýnilegir úti í þjóð-
félaginu, verið nær framtíðinni og
fært hana þjóðinni.
Katherine ræðir sögulegan bak-
grunn slíkra viðhorfa á Íslandi og
þá umræðu sem hér skapaðist á
millistríðsárunum, þegar rætt var
hvernig Ísland myndi takast á við
nútímaviðhorf og konur urðu mið-
punktur þeirrar umræðu. Menn
spurðu sig hvort það væri góðs viti
eða ekki að konur væru farnar að
farða sig og ganga í hinum svokall-
aða „danska búningi“. Ekki ís-
lenska þjóðbúningnum heldur vest-
rænum fötum. Auk þess nefnir
Katherine dæmi um kynímyndir
karla og kvenna á Íslandi með
áherslu á kynímyndir kvenna.
Holdtekjur Íslands
Í öðrum kafla ritgerðarinnar
stillir Katherine upp tveimur ólík-
um ímyndum íslensku konunnar
hlið við hlið og kemur ósjaldan að
þeim í ritgerðinni. Annars vegar er
það Fjallkonan, sem Inga Dóra
Björnsdóttir hefur meðal annarra
skrifað um og þá ekki aðeins sem
táknið sjálft heldur einnig hvernig
líta megi á íslenskar konur sem
fjallkonur, hreinar holdtekjur Ís-
lands og hollar þjóð sinni. Á móti
kemur ástandskonan, hin neikvæða
ímynd sem þykir lítillækka þjóðina.
Þessi neikvæða ímynd konunnar
skapaðist með seinna stríðinu og
ástandinu.
„Þessar tvær ímyndir eru mik-
ilvægar stoðir ritgerðarinnar þar
sem ég trúi því að þær hafi haft
mikilvæg áhrif á umræðu fólks um
þá ógn sem myndi stafa af amer-
ískri herstöð og inngöngu í Atl-
antshafsbandalagið (NATO), í raun
á öll sjónarmið sem vörðuðu varn-
ar- og öryggisstefnu Íslands í kalda
stríðinu.“
Katherine nefnir einnig dæmi
um slíkar ímyndir karlmannsins.
Jákvæða ímyndin er sú sem Sigríð-
ur Magnúsdóttir hefur nefnt „gull-
aldarmanninn“, t.d. Ingólfur Arn-
arsson og Einar Þveræingur sem
oft er nefndur í ritum herstöðv-
arandstæðinga og litið var á sem
mikla hetju. Hann var sá sem sagði
að Grímsey yrði aldrei gefin norska
kónginum, hún yrði að haldast ís-
lensk. Á móti kemur landráðamað-
urinn eða svikarinn, t.d. Gissur
Jarl og allir stjórnmálamenn þessa
tíma sem studdu nánara samband
við Bandaríkin.
„Konum var hins vegar ekki ætl-
að slíkt hetjuhlutverk, þær voru
helgaðar heimilunum. Það má
segja að þjóðernisstefnan hafi haft
tilhneigingu til að skapa andfem-
ínískt andrúmsloft,“ segir Kather-
ine.
„Hins vegar,“ heldur hún áfram,
„líkt og ég bendi á í lok annars
kafla, lögðu íslenskar konur sig all-
ar fram við að láta þjóðernisstefnu
og femínisma fara hönd í hönd á
fyrri árum kalda stríðsins, frá ár-
unum 1945 til 1946 til ársins 1949.
Þær voru sífellt að reyna að skil-
greina sig sem borgara en ekki
sem þessar ímyndir“.
Katherine segir fullveldi Íslands
árið 1944 hafa hvatt frjálslyndar
konur til að knýja á um sjálfstæði
sitt í hinu nýja, frjálsa landi. Í um-
ræðunni um Keflavíkursamninginn
árið 1946, hafi þær bent á að líkt og
Ísland væri ekki að fullu frjálst
fyrr en það losnaði algerlega undan
viðveru erlends hers væru konur
ekki heldur að fullu frjálsar. Þær
höfðu jú fengið full borgararéttindi
og stóðu lagalega jafnfætis karl-
mönnum en í raun var það svo að
þær fengu ekki sama kaup fyrir
sömu störf og höfðu ekki sömu
möguleika á að láta til sín taka í
stjórnmálum. Þær urðu því að
berjast fyrir bæði fullveldi Íslands
og kvenna sem sýnir að þær
reyndu að líta á herstöðvarand-
stöðuna og femínisma sem tengd
málefni.
Katherine telur umræðuna um
inngöngu í NATO og þau sögulegu
mótmæli sem henni fylgdu árið
1949, hafa að miklu leyti snúist um
herstöðina, þó svo að engar áætl-
anir lægju fyrir um hana á þessum
tíma, enda kom Bandaríkjaher ekki
hingað aftur fyrr en árið 1951. Fólk
óttaðist ekki aðeins að glata full-
veldi landsins með inngöngu í
NATO heldur einnig að hún yrði til
þess að hér yrði komið á fót er-
lendri, væntanlega bandarískri,
herstöð. Það sem virðist hafa gerst
samhliða þessum umræðum er að
skyndilega varð til ný kvenímynd
sem jafngilti ímynd „gullaldar-
mannsins“. Þá ímynd kýs Kather-
ine að kalla „Kvenskörung“. Hér
kom fram á sjónarsviðið kona sem
hafði sig í frammi og barðist fyrir
frelsi Íslands.
Það skaltu muna, vesæll maður
Á samkomu frjálslyndra kvenna
úr röðum sósíalista, skömmu fyrir
óeirðirnar 1949, hélt Jóhannes úr
Kötlum ræðu þar sem hann hvatti
konurnar til að taka sér til fyr-
irmyndar einn mesta kvenskörung
Íslands, Auði Vésteinsdóttur. Auði
var boðið fé fyrir að svíkja eig-
inmann sinn sem hún þáði en síðan
henti hún fénu til baka í manninn
og sló hann í andlitið um leið og
hún lét hin frægu orð falla: „Og það
skaltu muna, vesæll maður, meðan
þú lifir að kona hefur barið þig“.
Jóhannes bjó til úr þessu þá sam-
líkingu að íslenskar konur ættu að
taka við fé frá Bandaríkjamönnum
en fleygja því svo til baka í þá og
slá þá utan undir til að verja frelsi
Íslands.
Hér er síðan vert að minnast á
atburð sem átti sér stað við inn-
gönguna í NATO. Eftir óeirðirnar
á Austurvelli hafði ung stúlka farið
niður að tjörn til að væta vasaklút-
inn sinn svo hún gæti skolað tára-
gasið úr augunum. Þá sér hún hvar
Stefán Jóhann Stefánsson for-
sætisráðherra yfirgefur Alþingi.
Hún gerði sér þá lítið fyrir, gekk
að honum og sló hann í framan með
blautum vasaklútnum. Þetta varð
fréttafyrirsögn í Þjóðviljanum,
stúlkan var hin nýja Auður Vé-
steinsdóttir og hér var komið dæmi
um kvenhetju. Það er næstum því
hjákátlegt hve málgögn sósíalista
gerðu mikið úr þessu og túlkuðu
þetta sem sögulegan atburð; að
hún hefði reitt til höggs fyrir allar
íslenskar konur. Í Morgunblaðinu
var hún hins vegar auðmýkt og
Morgunblaðið notaði síðan tæki-
færið til að gagnrýna konur sem
voru áberandi í herstöðvarandstöð-
unni. Konur eins og Katrínu Thor-
oddsen, sem var eina þingkonan á
þessum tíma, en hún var fulltrúi
Sósíalistaflokksins, og Sigríði Ei-
ríksdóttur og Aðalbjörgu Sigurð-
ardóttur sem voru mjög áberandi í
Þjóðvarnarfélaginu. Þær voru
gagnrýndar fyrir að koma fram op-
inberlega og berjast á móti her-
stöðinni.
Þjóðrækni og staða kynjanna
Katherine heldur því fram, sem
er veigamikill þáttur ritgerðarinn-
ar, að litið hafi verið að nokkru
leyti á deilurnar um inngöngu í
NATO sem þrætu um kynjahlut-
verk. Hér hafi verið tekist á um
þjóðrækni Íslendinga og stöðu
karla og kvenna í samfélaginu.
Þessi atriði urðu mikilvæg í orða-
gjálfri um hernaðarstefnu Íslands
á þessum tíma. Tveimur árum síð-
ar, þegar varnarsamningurinn við
Bandaríkin var undirritaður, kom
skyndilega upp aftur það viðhorf að
konunni væri ætlað hlutverk hús-
móðurinnar. Afturför varð á rétt-
indum kvenna alls staðar í heim-
inum seint á fimmta áratugnum og
snemma á þeim sjötta. Á þessum
tíma var ímynd amerísku húsmóð-
urinnar áberandi í fjölmiðlum.
Konan fékk nýtt útlit og var nú aft-
ur komin með mjótt mitti, klædd
víðu pilsi og í háhæluðum skóm.
Fjallkonan og ástandið
Ljósmyndasafn Reykjavíkur/Þjóðviljinn
Keflavíkurganga árið 1964. Göngumenn æja við Engidal hjá Hafnarfirði með íslenska fánann og mótmælaspjöld.
Katherine Connor Martin
Ætíð hafa verið til ákveðnar hugmyndir um ólíkar
kynímyndir og kynhlutverk. Í meistararitgerð
sinni gengur Katherine Connor Martin út frá
þeirri kenningu sinni að deilan um inngöngu Ís-
lands í Atlantshafsbandalagið og viðveru erlends
hers á landinu hafi í raun verið þræta um slík kyn-
hlutverk. María Ólafsdóttir ræddi við Katherine
Connor Martin um „gullaldarmenn“ og kvenskör-
unga, herstöðvarandstöðu og þjóðernisstefnu.