Morgunblaðið - 21.09.2003, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
21. september 1993: „Deil-
urnar innan ríkisstjórn-
arinnar og stjórnarflokkanna
um innflutning á búvörum eru
orðnar farsakenndar. Það er
tímabært að ráðherrarnir
komi sér annað hvort saman
um hvaða lög og reglur gildi á
þessu sviði eða beiti sér fyrir
úrskurði dómstóla um það.
Þessar deilur hafa skaðað rík-
isstjórnina, skaðað stjórn-
arsamstarfið og skaðað þá
ráðherra sem hlut hafa átt að
máli.
Síðustu vikurnar hefur
samskiptamáti ráðherra í nú-
verandi ríkisstjórn einkennst
af starfsháttum ráðherra í
vinstri stjórnum og ekki verið
í samræmi við þær kröfur
sem fólk gerir til viðreisn-
arsamstarfs. Yfirlýsingar og
ummæli ráðherra hvers í ann-
ars garð geta ekki annað en
dregið úr trausti þeirra í milli
og valdið erfiðleikum í sam-
starfi þeirra við ríkisstjórn-
arborðið. Það er tími til kom-
inn að þessum kapítula í
samstarfi núverandi stjórn-
arflokka ljúki.“
. . . . . . . . . .
21. september 1983: „Kjarn-
orkustyrjöld milli stórveld-
anna myndi leiða til meiri
hörmunga en mannkynið hef-
ur nokkru sinni upplifað, seg-
ir í upphafi ályktunar sem
samþykkt var við stofnun
Samtaka lækna gegn kjarn-
orkuvá 12. september síðast-
liðinn. Undir þetta taka allir.
Kjarnorkustríð verður ekki
takmarkað. Komi til þess að
kjarnorkuvopnum verði beitt
mun það leiða til þeirrar nið-
urstöðu sem lýst er í yfirlýs-
ingu læknanna 80 sem stofn-
uðu samtök til að beita sér
fyrir því að hindra kjarnorku-
styrjöld. Besta sönnun þess
að engum heilvita manni geti
komið til hugar að hefja
kjarnorkustríð fæst með því
að kynna sér örlög íbúa
Hiroshima og Nagasaki.“
. . . . . . . . . .
20. september 1973: „Þegar
Ísland gerðist aðili að Atlants-
hafsbandalaginu var það ekki
til þess að leita verndar gegn
Bretum í landhelgisdeilum.
Þegar varnarsamningurinn
við Bandaríkin var gerður var
það heldur ekki til þess að fá
vernd gegn Bretum í land-
helgisdeilu. Aðild Íslands að
Atlantshafsbandalaginu og
varnarsamningurinn við
Bandaríkin byggjast á allt
öðrum sjónarmiðum og víð-
tækari hagsmunum en út-
færsla fiskveiðilögsögunnar
og vernd hennar. Þegar fisk-
veiðilögsagan var færð út
1958 datt þáverandi rík-
isstjórn ekki í hug að óska eft-
ir íhlutun varnarliðsins vegna
flotainnrásar Breta. Núver-
andi ríkisstjórn hefur heldur
ekki komið slíkt til hugar.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
N
Ý SKÝRSLA um Ísland og
þróunarlöndin var kynnt
á ráðstefnu Þróunarsam-
vinnustofnunar Íslands,
Háskóla Íslands og utan-
ríkisráðuneytisins um
málefni þróunarlanda og
þróunaraðstoð Íslend-
inga, sem haldin var í hátíðarsal Háskólans í byrj-
un vikunnar. Í skýrslunni, sem er eftir þá Jónas
H. Haralz og Hermann Örn Ingólfsson, eru sett-
ar fram ýmsar tillögur um aukningu, endurbætur
og breytingar á aðstoð Íslands við þróunarlöndin.
Fögur fyrirheit
– litlar efndir
Skýrsla þeirra Jónas-
ar og Hermanns er á
kafla heldur dapurleg
frásögn af litlum efnd-
um íslenzkra stjórnvalda á fögrum fyrirheitum
um að efla þróunaraðstoð, sem ítrekuð hafa verið
með reglulegu millibili um áratugaskeið.
Árið 1970, eftir að lögð var fram svokölluð Pe-
arson-skýrsla um þörfina fyrir aðstoð iðnríkja við
þróunarlöndin, samþykkti Allsherjarþing Sam-
einuðu þjóðanna að iðnríkin skyldu um miðjan
áttunda áratuginn verja 0,7% af landsframleiðslu
sinni til þróunaraðstoðar. Árið eftir var það
stefnumið sett í lög um aðstoð Íslands við þróun-
arlöndin að opinber framlög Íslands til þróun-
araðstoðar skyldu vera þetta sama hlutfall. Sam-
kvæmt lögum um Þróunarsamvinnustofnun frá
1981 er það jafnframt eitt af markmiðum stofn-
unarinnar að vinna að því að framlög Íslands til
þróunaraðstoðar nái sem fyrst því marki sem SÞ
höfðu sett. Hið upphaflega markmið laganna frá
1971 var áréttað með þingsályktun árið 1985, en
þá nam þróunaraðstoð Íslands 0,05% af lands-
framleiðslu, var m.ö.o. aðeins um 7% af því sem
hún átti að vera lögum samkvæmt. Í þingsálykt-
uninni var gert ráð fyrir að 0,7% markmiðinu yrði
náð á sjö árum.
Þegar árin sjö voru liðin hafði þróunaraðstoð
hækkað í 0,12% af landsframleiðslu, var orðin um
17% af markmiðinu. Sama ár skiluðu nefnd og
starfshópur um þróunarmál áliti, þar sem enn var
ítrekað mikilvægi þess að vinna að því að uppfylla
markmið Sameinuðu þjóðanna. Nú var lagt til að
setja „raunhæfari“ markmið og stefnt að því að
aðstoðin næmi 0,3–0,4% af landsframleiðslu um
aldamótin. „Gagnstætt því sem lagt var til í
skýrslunni lækkaði þróunaraðstoð þó á nýjan leik
eftir 1992, og var 0,10% árið 1997,“ segja Her-
mann og Jónas í skýrslunni.
Árið 1997 skilaði Jónas H. Haralz utanríkisráð-
herra skýrslu um þróunarsamvinnu Íslands og
lagði til að enn yrði sett markmið, sem hann taldi
raunar ekki æskilegt, en gæti þó verið raunhæft
að teknu tilliti til aðstæðna og aðgátar. Það var að
hækka hlutfall þróunaraðstoðar úr 0,10% í 0,15%
á árunum fram til 2003, einkum með því að
hækka framlag til tvíhliða þróunaraðstoðar, sem
er á vegum ÞSSÍ, úr 0,03% í 0,08% af landsfram-
leiðslu. Ríkisstjórnin gerði þessa tillögu að sinni
og í þetta sinn reyndist markmiðið hæfilega
„raunhæft“. Heildarframlög Íslands til þróunar-
aðstoðar nema samkvæmt fjárlögum yfirstand-
andi árs 1.334 milljónum króna, eða 0,16% af
landsframleiðslu. Markmiðið varðandi Þróunar-
samvinnustofnun náðist reyndar ekki; eftir veru-
lega hækkun á framlögum til stofnunarinnar árin
2000 og 2001 – seinna árið nam framlagið rúmum
0,06% af landsframleiðslu – hefur fé til stofnunar-
innar minnkað aftur í stað þess að vaxa. „Hefur
þetta komið stofnuninni á óvart og valdið henni
erfiðleikum við að standa við skuldbindingar, úti-
lokað raunhæfa áætlunargerð og hindrað und-
irbúning nýrra verkefna,“ segir í skýrslunni.
Skýringin á því að heildarmarkmiðið náðist er
að samkvæmt alþjóðareglum telst framlag til
borgaralegrar friðargæzlu til þróunaraðstoðar,
en eins og kunnugt er hefur Ísland eflt mjög þátt-
töku sína í friðargæzlu á síðustu árum. Á þessu
ári nema framlög til friðargæzlu 284 milljónum
króna, samanborið við 468 milljónir sem ganga til
ÞSSÍ. Ef friðargæzlan væri ekki tekin með í
reikninginn væri heildarframlag Íslands til þró-
unarmála 0,125% af landsframleiðslu.
Samanburður
við Norðurlönd
Þetta getur ekki talizt
mjög glæsilegur ár-
angur á þessu sviði og
verður það raunar enn
síður, þegar horft er til samanburðar við hin nor-
rænu ríkin, sem hafa staðið sig bezt iðnríkjanna í
þróunaraðstoð. Í skýrslu Jónasar og Hermanns
kemur fram að vegna fjárlagavanda heima fyrir
varð lækkun á framlögum hinna norrænu
ríkjanna um skeið, en þau hækka nú á nýjan leik.
„Norðmenn stefna að því að ná aftur því 1,0%
markmiði sem þeir höfðu sett sér, en hlutfall
þeirra hafði lækkað í 0,8% árið 2000. Svíar höfðu
fært sína viðmiðun úr 1,0% í 0,7% árið 1999, en
stefna nú aftur að fyrra marki. Finnar, sem mjög
höfðu dregið úr þróunaraðstoð undanfarinn ára-
tug, eða úr 0,7% í 0,3%, auka aðstoðina nú ár frá
ári. Danir, sem einir þjóða höfðu haldið hlutfall-
inu yfir 1%, lækka nú framlög sín, þar sem ný rík-
isstjórn þar í landi hefur hert á kröfum um fram-
kvæmd þróunaraðstoðar en jafnframt lýst því
yfir að Danir muni sem fyrr verða leiðandi í þró-
unarsamvinnu. Á árinu 2003 er reiknað með að
framlög þeirra verði u.þ.b. 0,9% af landsfram-
leiðslu,“ segir í skýrslunni. Þetta þýðir að Dan-
mörk, Noregur og Svíþjóð uppfylla markmið SÞ
og eru langt fyrir ofan meðaltal iðnríkjanna. Ým-
is ríki Evrópusambandsins efla nú þróunarsam-
vinnu sína í samræmi við samþykkt ESB um að
heildarframlag þess vaxi úr 0,32% í 0,39% af
landsframleiðslu á árunum 2000–2006. Þannig
hefur Lúxemborg náð 0,7% markmiðinu og stefn-
ir á 1%, Írland er komið í 0,33% og hyggst ná
0,7% markmiðinu von bráðar.
Ísland leggur nú líklega minnst iðnríkjanna til
þróunaraðstoðar. Jónas og Hermann telja að við
svo búið megi ekki standa. Þeir benda á að með-
altal framlags iðnríkjanna hafi lækkað undanfar-
in ár, en hækki nú aftur og megi gera ráð fyrir að
það verði 0,30% árið 2006. „Vegna aðildar sinnar
að alþjóðasamvinnu og stöðu sinnar sem ein af
Norðurlandaþjóðunum geta Íslendingar ekki
komist hjá því að auka opinber framlög til þróun-
armála myndarlega á næstu árum. Það er tillaga
þessarar skýrslu að stefnt sé að því að ná með-
altali þróunaraðstoðar iðnríkjanna á árinu 2006,
en sú aðstoð myndi enn vera miklum mun minni
en annarra Norðurlanda. Felur þetta markmið í
sér um það bil tvöföldun opinberra framlaga til
þróunarmála frá árinu 2003 til ársins 2006, eða úr
1.300 milljónum króna í rúmlega 2.600 milljónir á
verðlagi ársins 2003, og úr 0,16% af landsfram-
leiðslu í 0,30%,“ segja skýrsluhöfundarnir.
Þróunaraðstoð
og hagsmunir
Það má velta því fyrir
sér hvers vegna svona
illa hafi gengið að upp-
fylla markmið Íslands
um að standa jafnfætis öðrum Norðurlöndum í
veitingu þróunaraðstoðar undanfarna áratugi.
Ástæðan er áreiðanlega ekki að íslenzkur al-
menningur hafi lítinn áhuga á hlutskipti fátæks
fólks í heiminum. Í skýrslu Jónasar og Hermanns
kemur þannig fram að frjáls félagasamtök, sem
taka þátt í þróunaraðstoð, safna meira fé frá al-
menningi en tíðkast víða í nágrannalöndunum.
Árin 1999–2001 voru framlög frjálsra félagasam-
taka til verkefna í þróunarríkjunum um og yfir
300 milljónir króna á ári. Fyrri tvö árin var það
meira fé en ÞSSÍ hafði úr að spila og nam um
0,04% af landsframleiðslu. Siðferðileg skylda Ís-
lendinga til að hjálpa bágstöddu fólki í þróun-
arlöndunum á ekkert að fara á milli mála, allra
sízt í samfélagi, sem hefur kristin gildi í hávegum.
Kannski liggur ástæðan frekar í því að harður
slagur hefur verið innan stjórnkerfisins um tak-
markaða peninga ríkissjóðs og þróunarmálin
hafa ekki lent efst á forgangslistanum. Nærtæk-
asta skýringin er þó líklega sú að íslenzk stjórn-
völd hafa ekki – fyrr en e.t.v. nú – áttað sig að
fullu á þeim ríku hagsmunum, sem Ísland rétt
eins og önnur iðnríki hefur af því að leggja fram
fé til þróunaraðstoðar.
Þar kemur ýmislegt til. Í fyrsta lagi er það nú
sameiginlegur skilningur í hópi iðnríkjanna að
aðstoð við vanþróuð ríki er ein forsenda þess að
tryggja frið og stöðugleika í heiminum. Í fátækt,
eymd og fáfræði getur orðið til gróðrarstía öfga-
hreyfinga, eins og dæmin sanna. Fátæktin,
hungrið, ólæsið og ófriðurinn skapa flóttamanna-
vanda, umhverfisvanda og öryggisvanda sem
Vesturlönd geta ekki með nokkru móti lokað dyr-
unum á og látið sem þau sjái ekki. Það á við um
Ísland eins og önnur rík, vestræn ríki.
Í öðru lagi er virk þátttaka í þróunaraðstoð
einn þáttur í þeirri viðleitni Íslands að gera sig
gildandi í alþjóðlegu samstarfi og hafa þannig
áhrif á ákvarðanir, sem skipta íslenzka hagsmuni
miklu. Á árum kalda stríðsins tryggði hernaðar-
legt mikilvægi Íslands þessi áhrif að verulegum
hluta. Eftir lok kalda stríðsins kostar það hins
vegar meiri vinnu, frumkvæði og fé að gæta hags-
muna Íslands. Íslenzk stjórnvöld taka nú virkan
þátt í starfi mun fleiri alþjóðlegra stofnana en áð-
ur var, ekki sízt á sviði öryggis- og varnarmála.
Þar þarf Ísland að leggja sitt af mörkum til sam-
eiginlegs öryggis. Það hefur m.a. komið fram í
auknum framlögum til friðargæzlu, en þróunar-
aðstoðin er ekki síður mikilvæg og tengist auðvit-
að öryggis- og varnarmálunum náið. Á það hefur
t.d. verið bent að ætli Ísland að keppa að sæti í
Öryggisráði Sameinuðu þjóðanna, eins og nú er á
stefnuskrá stjórnvalda, verði það að leggja a.m.k.
jafnmikið af mörkum til aðstoðar við þróunarrík-
ÞAÐ ERU TAKMÖRK
Sviptingar í viðskiptalífinu aðundanförnu og uppstokkun ogendurröðun í fyrirtækjasam-
steypum hefur vakið meiri athygli
en flest annað. Raunar eru svipt-
ingar af þessu tagi ekki nýjar af
nálinni. Snemma á þessu ári birti
Morgunblaðið greinaflokk, þar sem
rækilega var sagt frá baráttunni um
yfirráð yfir Íslandsbanka, og
kannski má segja að hálfgert við-
skiptastríð hafi staðið yfir frá því
síðla sumars árið 1997, þegar hinn
svonefndi Orca-hópur keypti stóran
hlut í Fjárfestingarbanka atvinnu-
lífsins.
Það er umhugsunarefni, hverju
þessi átök hafi skilað. Eru fyrirtæk-
in betur rekin? Er arðsemi þeirra
meiri? Er framlag þeirra til þjóð-
arbúsins meira? Eða er eina nið-
urstaða þessara átaka ný andlit í
gömlum stólum? Þetta er verðugt
rannsóknarefni fyrir það unga fólk,
sem nú situr við nám og rannsóknir
í vaxandi fjölda viðskiptaháskóla í
landinu. Hefur sameining fyrir-
tækja og endurskipulagning í við-
skipta- og atvinnulífi skilað raun-
verulegum árangri?
Hitt fer ekki á milli mála, að hinn
almenni borgari er byrjaður að
spyrja spurninga um á hvaða leið
við erum í þessum efnum. Eru sí-
fellt meiri eignir að færast á sífellt
færri hendur? Var það markmiðið
með hinni miklu markaðsvæðingu
tíunda áratugarins? Var það mark-
miðið með því stóraukna frjálsræði,
sem viðskiptalífinu var tryggt? Var
ekki eitt helzta markmiðið með því
að byggja hér upp öflugan hluta-
bréfamarkað að gera íslenzkum al-
menningi kleift að taka þátt í upp-
byggingu atvinnulífsins og ávaxta fé
sitt á annan hátt en með því að
leggja inn á venjulegar sparisjóðs-
bækur?Er hugsanlegt að það megi
líkja þróun íslenzka viðskiptalífsins
á nokkrum undanförnum árum við
framvindu mála í Rússlandi eftir
fall Sovétríkjanna, þegar nokkrir
„óligarkar“ eins og auðmennirnir
eru nefndir þar í landinu virtust
vera að eignast það sem talizt gat
til eigna í Rússlandi á þeim árum?
Og helzta afrek Pútíns Rússlands-
forseta virðist vera að snúa þeirri
þróun við.
Fólkið í landinu er byrjað að
spyrja þessara spurninga. Svörin
liggja ekki endilega fyrir. En það er
vissulega umhugsunarefni að yfir-
leitt skuli vera tilefni til að setja
slíkar spurningar fram.
Það er ekki sízt íhugunarefni fyr-
ir alla þá, sem jafnan hafa barizt
fyrir frelsi í viðskiptum á Íslandi.
Sú barátta hefur ekki alltaf verið
auðveld en segja má, að á síðasta
áratug hafi orðið þáttaskil í þessum
efnum.
Morgunblaðið hefur frá stofnun
blaðsins fyrir tæplega 90 árum tek-
ið þátt í þessari baráttu og fagnað
þessari þróun. En það eru ekki sízt
þeir, sem alla tíð hafa barizt fyrir
frelsi í viðskiptum, sem hljóta að
spyrja spurninga um á hvaða leið
við erum. Eigum við að líta á hið
neikvæða, sem við höfum fyrir aug-
um í viðskiptalífi okkar, sem vaxt-
arverki mikilla umbrotatíma? Eða
er ástæða til að ætla að meiri alvara
og meiri hætta sé á ferðum?
Það er nauðsynlegt að þjóðin ræði
sviptingarnar í viðskiptalífinu og
leggi mat á hvað þar er að gerast.
Því má aldrei gleyma – og það á
ekki sízt við um alla þá sem mest
koma við sögu í sviptingum samtím-
ans – að Alþingi Íslendinga hefur
síðasta orðið. Kjörnir fulltrúar
þjóðarinnar hafa það vald í hendi
sér að rétta viðskiptalífið af verði
það almenn niðurstaða að það sé
komið úr böndum. Það er þingið
sem setur starfsreglurnar í okkar
þjóðfélagi. Á Íslandi nútímans á
lögmál frumskógarins ekki að ríkja.