Morgunblaðið - 30.11.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Næturmyrkrið lagðist yfirReykjanesið og Vala-hnúkinn um nónbilið 1.desember 1878. Eins og
um aldir og árþúsundir rökkvaði og
kennileiti landsins máðust smám
saman út í samfelldan sorta. En
þetta var tímamótadagur á Reykja-
nesinu og þótt það væri ekkert um
veisluhöld eða tilhald á Valahnúkn-
um, svo langt sem hann nú var frá
öllum byggðum bólum, hefur áreið-
anlega verið hátíðarsvipur á Arn-
birni Ólafssyni vitaverði einni
klukkustund eftir sólarlag þegar
hann stóð í ljóshúsi hins nýbyggða
Reykjanesvita og kveikti á olíulömp-
unum 15 í ljóstæki hans, hverjum á
eftir öðrum, því þetta var vígsludag-
ur vitans og formlegt upphaf vita-
þjónustu á Íslandi.
Íslensk síðþróun í vitamálum
Vitar höfðu logað árhundruðum
saman á ströndum Evrópulanda
þegar Reykjanesvitinn var byggður
og hvernig stóð á þessu seinlæti í
vitamálum hinnar norðlægu eyjar?
Jú, landið var afskekkt, strjálbýlt og
fámennt, efnahagur íbúanna oftast
ekki ýkja beysinn og atvinnuhættir
fábreyttir og frumstæðir. Þessar
skýringar hafa oft heyrst og sést áð-
ur í mati á fortíðinni, jafnvel svo oft
að þær hljóma gjarnan sem klisja, en
hvað vitana áhrærir eru ekki aðrar
nærtækari.
Það má auðvitað velta því fyrir sér
hversvegna stjórnvöld í Danmörku
höfðu ekki frumkvæði að vitabygg-
ingum á Íslandi því Danir voru með-
al fremstu vitaþjóða í Evrópu. En
áhrif og atbeini danskra stjórnvalda
hér á landi voru í raun ætíð takmörk-
uð og það átti við á þessu sviði einnig.
Og auk þess hafði stjórn danska rík-
isins um langt skeið þá stefnu að
byggja ekki vita fyrir almannafé
annars staðar en þar sem þeir þjón-
uðu almennri skipaumferð og leit þá
einkum til hinna fjölförnu skipaleiða
um sund og belti við Danmörku.
Sveitarfélög í Danaveldi urðu að
standa straum af innsiglingar- og
hafnarvitum og vitum sem einkum
komu fiskimönnum að notum.
Það sem skýrir byggingu elsta
Reykjanesvitans árið 1878 eru kröf-
ur Íslendinga um siglingar milli-
landaskipa að vetrarlagi. Þær áttu
sér rætur í því að efnahagur lands-
manna fór batnandi á síðari hluta 19.
aldar eftir því sem sjávarútvegur
efldist og þróaðist og verslun jókst.
Þéttbýlisstaðir fóru að myndast og
vaxa við ströndina þar sem þorsk-
urinn í sjónum og krambúðir kaup-
manna löðuðu til sín vaðmálsklætt
sveitafólkið sem brá sér í skinnklæði
sjómanna og sótti golþorska á fiski-
miðin sem urðu að gullþorskum og
síðan að kaffi, hveiti, silki, sirsi, tób-
aki og tölum í krambúðum kaup-
mannanna. Eitt af meginöflum nú-
tímans komst á kreik – tískan. Það
var annað lag á dönsku skónum í ár
en í fyrra. Gaberdínið með öðru móti
í vor en síðasta haust svo ekki væri
nú minnst á slifsin og hattana. Það
var alveg orðið ólíðandi að þurfa að
þrauka allan veturinn án þess að það
kæmi nýr varningur í verslanirnar.
Það voru bæði kaupmenn og við-
skiptavinir sammála um. Og það var
ekki nóg að endurnýjast hið ytra
með skæðum og klæðum. Sálartetrið
þurfti líka sína hressingu og endur-
lífgun. Já, einmitt, fréttir. Umræðu-
efni. Það gat ekki náð nokkurri átt að
það skyldu geta liðið þrír eða fjórir
mánuðir án þess að tíðindi bærust
utan úr þeim heimi handan úthafsins
sem sífellt fleiri Íslendingar höfðu
áhuga á. Það lá við að heilu stríðin
færu fram hjá fólki og kóngar og
keisarar gátu legið dauðir vikum og
mánuðum saman áður en hægt var
að segja svo mikið sem „jahá“ eða
„jamm“ yfir því á Íslandi, hvað þá
biðja vesalingnum fararheilla í eilífð-
ina. Nei, það var ekki hægt að þola
það lengur í þorpi og bæ að póst-
skipið sigldi ekki yfir veturinn.
En var þá ekki bara hægt að láta
kaupskipin og póstskipið sigla á vet-
urna? Nei. Norður í þetta órofa
heimskautamyrkur stefndi enginn
heilvita maður skipi. Jafnvel ekki
þótt rausnarlegt endurgjald væri í
boði því hvern fýsir að verða skip-
reika við úfna, illviðrasama, mann-
auða og koldimma strönd, en á því
voru mestar líkur ef lagt var í svona
háska töldu skipstjórar og forráða-
menn skipafélaga. Þarna norðurfrá
var hvergi ljósglætu að sjá og vind-
gnauðið oftast svo mikið að það
heyrðist ekki í brimgarðinum fyrr en
rétt áður en komið var í hann.
Hvernig á að varast svo fláa strönd?
Hvað ef það væri viti, spyrja kaup-
menn og póststjórn. Jú, það myndi
breyta málinu svara skipstjórar og
útgerðarmenn. Þó að það væri ekki
nema einn svo það sé í það minnsta
hægt að finna þennan Faxaflóa sem
flestir fara til þarna uppi.
Vitamál hefjast á Alþingi
Með setningu stöðulaganna árið
1871 og stjórnarskránni sem Krist-
ján IX Danakóngur hafði með sér til
Íslands í sumarheimsókn sinni árið
1874 fékk Alþingi fjárveitingarvald
og gat farið að taka sjálfstæðar
ákvarðanir um framkvæmdir í land-
inu. Fyrsta þingið sem þetta vald
hafði kom saman í húsakynnum
Lærða skólans í Reykjavík sumarið
1875 og þar hófust íslensk vitamál.
Þetta upphaf fólst á rökréttan hátt í
því að tveir þingmenn, þeir Snorri
Pálsson þingmaður Eyfirðinga og
Halldór Kristján Friðriksson þing-
maður Reykjavíkur, fluttu frumvarp
til laga um vitagjald þótt enginn væri
vitinn. Hinir varfærnu þingmenn
vildu með þessu tryggja fjárhagsleg-
an grundvöll vitabyggingar og vita-
reksturs áður en þeir legðu til að
tekist væri á við þau verkefni. Frum-
varp þeirra datt raunar upp fyrir á
þessu þingi, en varð til þess að farið
var að undirbúa byggingu á vita á
Reykjanesi.
Vert er að veita þingmönnunum
tveimur og bakgrunni þeirra nokkra
athygli, en báðir komu þeir af þétt-
býlustu svæðum landsins þar sem
uppgangur var í sjávarútvegi og
verslun.
Snorri Pálsson (1840–1883) hafði
bæði fengist við verslunarrekstur og
útgerð fiskiskipa við Eyjafjörð auk
þess sem hann hafði verið forstöðu-
maður fyrir Siglufjarðardeild „Hins
eyfirzka ábyrgðarfélags“ sem var
tryggingarfélag fyrir fiskiskip við
Eyjafjörð. Snorri var því vel kunn-
ugur því hversu torvelt það var að fá
skip til að sigla til Íslands að vetr-
arlagi. Hann var einnig vel kunnug-
ur hættunum sem fylgdu því að
sækja sjóinn við Ísland. Í lok maí
1875, aðeins nokkrum vikum áður en
Snorri tók sæti á Alþingi í fyrsta
skipti, fórst eitt af hákarlaskipum
hans í aftakaveðri sem þá gerði við
Norðurland og með því 11 menn.
Alls fórust 25 manns úr nágrenni
Snorra í þessu veðri, þar á meðal
bróðir hans.
Halldór Kristján Friðriksson
(1819–1902) var kennari og yfirkenn-
ari við Lærða skólann en auk þess
bæjarstjórnarmaður í Reykjavík og
alþingismaður um langt skeið.
Áhugamál hans voru fjölþætt og
hann lét víða að sér kveða í fé-
lagsmálum, meðal annars var hann
lengi forseti „Húss- og bústjórnar-
félags suðuramtsins“, en ef að líkum
lætur voru það einkum afskipti hans
af bæjarmálefnum í Reykjavík sem
ollu því að hann gerðist talsmaður
vitabygginga því siglingaleysið yfir
veturinn stóð orðið atvinnulífi í bæn-
um fyrir þrifum.
Reykjanesvitinn 1878
Vitagjaldsfrumvarp þeirra Snorra
Pálssonar og Halldórs Kr. Friðriks-
sonar varð til þess að farið var að
huga að byggingu vita á Íslandi fyrir
alvöru. Ekki er að sjá að komið hafi
til álita að reisa fyrsta vita landsins
annars staðar en á Reykjanesi, enda
komu langflest skip úr hafi upp að
suðvesturhorni landsins. Málið var
borið undir C.F. Grove, vitamála-
stjóra Dana, sem lýsti þeirri skoðun
sinni að einmitt af fyrrgreindum
ástæðum væri mikilvægt að hefja
vitavæðingu Íslands á Reykjanesinu.
Alþingismenn reyndust áhuga-
samir um að byggja vita á Reykja-
nesi með hliðsjón af hugmyndum
danska vitamálastjórans en sameig-
inlegir sjóðir landsmanna voru rýrir
að vöxtum og þekking á vitatækni
var engin í landinu. Því var leitað til
Dana um aðstoð og það féll í hlut
skáldsins Gríms Thomsens, sem var
formaður fyrstu fjárlaganefndar Al-
þingis, að greiða úr álitamálum í
samskiptum Dana og Íslendinga á
þessu sviði. Vitamál heyrðu undir
danska flotamálaráðuneytið (Mar-
ineministeriet) þar sem komist var
að þeirri niðurstöðu að danska rík-
issjóðnum bæri engin skylda til að
standa straum af kostnaði við vita-
byggingu á Íslandi en þar sem
áformaður viti myndi gagnast
dönskum kaupskipum væri flota-
málaráðuneytið tilbúið til að styrkja
Íslendinga í þessari fyrirætlan. Varð
sú niðurstaðan að hæfilegt framlag
fælist í ljóshúsi úr eir og vitatæki, en
vitabygginguna sjálfa yrðu Íslend-
ingar að sjá um.
Sumarið 1876 var notað til að
kanna væntanlegt vitastæði á
Reykjanesi og aðstæður til bygging-
ar þar. Tveir undirforingjar af varð-
skipinu Fyllu fóru þangað í könnun-
arferð í lok maí og leist best á að
byggja vitann á Valahnúk, yst á
Reykjanesinu. Nóg var þar af hraun-
grjóti til byggingarinnar, skrifuðu
undirforingjarnir í greinargerð
sinni, og rekaviður í fjörum sem
bæði mætti nota við vitasmíðina og
til eldsneytis.
Vorið 1877 tilnefndi flotamála-
ráðuneytið danskan verkfræðing,
Alexander Rothe, til að undirbúa
vitabygginguna á Reykjanesi og fór
hann þá um sumarið til Íslands og
tvær rannsóknarferðir á Reykjanes-
ið áður en hann afhenti tillögu sína
að vita og vitavarðarbústað á
Reykjanesi. Bæði Alþingi og danska
þingið samþykktu fjárframlög til
verksins og 10. apríl skrifaði Nelle-
mann Íslandsmálaráðherra Hilmari
Finsen landshöfðingja og tilkynnti
honum að samið hefði verið við Alex-
ander Rothe um byggingu steinhlað-
ins vita og vitavarðarbústaðar á
Reykjanesi.
Rothe og vinnuflokkur hans tóku
til starfa 6. júní 1878. Með verkfræð-
ingnum kom danskur múrarameist-
ari, Lüders að nafni, sem hafði ann-
ast byggingu Hegningarhússins við
Skólavörðustíg árið 1872, en aðrir
starfsmenn voru Íslendingar. Vita-
stæðið hafði verið ákveðið á Vala-
hnúk og Rothe gerði ráð fyrir að
nota hraungrjótið sem þarna er
gnótt af. En þegar Lüders múrara-
meistari tók að láta hamra og meitla
gnauða á grjótinu molnaði það og
reyndist alveg ónýtt byggingarefni.
Þá var tekið til bragðs að flytja
stuðlaberg neðan úr fjörunni um all-
langan veg sem ásamt ýmsum öðrum
töfum varð til þess að vitabyggingin
gekk nokkuð hægar en Rothe hafði
gert ráð fyrir. Honum þótti til dæmis
vinnukrafturinn helst til óáreiðan-
legur því karlarnir áttu það til að
þjóta fyrirvaralaust úr steinhögginu
í fiskiróður eða heyskap, og svo var
veðurfarið á þessum útkjálka með
eindæmum örðugt og óhagstætt
fannst honum. Kannski var eitthvað
til í því. Frásögn Gríms Thomsens
bendir til þess, en fjárlaganefndar-
formaðurinn skáldmælti gerði sér
ferð á Reykjanesið um sumarið að
líta á vegsummerki og ritaði síðan í
blaðið Ísafold sem hann ritstýrði um
þessar mundir:
Það er engin hægðarleikur að
draga grjót að sjer upp á Valahnjúk-
inn og það steina sem 6–10 manns
þarf til að hnosa þar upp; ekki er
heldur ládeyðan þar dagslega, þegar
lenda þarf með eitthvað, sem til vit-
ans þarf, svo sem kalk og steinlím,
vistir og áhöld. Þá gekk langur tími
til að ná í vatn, gjöra brautir, höggva
Fyrsti vitinn á Íslandi
Um þessar mundir eru liðin
125 ár frá því að fyrst var
tendrað vitaljós á Valahnúk
á Reykjanesi. Kristján
Sveinsson segir frá til-
drögum vitabyggingarinnar,
fyrsta vitanum og fólki sem
við þessa sögu kom.
Reykjanesviti 2001.
Arnbjörn Ólafsson Grímur Thomsen Halldór Kristján Friðriksson Snorri Pálsson
Reykjanesviti byggður 1878. Í ljóshúsi vitans sjást hol-
speglarnir sem voru við hvern hinna 18 steinolíulampa.