Morgunblaðið - 30.11.2003, Qupperneq 21

grjót niðri í fjöru, ef fjöru skyldi
kalla, þar sem brimið beljar ár og
síð, og verst af öllu hefur það reynzt,
að margir dagar hafa fallið út, af því
að ekki gat orðið úr verki uppi við
vitaturninn fyrir stormi og óveðri.
Það viðrar öðruvísi upp á Vala-
hnúknum en niðri á Austurvelli.
Þótt Rothe yrði ýmislegt mót-
drægt við byggingarframkvæmdirn-
ar tókst að ljúka þeim um haustið og
var þá risinn á Valahnúknum stein-
hlaðinn viti, límdur með steinlími
sem í var Esjukalk, en á þessum
tíma var kalknám í Esjunni og
brennsluofn í Reykjavík sem Kalk-
ofnsvegur dregur nafn sitt af. Einnig
hafði verið byggður á Reykjanesinu
bær fyrir vitavörðinn og fjölskyldu
hans.
Reykjanesvitinn frá 1878 var átt-
strendur, um 4,5 m í þvermál og 6,2
m á hæð. Turninn skiptist í tvær
hæðir, jarðhæð og efri hæð þar sem
vaktherbergi vitavarðarins var.
Ljóshúsið var úr steypujárni og um-
hverfis það svalagólf sem girt var
með járnhandriði. Ljóstæki vitans
var upphaflega samansett úr 15 olíu-
lömpum og að baki hverjum þeirra
var holspegill úr messing sem magn-
aði ljósið. Þremur lömpum með
speglum var bætt í ljóstækið árið eft-
ir að vitinn var tekinn í notkun til að
bæta lýsingu hans. Þetta ljóstæki
var í vitanum fram til ársins 1897, en
þá var sett í hann 500 mm snúnings-
linsa, sem enn er til, og steinolíu-
lampi með tveimur hringlaga kveikj-
um.
Vitinn stóð fram til ársins 1908.
Eins og kunnugt er þá er Reykjanes-
ið jarðskjálftasvæði og urðu jarð-
skjálftar og ágangur sjávar á Vala-
hnúkinn til þess að laska svo vitann
og undirstöðu hans að talin var
hætta á að hann félli í hafið og vita-
vörður neitaði að standa þar vaktir.
Nýr viti, sá sem enn stendur, var
reistur veturinn 1907–1908 og þann
16. apríl 1908 var gamli vitinn felldur
með sprengingu.
Vitavörðurinn
Bygging og starfræksla fyrsta vit-
ans í óbyggðum Reykjanessins hafði
það í för með sér að til varð ný starfs-
grein á Íslandi – vitaverðirnir. Starf
þeirra var bindandi því ekki varð hjá
því komist að halda stöðugan vörð
um vitaljósið á logtíma vitans meðan
notaðir voru olíulampar. Þess utan
þurfti vitavörður að fægja og þrífa,
fylla olíu á lampa og gæta vitans í
hvívetna. Stundum var gestkvæmt
og þá var ekki annað en sjálfsagt að
leyfa „mönnum er skýra frá nöfnum
sínum og heimilum, og sem ekki er
ástæða til að gruna um neina ósið-
semi, að skoða vitabygginguna“. Það
sagði erindisbréf vitavarðarins, en
ölvaðir menn, óuppdregnir dónar
sem hræktu á gólfin og hundspott
þeirra máttu ekki stíga fæti í vitann.
Fyrsti íslenski vitavörðurinn hét
Arnbjörn Ólafsson, trésmiður að iðn
og hafði unnið við byggingu vitans
sumarið 1878. Hann var fæddur 24.
maí 1849 og var því rétt að verða þrí-
tugur þegar hann flutti búferlum á
Reykjanesið ásamt Sesselju systur
sinni, en hún hafði einnig starfað við
vitabygginguna þar sem hún var
ráðskona. Áður en Rothe verkfræð-
ingur hvarf af landi brott hafði hann
veitt Arnbirni einhverja tilsögn í um-
hirðu vitans og meðferð vitatækj-
anna, en það er af varðveittum bréf-
um vitavarðarins að sjá að þessi
kennsla hafi verið hálfgert í skötulíki
og hann taldi sig vanbúinn til starf-
ans af þeim sökum. Alþingi brást við
beiðnum Arnbjörns um frekari vita-
menntun og lét honum í té fjárupp-
hæð til Danmerkurfarar. Þangað
hélt hann vorið 1879 og nam vita-
vörslu fram eftir sumri.
Reykjanesið var sannarlega af-
skekkt á þessum tímum og orðið
nokkuð langt síðan þar var búið þeg-
ar vitavörðurinn settist þar að. Varla
að það væri reiðvegur þangað út eft-
ir og hægur vandinn að villast í
hraunbreiðunni ef skyggni brást
eitthvað. Jón Jónsson landritari og
vitaeftirlitsmaður lét þetta þó ekki
aftra sér frá því að takast á hendur
heimsókn til vitavarðarins á jólunum
árið 1880. Þessi ötuli embættismað-
ur lagði upp frá Reykjavík á Þorláks-
messu, gisti í Höfnunum og var kom-
inn að vitanum síðdegis á jóladag.
Þangað hafði hann fikrað sig í
stjörnubjörtu veðri og skemmt sér
við að telja vörðurnar á leiðinni. Þær
voru alls 61 og á heimleiðinni kom
sér vel að vita þetta því þá var snjó-
bylur og ágætt að geta talið vörður
til að vita hvar maður var staddur.
En það myndi ekki veita af einum 50
vörðum til viðbótar, taldi hann, ef
menn ættu að geta verið vissir um að
rata í hvaða veðri sem væri.
Jón landritari sá vitaljósið við ní-
undu vörðu frá Höfnum talið og var
harla ánægður með hvað það var
skært. Það var öryggi og staðfesta í
þessu ljósi sem róaði landritara-
hugann, en aðkoman, þegar í vita-
varðarbústaðinn kom um kvöldmat-
arleytið, kom heldur betur róti á
embættismanninn. Það kom nefni-
lega í ljós að þar sat hvert manns-
barn á bænum og át sinn jólamat,
hver sem betur gat, líka vitavörður-
inn og aðstoðarmaður hans. Arn-
björn vitavörður reyndi að afsaka sig
með jólahátíðinni en landritari lagði
ekki eyru við slíku hjali heldur benti
honum á að „úr því eptirlitið ljeti
ekki jólahátíðina aptra sjer að gæta
skyldu sinnar væri vitaverðinum
engin vorkunn að gera slíkt hið
sama“. Hann fékk skriflega nótu og
varð svo að skunda á vitavaktina.
Það var alla tíð gerð rík krafa um
árvekni og samviskusemi vitavarða
og flestir stóðu þeir vel undir því,
einnig Arnbjörn Ólafsson þrátt fyrir
jólamálsverðinn. Hins vegar hentaði
ekki öllum sú mikla einangrun sem
fylgdi búsetunni á vitavarðarstöðun-
um og það átti við um hann og fjöl-
skyldu hans. „Það er annað vorhugi
en vetrar,“ skrifaði Arnbjörn Jóni
landritara haustið 1879 og vetrar-
kvíðinn er greinilegur í þessu bréfi
hins unga vitavarðar sem hafði
kvænst jafnöldru sinni, Þórunni
Bjarnadóttur úr Skagafirðinum, um
sumarið. Hvernig myndi ástinni
reiða af í vetrarríki Reykjanessins?
Líklega bara vel því þau Arnbjörn og
Þórunn héldu saman meðan bæði
lifðu. En árið 1884 höfðu þau fengið
nóg eftir sex ára dvöl á Reykjanes-
inu og Arnbjörn sagði upp vitavörsl-
unni. Hann fluttist þá til Reykjavík-
ur en nokkrum árum síðar til
Keflavíkur þar sem hann stundaði
verslunarstörf og rak bakarí.
Um aldamótin 1900 átti Arnbjörn
mikil viðskipti við enska togara og
varð frumkvöðull í íslenskri togara-
útgerð þegar hann fór fyrir hópi Ís-
lendinga sem keypti fyrsta togar-
ann, Coot að nafni, til Íslands árið
1905. Vegna viðskipta Arnbjörns
áttu þau Þórunn heimili sitt erlendis
um skeið, bæði í Danmörku og Eng-
landi. Þórunn féll frá árið 1912, Arn-
björn tveimur árum síðar.
Höfundur er sagnfræðingur.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 2003 21
Lið-a-mót
FRÁ
Extra sterkt
H
á
g
æ
ð
a
fra
m
le
ið
sla
Nr. 1 í Ameríku
-fyrir útlitið
80 Í tilefni af 80 ára afmæli Ólafs Gíslasonar & Co. hf.bjó›um vi› 15% afslátt af eftirfarandi búna›i í næstuviku, einstaklega gott tækifæri til fless a› eignasteldvarnabúna› á lægra ver›i.
Eldheitt afmælistilbo›
vi› erum or›nir eldgamlir
ára
Dufttæki (6 kg)
Léttvatnstæki (6 ltr.)
Reykskynjari (optískur)
SLÖKKVITÆKI
E L D V A R N A M I ‹ S T Ö ‹ I N
& C O
Ó L A F U R G Í S L A S O N & C O . H F.Í
Sundaborg 3 • S ími 568 4800 • www.olafurgis lason.is
8 0 Á R A
STOFNAD 1923
Hafi› samband vi› sölua›ila:
Húsasmi›jan // Verslanir um allt land
Ellingsen // Grandagar›i, Reykjavík
Raflagnaverslunin Rafsól // Skipholti, Reykjavík
Rafmætti // Fir›i, Hafnarfir›i
Eldvörn // fijó›braut, Akranesi
Tómas Sigur›sson ehf. // Stekkjarholti, Ólafsvík
Slökkvistö›in // Ísafir›i
Bland í poka // Eyrarlandi, Hvammstanga
Slökkvistö›in // Sau›árkróki
Eldvarnami›stö› Nor›urlands // Austursí›u, Akureyri
Slökkvistö›in // Húsavík
Slökkvitækjafljónusta Austurlands // Strandgötu, Eskifir›i
Slökkvistö›in // Fáskrú›sfir›i
Slökkvitækjafljónusta Hornafjar›ar // Höfn
Jósep Benediktsson // Varmadal, Hellu
Slökkvistö›in // Flú›um
Brunavarnir Árness‡slu // Slökkvistö›in, Selfossi
Slökkvistö›in // Hverager›i
Slökkvitækjafljónustan // Vestmannaeyjum
Reykskynjari (jónískur)
REYKSKYNJARAR
Stær›: 100x100 sm
ELDVARNATEPPI
15%afsláttur
hjá sölua›ilum
alla næstu
viku