Morgunblaðið - 02.12.2003, Síða 32

UMRÆÐAN
32 ÞRIÐJUDAGUR 2. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í
slenski fjárhundurinn hef-
ur deilt kjörum með þjóð-
inni frá upphafi land-
náms og þótt meðferðin á
honum hafi ekki alltaf
verið góð hefur hann reynst okk-
ur sannur Tryggur. Við komumst
reyndar að því seint og um síðir
að hann var einn af slöppustu
fjárhundum í heimi. Þetta sáu
bændur sem fóru til Skotlands á
19. öldinni og tóku eftir því að
skoski fjárhundurinn gat það sem
sá íslenski gat ekki: haldið utan
um fjárhóp og komið í veg fyrir
að þessar styggu skepnur þytu
eitthvað út í buskann.
En við fyrirgáfum bæði Trygg
og Snata. Þeir voru nú einu sinni
okkar hundar, bæði vinalegir og
fallegir, kátir
seppar með
uppbrett eyru
og hringað
skott. Þeir eru
ekki þurftaf-
rekir og geta
lifað á nánast hverju sem er nema
grasi.
Eða réttara sagt svona var
hann, íslenski hundurinn. Sög-
urnar sem nú berast úr sveitinni
benda eindregið til þess að stökk-
breyting hafi orðið á fjárhund-
inum okkar en auðvitað getur líka
verið að einhver illyrmisleg kyn-
blöndun hafi átt sér stað. Aðeins
eitt er víst og það er að hann er
ekki gamli, góði Tryggur lengur.
Ekki er breytingin á dýrinu al-
slæm. Bændum til mikillar furðu
er hann loksins búinn að læra öll
brögðin sem almennilegir fjár-
hundar í útlöndum kunna og
heldur vel utan um féð. Hann
geltir minna en hann gerði og
lætur fremur verkin tala. En því
miður hefur hann tekið upp á því
að ráðast af grimmd á varn-
arlausar rollurnar þegar enginn
sér til.
Þótt heimturnar af fjalli hafi
sums staðar batnað er það að-
allega vegna betra árferðis.
Dugnaður hundanna er alls ekki
ókeypis og þeir taka sér laun án
þess að spyrja bændur. Illa bitið
fé skjögrar nú um heiðarnar og
hrúgur af blóðugum, hálfétnum
lambskrokkum hafa fundist á af-
viknum stöðum til fjalla. Svo
slægur er fjárhundurinn okkar
orðinn að hann reynir meira að
segja að fela glæpinn og setur
upp sakleysissvip þegar hann er
skammaður. Þá skilur hann ekki
neitt og er voðalega hissa.
En vísbendingarnar eru orðnar
svo margar að fólk kennir ekki
lengur rebba eða erninum um og
annað hefur líka sannað sekt
hundanna: Þeir eru hættir að éta
úr dallinum, venjulegt hundafóð-
ur er ekkert spennandi lengur.
Nú vilja þeir feitt læri og hrygg.
Við vitum ekki mikið um sam-
skipti dýranna en ekki er það
sennilegt að útlendir flækingar,
sem læra sumir þennan óskunda í
heimalandi sínu, hafi beinlínis
kennt okkar hundum þetta. Samt
er ekki hægt að útiloka að eitt-
hvað slíkt geti gerst, að hundar
geti átt flóknari tjáskipti sín í
milli en áður hefur verið talið.
Eitt er víst að ekki er það hungur
sem rekur þá til að haga sér
svona, við erum löngu hætt að
svelta húsdýrin okkar. Og athygl-
isvert er að oft eru rollurnar sem
þeir hafa drepið ekki nema hálf-
étnar. Það er eins og hinn nýi
fjárhundur torgi ekki því sem
hann rænir. Hann bítur og drep-
ur íþróttarinnar vegna en ekki af
þörf.
Skýringin gæti verið stökk-
breyting. Skyndilega hefur fæðst
hundur með eiginleika sem duga
svo vel að smám saman hefur ætt
hans útrýmt öllum öðrum, segir
kenningin. Sögur hafa lengi verið
á kreiki um merkan hund á Snæ-
fellsnesi sem hafi upp úr 1850
vakið athygli fyrir afburða hæfi-
leika til fjárrekstrar og hann
eignaðist sæg af afkomendum.
En samt fór svo að bóndinn, Koð-
rán Fimmsunntrínuson, skaut
hann. „Hrappur var alltaf að bíta
þær í hækilinn og ég kom tvisvar
að honum þar sem hann var að
éta lamb. Hvort hann eða tófu-
skrattinn drap lömbin veit ég
ekki en maður getur ekki tekið
áhættuna,“ sagði Koðrán.
En við viljum ekki lóga hund-
unum, tilfinningaástæður koma í
veg fyrir það. Forfeður þeirra
þoldu með okkur súrt og sætt. Í
sjálfu sér höfum við heldur ekki
efni á að gagnrýna nýju rakkana
allt of hart. Siðferði kemur þessu
framferði þeirra ekkert við vegna
þess að dýrin eru siðblind í okkar
mannlega skilningi. Þau ganga
fyrir eðlishvötum, éta, drekka,
slást, æxlast þegar hvötin kallar.
En við höfum slegið eign okkar
á kindurnar og við þurfum að lifa,
ekki síður en hundarnir. Ef hund-
arnir færa sig upp á skaftið er
ekki gott að segja hvar þetta end-
ar. Þeir gætu fært sig upp á
skaftið, lagst út og myndað tryllta
ræningjaflokka sem engu eira.
Sauðfjárrækt gæti lagst af og
hvað gera hundarnir þá? Þegar
þeir væru búnir að útrýma fugl-
um og þeim villtu dýrum sem hér
er að finna kæmi röðin að svína-
og hænsnabúum og loks – okkur.
Hér er kannski verið að mála
skrattann á vegginn og til eru
ýmsar lausnir. Eins gæti verið að
selja allt fjárhundakynið úr landi
í einu lagi og nýta okkur að Ís-
land er svo óskaplega „inni“ eins
og það heitir. Mörgum útlend-
ingum finnst gaman að eiga eitt-
hvað skrítið frá þessu litla, und-
arlega landi. Við gætum vafalaust
fengið betri fjárhunda annars
staðar og á viðráðanlegu verði en
yrðum að gæta þess vel að láta
ekki pranga inn á okkur lélegu
rusli.
Ekki er samt víst að fjár-
bændur í Ástralíu eða öðrum
miklum sauðfjárræktarlöndum
vildu seppana okkar ef þeir færu
að grafast fyrir um ástæðuna fyr-
ir því að þeir væru til sölu. Ástr-
alir gætu sagt að nóg sé að þurfa
að kljást við bannsetta kan-
ínupláguna og ástæðulaust að
kalla yfir sig íslenska hunda-
plágu.
En einhvers staðar verða vond-
ir að vera og ef ekki tekst að
breyta háttalagi hundanna gæti
örþrifaráðið verið að gefa þá Kór-
eumönnum. Þar í landi munu
hundar vera vinsæll réttur, sér-
staklega ef þeir eru í góðum hold-
um.
Ótryggð
fjárhunda
Svo slægur er fjárhundurinn okkar orð-
inn að hann reynir meira að segja að
fela glæpinn og setur upp sakleysissvip
þegar hann er skammaður.
VIÐHORF
eftir Kristján
Jónsson
kjon@mbl.is
NÝAFSTAÐINN landsfundur Samfylkingarinnar
setti heilbrigðismál í nýtt sviðsljós. Heilbrigðisþjón-
usta er fyrirferðarmikil í opinberum rekstri og
þarfnast þess vegna sérstakrar skoð-
unar, ekki síst vegna þess að ýmislegt
bendir til þess að heilbrigðisútgjöld
eigi eftir að aukast, m.a. með hækk-
andi meðalaldri landsmanna.
Pólitískir keppinautar Samfylking-
arinnar virðast túlka niðurstöður
landsfundarins hver með sínum hætti.
Í heilbrigðismálum var niðurstaðan þó
mjög skýr, svo sem sjá má á þeim ályktunum sem
samþykktar voru. Samfylkingin lýsir þar vilja sínum
til „að mikilvægt sé að tryggja opinbera ábyrgð í
heilbrigðisþjónustu“. Jafnframt vill Samfylkingin að
þjónustan nái til allra, „óháð efnahag“. Eina leiðin
til að ná þessu marki er að hið opinbera sjái til þess
að þjónustan sé til staðar í þeim mæli sem unnt er
handa þeim sem á henni þurfa að halda. Frjáls sam-
keppnismarkaður tryggir fólki ekki jafnan aðgang
að heilbrigðisþjónustu. Á markaði geta ýmsir keypt
sér forgang og meiri aðhlynningu í krafti auðs eða
tekna. Þess vegna hafnar Samfylkingin einkavæð-
ingu í þessum málaflokki eins og segir í stjórn-
málaályktun landsfundarins. Hið opinbera á að
standa straum af kostnaði við heilbrigðisþjónustuna
að mestu leyti með sköttum. Jafnframt setur hið op-
inbera starfseminni ýmsar reglur, m.a. í krafti fjár-
veitinga. Þessarar þjónustu eiga svo allir að njóta,
óháð tekjum, búsetu eða öðrum slíkum þáttum. Þetta
er sú jafnaðarmennska sem Samfylkingin stendur
fyrir. Mismunun að þessu leyti á ekki að líðast.
Það er þó mikilvægt að undirstrika að þótt hið op-
inbera beri ábyrgð á heilbrigðisþjónustu eru það í
mörgum tilfellum einkaaðilar, félög og sjálfseign-
arstofnanir, sem láta hana í té á kostnað hins op-
inbera. Þessir aðilar geta framleitt þjónustuna sem
ríkið kaupir, hvort sem um er að ræða skurð-
aðgerðir, hjúkrun eða heilsugæslu. Hið opinbera get-
ur keypt þjónustuna af þessum aðilum og veitt þeim
sem þurfa á að halda. Þannig má segja að heilbrigð-
isþjónustan eigi að vera samábyrgð okkar allra.
Samábyrgðin tryggir jöfnuð og réttlæti.Við nýtum
okkur pólitískar leiðir í gegnum samþykktir á Al-
þingi til að ná fram markmiðum okkar um þjón-
ustumagn og gæði, um réttlæti og jöfnuð. Við getum
þó ákveðið að kaupa þjónustuna af einkafyr-
irtækjum, eins og áður sagði. Þannig geta einka-
rekstur og opinber forsjá í þessum efnum vel farið
saman.
Þetta tengist hefðbundinni umræðu um eðlileg skil
á milli markaðar og stjórnmála. Landsfundur Sam-
fylkingarinnar sló því föstu að það sé stjórnmála-
manna að bera ábyrgð á að öllum þegnum landsins
standi jafnt til boða opinber heilbrigðisþjónusta og
að hafna beri því að markaðsvæða þjónustuna að
hluta eða í heild, þ.e. að færa hana úr opinberri
umsjá með þeim sköttum, gæðaeftirliti og því lýð-
ræðislega aðhaldi sem því fylgir, yfir til hins frjálsa
samkeppnismarkaðar þar sem fyrst og fremst mark-
aðurinn sjálfur veitir aðhald og þar sem hver getur
keypt sér þá þjónustu sem hann vill í krafti þess
fjármagns sem hann eða hún hefur yfir að ráða.
Samfylkingin vill tryggja jöfnuð að þessu leyti.
Þess vegna hafnar hún leiðum sem gera fólki kleift
að kaupa sér forgang að þjónustu í krafti auðs eða
aðstöðu. Slíkt er óréttlæti sem grefur undan velferð-
arkerfinu, eins og dæmin sanna. Við teljum hins veg-
ar nauðsynlegt að vera vakandi fyrir nýjum leiðum
til að bæta þjónustuna og gera hana hagkvæmari og
er þá sjálfsagt að skoða ýmsar nýjar stjórnunar- og
rekstraraðferðir ef þær lofa góðu. Við höfum ekkert
á móti því að hið opinbera heilbrigðiskerfi kaupi
þjónustuna af einkareknum fyrirtækjum ef þau geta
veitt hana á ásættanlegu verði, í þeim gæðum sem
við sættum okkur við og að uppfylltum sjálfsögðum
kröfum um aðbúnað og kjör starfsmanna. Þvert á
móti ber að nýta einkaframtakið á jákvæðan hátt
innan þess ramma sem hér hefur verið lýst. Aðal-
atriðið er að tryggja öllum jafnan aðgang að þjón-
ustunni óháð efnahag og það verður aðeins gert með
opinberri ábyrgð, ekki óheftum markaðslausnum.
Samábyrgð í heilbrigðismálum
Eftir Stefán Jóhann Stefánsson
Höfundur er formaður vinnuhóps um velferðarmál á
landsfundi Samfylkingarinnar.
Aðstoðarfjármálaráðherra
Skota, Tavish Scott, lenti í slæm-
um málum í byrjun nóvember er
hann fór gegn
stefnu fram-
kvæmdastjórnar
Skota og kallaði
eftir því að Skotar
myndu segja skilið
við sjávarútvegs-
stefnu Evrópusam-
bandsins (ESB). Scott þessi er
ráðherra í framkvæmdastjórn
Skota og er þekktur fyrir að vera
harður andstæðingur sjáv-
arútvegsstefnu ESB. Hann þurfti
m.a. að segja sig úr stjórninni árið
2001 vegna andstöðu sinnar. Þrátt
fyrir að Íhaldsflokkurinn og Þjóð-
ernisflokkurinn séu að mestu sam-
mála Scott, kröfðust þeir að hann
segði sig úr framkvæmdastjórn-
inni að nýju fyrir að brjóta siða-
reglur ráðherra. Þær reglur segja
skýrt að þegar einhver ráðherra
kemur fram með yfirlýsingu sé
öðrum ráðherrum skylt að fylgja
henni. Stefna Skota er þó ekki að
yfirgefa sjávarútvegsstefnuna eins
og stendur, Scott hefur sagt að
hans orð hafi verið mistúlkuð og
hann er enn um sinn ráðherra.
Lögbrot orðin venja
Nú hefur ný rannsókn á fisk-
veiðum Skota leitt í ljós ógnvekj-
andi tölur, talið er að um 80% af
fiskveiðiflota Skota séu að brjóta
lög með því að veiða svokallaðan
svartan fisk, eða landa fisk fram
hjá vigt. Talað er um verðmæti
upp á um 10 milljarða kr. á ári.
Skoska fiskeftirlitsstofnunin telur
að allir séu að brjóta fiskveiðilögin
fyrir utan nokkra skelfiskbáta á
vesturströndinni. Þrátt fyrir þess-
ar tölur tekur fiskeftirlitsstofn-
unin ekki hart á málunum. Segja
má að hún sé með ótrúlega sam-
úðarstefnu sem sjaldan finnist
meðal stofnana. Hefur hún m.a.
sagt að fiskveiðimennirnir séu
ekki gráðugir heldur verði þeir að
hegða sér svona þar sem lög ESB
geri þeim ómögulegt að sjá fyrir
sér á heiðarlegan hátt. Stofnunin
hefur fengið á sig harða gagnrýni
frá ESB fyrir að hafa ekki staðið
sig við eftirlitsstörf. En á móti
hefur hún gagnrýnt ESB og sagt
að refsingar nái takmörkuðum ár-
angri og það þurfi breytta stefnu í
sjávarútvegsmálum.
Yfirgefa sjávarút-
vegsstefnu ESB
Staðan er því þannig að Frjáls-
lyndir demókratar og Verka-
mannaflokkurinn, sem eru í sam-
steypustjórn í Skotlandi, eru
ósammála um hvert eigi að stefna.
Tavish Scott vill losna við sjáv-
arútvegsstefnu ESB og reyna að
koma á einhvers konar N-
Atlantshafsbandalagi um sjáv-
arútvegsmál þar sem Skotar,
Færeyjar, Norðmenn og Íslend-
ingar vinni saman. Verka-
mannaflokkurinn er ekki á þeirri
línu, hann vill hins vegar róttækar
breytingar á stefnunni. Þjóðern-
isflokkurinn hefur gefið það út að
hann ætli að leggja fram frumvarp
í breska þinginu þar sem lagt
verði til að Skotar segi skilið við
sjávarútvegsstefnu ESB. Íhalds-
flokkurinn og Þjóðernisflokkurinn
hafa sagt að Skotar verði að fá
aftur stjórn yfir fiskveiðilögsögu
sinni.
Ástandið slæmt
Eitthvað verður að gera, staða
sjávarútvegsbyggða í Skotlandi
fer sífellt versnandi og nú er svo
komið að menn eru farnir að líta á
ýmis félagsleg áhrif. Í bæjum eins
og Fraserburgh og Peterhead spá
menn hærri glæpatíðni, aukinni
vímuefnaneyslu og fátækt ef ekk-
ert verður gert. Þorkstofninn hef-
ur farið úr 170 þúsund tonnum ár-
ið 1980 niður í 52 þúsund tonn
árið 2000. Ástandið er slæmt og
framtíðin ekki björt þar sem Dav-
id Griffith, yfirmaður vísindastofn-
unarinnar sem ráðleggur ESB í
sjávarútvegsmálum þegar kemur
að veiðum í Norðursjó, hefur mælt
með að enginn þorskur verði
veiddur á næsta ári.
Svartsýnir Skotar ögra ESB
Eftir Pétur Berg Matthíasson
Höfundur er stjórnmálafræðingur
og býr í Skotlandi.
AKUREYRI fær falleinkunn í
jafnréttismálum í nýrri könnun, sem
Gallup gerði fyrir jafnréttis- og fjöl-
skyldunefnd bæj-
arins. Þriðji hver
maður á Akureyri
segir að bærinn
standi illa að jafnrétt-
ismálum, litlu fleiri
að hann standi vel að
þeim. Flestar þeirra
kvenna, sem spurðar voru, segja bæ-
inn standa sig illa. Karlar eru ánægð-
ari, einkum ungir karlmenn. Almennt
finnst fólki ekki að það þekki stefnu
bæjarins í jafnréttismálum vel, flestir
þekkja hana ekki en þó segist einn af
hverjum fimm þekkja þessa stefnu
vel. Í meginatriðum er lítið undan nú-
gildandi jafnréttisstefnu að kvarta.
Samt er verið að semja nýja. Hún á
að vera með skilgreindum viðfangs-
efnum, það á að tilgreina ábyrgð-
araðila verks og hafa tímamörk. Allt
er þetta ágætt en Akureyrarbær mun
verða dæmdur af verkum sínum hér
eftir sem hingað til. Í jafnréttisstefn-
unni segir að það eigi að leggja fram
kyngreindar upplýsingar um launa-
greiðslur Akureyrarbæjar. Það virð-
ist ekki vera hægt og er ekki gert.
Þar segir líka að greiða eigi konum og
körlum sömu laun fyrir sömu vinnu.
Ég hef ekki tölu á þeim dómsmálum
sem Akureyrarbær hefur tapað á un-
anförnum árum vegna brota á jafn-
réttislögum. Launamál eru mikilvæg-
asti málaflokkur jafnréttismála að
mati Akureyringa. Tillaga Samfylk-
ingarinnar í bæjarstórn um að rann-
saka launamun hjá Akureyrarbæ var
felld þannig að ekki er hægt að setja
viðmið hvað þetta varðar í þá jafn-
réttisáætlun sem er í smíðum.
Hin pólitíska ábyrgð á þeirri
slæmu stöðu sem Akureyri er í vegna
jafnréttismála er hjá Kristjáni Þór
Júlíussyni og Jakobi Björnssyni. Þeir
Falleinkunn í
jafnréttismálum
Eftir Þorlák Axel Jónsson