Morgunblaðið - 01.04.2004, Blaðsíða 54

UMRÆÐAN
54 FIMMTUDAGUR 1. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í NÝBIRTUM bandarískum
rannsóknarskýrslum er lagt til að
gerðar verði róttækar breytingar á
vísindalegum vinnubrögðum og
reglugerðum um erfðabreyttar
(eb-) matvæla- og lyfjaplöntur þar í
landi. Skýrslur þessar birtast í kjöl-
far alvarlegra um-
hverfis- og heilbrigð-
isvandamála sem
rakin eru til rækt-
unar á eb-plöntum.
Við hljótum að vænta
þess að niðurstöðum
þessara rannsókna
verði sérstakur
gaumur gefinn hér á
landi áður en tekin
verður ákvörðun um
leyfi til ræktunar á
eb-lyfjaplöntum.
Fræbirgðir meng-
aðar af erfða-
breytingum
Í skýrslu bandarískra
vísindasamtaka
(Union of Concerned
Scientists) er greint
frá rannsókn á meng-
un fræbirgða af völd-
um eb-efna. Nið-
urstöður voru þær að
eftir aðeins átta ára
ræktun eb-plantna í
Bandaríkjunum séu
50% maís- og soya-
fræja og 83% repjufræja menguð af
erfðavísum úr eb-plöntum. Í skýrsl-
unni segir að erfðamengun sé út-
breidd um allt land – staðreynd
sem líftæknifyrirtækin mótmæla
ekki og segjast „ekki undrandi“ á
niðurstöðunum. Sérstaklega vara
skýrsluhöfundar við áhættu sem
heilbrigði okkar sé búin af eb-
lyfjaplöntum, komist lyfvirk efni
eða iðnaðarefni úr þeim í matvæli
eða fóður. Lagt er til að „landbún-
aðarráðuneytið (USDA), Matvæla-
og lyfjaeftirlitið (FDA), Umhverf-
isstofnunin (EPA) og aðrar viðeig-
andi alríkisstofnanir endurbæti
reglugerðir um erfðabreyttar lyfja-
og iðnaðarplöntur til að tryggja að
fræbirgðir fóður- og matjurta
mengist hvergi af lyfjum, bóluefn-
um, plasti eða skyldum efnum.“
Erfðabreyttar plöntur dreifa
sér út í umhverfið
Í skýrslu sem Rannsóknaráð Vís-
indaakedíunnar (National Academ-
ies) vann fyrir landbún-
aðarráðuneyti
Bandaríkjanna er því
lýst hvernig líftækni-
fyrirtækjum og op-
inberum eftirlitsaðilum
hefur mistekist að „af-
marka“ eb-plöntur.
Jafnframt er bent á
nýjar leiðir til að koma
í veg fyrir að eb-efni
dreifi sér út í umhverf-
ið.
Í fyrsta lagi segir að
strax á fyrstu þróun-
arstigum eb-lífvera og
afurða þeirra verði að
finna ráð til að afmarka
þær. Öryggi verði að
vera meginmarkmið
hvers verkefnis. Til
dæmis er afmörkun eb-
plantna ekki tryggð
eingöngu með því að
fyrirbyggja frjókorna-
dreifingu, því erfða-
mengun geti stafað af
frædreifingu, upp-
skeruleifum og jarð-
vegsörverum. Í öðru
lagi segir í skýrslunni að við fram-
leiðslu eb-afurða sem mega ekki
blandast matvælum verði að nota
tegundir sem ekki eru notaðar til
matar. Hættulegar eb-afurðir á
borð við lyfjaplöntur skapi ekki
eins mikla heilsufarsáhættu, séu
þær ræktaðar í tegundum sem ekki
eru notaðar til manneldis og í rækt-
unarkerfi sem fyrirbyggir mengun
matvæla og fóðurs.
Í þriðja lagi er lagt til að tekin
verði upp ný aðferð, sn. „kerf-
isbundin afmörkun“ byggð á
áhættumati (þ.m.t. hættu á mann-
legum mistökum). Meta þurfi líkur
Rannsóknir
staðfesta áhættu
af völdum erfða-
breyttra plantna
Sandra B. Jónsdóttir skrifar
um erfðabreytt matvæli
Sandra B. Jónsdóttir
’Við hljótum aðvænta þess að
niðurstöðum
þessara rann-
sókna verði sér-
stakur gaumur
gefinn hér á
landi…‘
ÚLFAR Hauksson, formaður
Rauða kross Íslands (RK), skrifar í
Mbl. 25. mars sl. grein þar sem hann
telur, að það sé bæði nauðsynlegt og
eðlilegt að fram fari stöðug og vönd-
uð umræða um spila-
kassa og spilafíkn eins
og margt annað mann-
anna bölið og umræða
þurfi þó að byggjast á
rökum og rannsóknum
og fara fram með
skynsemi og háttvísi.
Hann segir einnig að
ég fari með órök-
studdar fullyrðingar
um vammlausa ein-
staklinga sem eiga þar
hins vegar ekkert er-
indi. Veistu það, Úlfar,
að þessar órökstuddu
fullyrðingar, eins og þú segir, eru
því miður sannleikur og þykir mér
það mjög leitt að þið skulið ekki átta
ykkur á þeirri staðreynd. Mig lang-
ar hins vegar að benda þér á þegar
við hjá Samtökum áhugafólks um
spilafíkn fórum af stað með þessa
umræðu þá var það langur vegur að
við ætluðum sérstaklega að beina
spjótum okkar að söfnunarkössum
Íslandsspila. Það er staðreynd að
fólk almennt hefur áhyggjur af
þessum spilakössum (sem þið kallið
happadrætti og skemmtilega leiki!)
og hefur sjálft stýrt umræðunni inn
á þessa braut. Það er umhugsunar
efni að almenningur í landinu skuli
hafa af þessu slíkar áhyggjur. Mér
finnst hlutverk þeirra sem standa að
spilakössunum ekki vera öfunds-
vert. Ég satt að segja vildi ekki taka
það að mér að verja tilvist þeirra.
Það er ekki markmið okkar að láta
banna söfnunarkassa Íslandsspila.
Við viljum að þeir verði teknir úr
opnu rými og settir í afmarkað hús-
næði, ekki vegna þess að það sé ein-
hver allsherjar lausn, heldur vegna
þess að okkur ber skylda að gera
allt sem við getum til að minnka að-
gengi barna og unglinga að þeim.
Um ábyrga spilamennsku
Engar rannsóknir eru til á Íslandi
um fjárhættuspil. Enginn veit
hversu útbreitt og algengt það er að
spila í fjárhættuspili. Þær kannanir
sem ég vísa til eru spurningalisti
sem er lagður símleiðis fyrir fólk,
spurningar framreiddar af rekstr-
araðilum spilakassanna. Mér þykir
það hlægileg rök, að nota þessa
spurningalista til að sannfæra sjálf-
an sig og almenning um réttmæti
spilakassanna. Pétur Tyrfingsson
sálfræðingur segir á vefnum per-
sona.is að allar umræður um spila-
fíkn séu háðar alvar-
legum takmörkunum
vegna skorts á gögn-
um. Hann segir líka að
allar heimildir skuli
skoða með opnum huga
og meta með gagnrýnu
hugafari. Er ekki nóg
að heyra reynslusögur
einstaklinga sem segja
frá hörmungum sínum
þegar þeir hafa misst
alla stjórn á spila-
mennsku sinni (oftast í
spilakössum). Hvers
vegna þarf að verja og
réttlæta að það þurfi að taka á þess-
um málum? Við vissum vel að ykkur
stæði ógn af okkar samtökum, fynd-
ist vegið að ykkur og ykkar þægi-
legu tekjulind. Þegar við sem sam-
félag ákveðum að leyfa eitthvað
okkur til skemmtunar, sem síðan
reynist hluta okkar samfélags skað-
legt, eigum við þá ekki að taka
ábyrgð á því? Tökum t.d. dæmi með
áfengi við vitum ef við drekkum of
mikið þá getur það valdið okkur
skaða. Hvernig er lögum háttað með
áfengi, það er selt í afmörkuðu hús-
næði sem börn og unglingar hafa
ekki aðgang að, og þetta finnst öll-
um sjálfsagt, meira að segja þeim
sem markaðssetja þessar vörur.
Hvað er þá til fyrirstöðu að setja
spilakassa Íslandsspila í afmarkað
húsnæði undir eftirliti þannig að
börn og unglingar hafi ekki aðgang
að þeim, er það ekki líka sjálfsagður
hlutur? Spilafíkn er dauðans alvara,
það er á hreinu, við búum í sam-
félagi þar sem samtryggingin er
höfð að leiðarljósi og ef einhver okk-
ar vilja gera eitthvað sér til
skemmtunar sem gæti skaðað sum
okkar, þá er skylda okkar sú að taka
tillit til þeirra sem þetta bitnar verst
á. Allt annað er siðleysi. Hér er ég
ekki að tala um að banna fjár-
hættuspil, heldur er ég að ræða
þetta almennt og fá fólk til að opna
augun fyrir hættunni af fjár-
hættuspili. Það er því vandræðalegt
að heyra forystufólk hjálp-
arsamtaka verja fjárhættuspil á Ís-
landi. Ég á stundum bágt með að
trúa því sem ég heyri og les. Þeir í
Kanada hafa gert stórt átak í þess-
um málum. Þeir hafa hrundið af stað
átaki sem miðar að breyttu hug-
arfari varðandi fjárhættuspil, af öll-
um toga hjá landsmönnum. Þeir
kalla það: Ábyrga spilamennsku
(Responsible gambling). Hér er um
að ræða hugarfarsbreytingu um
ábyrgð á spilamennsku og umgang-
ast hana eins og allt annað sem við
viðurkennum sem mögulega hættu
og er skaðlegt, að fara að líta á fjár-
hættuspil sem eitthvað sem hver og
einn getur skaðast af. Líkt og ef þú
færð þér sígarettu þá setur þú þig í
hættu. Þegar þú spilar fjárhættuspil
og telur þér trú um að þú sért að
styrkja gott málefni, þá seturðu þig
í hættu, þú gætir tapað ÖLLU sem
þú átt. LÍFINU LÍKA. Því ætti að
standa á hverjum einasta spila-
kassa:
Varúð:
Að spila á fjárhættuspilakassa
gæti kostað þig lífið.
Þeir sem ánetjast fjárhættuspila-
kassa glata mannorði sínu og æru
áður en þeir svipta sig lífi.
Það sorglega við þessar aðvaranir
er að þær eru engar ýkjur, ekki
frekar en að tóbaksreykingar valda
lungnakrabbameini. Ábyrg spila-
mennska segir okkur að horfast í
augu við staðreyndir. Að sum okkar
muni deyja vegna spilafíknar. Sam-
tök áhugafólks um spilafíkn eru
komin til að vera, við munum vera
til staðar fyrir alla sem telja sig eiga
í vandræðum hvort sem það er
spilasjúkur einstaklingur eða að-
standandi, hvort það sé í dag eða á
morgun eftir viku eða mánuð eða ár
jafnvel eftir tíu ár þá verðum við til
staðar. Við erum í Dugguvogi 17–19
og síminn er 568-6666 og 897-6629,
netfang okkar er spilafikn@simnet-
.is hafið samband eða sendið okkur
línu. Við munum svara öllum bréfum
og fyrirspurnum eftir bestu getu.
Að horfast ekki
í augu við staðreyndir
Júlíus Þór Júlíusson skrifar um
spilakassa og spilafíkn ’Það er því vandræða-legt að heyra forystu-
fólk hjálparsamtaka
verja fjárhættuspil á Ís-
landi.‘
Júlíus Þór Júlíusson
Höfundur er formaður Samtaka
áhugafólks um spilafíkn.
MIKIÐ hefur verið rætt um er-
lendar lántökur og kemur flestum
saman um að lán í erlendum mynt-
um sé hagkvæmari kostur en lán-
taka í íslenskum
krónum, jafnframt þó
að gengisáhættan sé
til staðar.
Sú gengisáhætta
sem einkennir erlend-
ar lántökur birtist
með tvenns konar
hætti ef gengi krón-
unnar fellur. Annars
vegar hækkar höf-
uðstóll lánsins og hins
vegar hækkar afborg-
unarbyrði hefðbund-
ins afborgunarláns.
En eru erlend lán
hagstæður kostur?
Í grein Arnars Jónssonar og Ísaks
Haukssonar sem var birt í Morg-
unblaðinu júlí 2002 kemur fram að
ef skoðaðar eru rannsóknir á er-
lendu lánsfé kemur í ljós að erlend
lántaka til lengri tíma hefur yf-
irburði yfir íslenska lántöku sem
nemur 1-3% á ári. Þá er tekið tillit
til vaxta, verðbólgu og gengis-
munar. Ef til hagvaxtar kæmi,
myndi verðbólga aukast og þar af
leiðandi myndu vextir fylgja á eftir
og gæti vaxtastig hér á landi orðið
hátt um tíma meðan verðbólgan
hjaðnar. Því eru röksemdirnar þær
að á meðan vaxtamunurinn er meiri
en lækkun krónunnar til langs tíma,
er hagstæðara að taka
erlend lán.
Hver er gengis-
áhættan?
Við áhættumat á geng-
isáhættu er ágætt að
horfa á ákveðin örygg-
ismörk sem sýnir hver
mesta hækkun geng-
isvísitölunnar gæti orð-
ið í 95% tilvika. Sam-
kvæmt því verður
gengishækkun á er-
lendu láni í samsetn-
ingu gengisvísitölu
(GVT) ekki hærri en 11,5% á einu
ári. Hér er þó ekki tekið tillit til
hagstærðar s.s. raungengis á hverj-
um tíma.
Í umræðunni um gengisáhættu
erlendra lána vill oft gleymast að
breytingar á gengi krónunnar koma
fram í verðlagi. Í því samhengi er
oft talað um að sú þumalputtaregla
gildi að 40% af veikingu krónunnar
komi fram í verðlaginu. Ástæður
eru að innfluttar vörur telja nálægt
40% í mælingu Hagstofunnar á vísi-
tölu neysluverðs. Gengisáhættan er
því á lengri tíma litið ekki mikil og
fylgir sú breyting að miklu leyti
verðbreytingum hér innanlands.
Hægt er að verjast gengisáhættu
og má gera það á marga vegu, t.d.
með ýmiskonar varnarsamningum.
Líta má á þá sem tryggingu gegn
veikingu krónunnar. Gallinn við
slíka varnarsamninga er sá að þeir
kosta ákveðna upphæð og hún
dregur úr hagræði erlendu lántök-
unnar.
Hvernig væri hægt að
útbúa erlent lán og eyða
allri gengisáhættu?
Í skýrslu sem ég vann að síðastliðið
sumar ásamt samnemanda mínum
við Viðskiptaháskólann á Bifröst,
reyndum við að finna leiðir til þess
að eyða allri gengisáhættu án þess
þó að það komi niður á hagræðingu
þess að vera með erlent lán. Nið-
urstöður sýndu að ómögulegt er að
koma í veg fyrir eða draga úr
áhættu á að höfuðstóll erlendra
lána hækki vegna gengis en þar
sem skýrsla okkar var unnin með
það í huga að höfða til þarfa ein-
staklinga reyndum við að draga
sem mest úr áhrifum gengisbreyt-
inga á mánaðarlega afborg-
unarbyrði lántakanda. Ein-
staklingur hefur ákveðið
greiðsluhæfi og er stærsti galli við
erlendar lántökur í dag að ef gengi
krónunnar fellur er hættan á því að
lántakandi hafi ekki bolmagn í það
að greiða þær afborganir af láninu
sem honum ber að greiða.
Í skýrslu okkar, sem hægt er að
nálgast á vefslóðinni http://
campus.bifrost.is/bif1304, koma
fram nokkrar tillögur að veðlánum
sem hugsaðar eru lengri tíma. Þær
tillögur sýna að það er mögulegt að
draga úr áhrifum gengis á mán-
aðarlegar afborganir með ýmsum
leiðum.
Ein af hugmyndum okkar að er-
lendu lánsformi fyrir einstaklinga
og smærri rekstraraðila eru láns-
form sem við köllum Jafngreiðslu-
gjaldeyrislán. Hugmyndin bak við
það lánsform er að láta mán-
aðarlegar afborganir af láninu
fylgja þeim breytingum sem verða
á neysluverðsvísitölu. Hugmyndin
er sú að lántaki greiði niður lánið í
jöfnum afborgunum miðað við ís-
lenska krónu auk viðbótar við
hækkun neysluverðsvísitölu. Láns-
tíminn myndi svo styttast eða lengj-
ast eftir því hver gengisþróunin
hefur verið. Lántaki er þá kominn
með lán með mánaðarlegum
greiðslum sem taka mið af breyt-
ingum neysluverðsvísitölunnar líkt
og innlend lán gera. Sá helsti ókost-
ur við þessa útfærslu er sú að láns-
tími er óviss, hugmyndin tekur tillit
til þess að greiðsluhæfi lántakanda
verði jafnt og að hann geti greitt af
erlenda láninu þar til skuldin er að
fullu uppgreidd.
Er til markaður
fyrir erlend lán?
Þrátt fyrir óvissuþætti með geng-
isþróun má búast við að ein-
staklingar og smærri rekstraraðilar
vilji nýta sér þann vaxtamun sem er
á milli erlendra og innlendra lána.
Nú fer í hönd uppgangur í þjóð-
félaginu og vænta má að stýrivextir
Seðlabanka Íslands verði hækkaðir
til að stemma stigu við þenslu og
vaxtamunur milli Íslands og helstu
viðskiptalanda fari vaxandi á kom-
andi misserum. Því er við að búast
að einstaklingar og smærri fyr-
irtæki muni í æ ríkari mæli leita í
erlenda lántöku. Nauðsynlegt er
fyrir fjármálafyrirtæki að vera
viðbúin að mæta þessari þörf með
hagkvæmum lánsformum og upp-
lýsingaefni til viðskiptavina um
hagræði og áhættu erlendra lána.
Erlend lán til einstaklinga
Jónas Heiðar Birgisson skrifar
um erlendar lántökur ’Hægt er að verjastgengisáhættu og má
gera það á marga vegu,
t.d. með ýmiskonar
varnarsamningum.‘
Jónas Heiðar Birgisson
Höfundur er nemi við Viðskiptahá-
skólann á Bifröst.