Morgunblaðið - 07.05.2004, Blaðsíða 44

UMRÆÐAN
44 FÖSTUDAGUR 7. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
NOKKUÐ hefur verið rætt um
hvort fjölmiðlafrumvarp ríkisstjórn-
arinnar brjóti í bága við eignarrétt-
arákvæði stjórnarskrárinnar. Sú
spurning, sem ég held
að skipti meira máli, er
hvort það brjóti í bága
við tjáningarfrels-
isákvæðið.
73. grein stjórn-
arskrárinnar
Ljóst er að lögunum er
ætlað að skerða tján-
ingarfrelsið. Frum-
varpið gerir t.d. ráð
fyrir að ákveðnum að-
ilum sé bannað að reka
ljósvakafjölmiðla. Al-
gjörlega er ótækt að
greina á milli reksturs fjölmiðla og
tjáningar. Það telst til tjáning-
arfrelsis á öldum ljósvakans að
mega reka útvarp.
Þau orð sem 73. grein stjórn-
arskrárinnar hefur um heimildir
löggjafans til að takmarka tjáning-
arfrelsi eru þessi: „Tjáningarfrelsi
má aðeins setja skorður með lögum í
þágu allsherjarreglu eða öryggis
ríkisins, til verndar heilsu eða sið-
gæði manna eða vegna réttinda eða
mannorðs annarra, enda teljist þær
nauðsynlegar og samrýmist lýðræð-
ishefðum.“
73. grein gerir enga undantekn-
ingu vegna ótilgreindra almanna-
hagsmuna, eins og aðrar greinar
stjórnarskrárinnar, sem þá er lagt í
hendur löggjafans að meta. Ég held
að algerlega sé óum-
deilt að fjölmiðla-
frumvarpið sé ekki sett
í þágu allsherjarreglu
eða öryggis ríkisins.
Jafnframt hefur það
ekkert með heilsu eða
siðgæði að gera. Þá
kemur það réttindum
og mannorði annarra
ekkert við. Eina rök-
rétta niðurstaðan er
því að frumvarpið
brjóti í bága við stjórn-
arskrána.
Mannréttindasáttmáli Evrópu
Lögin virðast aftur á móti ekki
brjóta gegn mannréttindasáttmála
Evrópu, sem hefur verið lögfestur á
Íslandi. T.d. er í honum veitt und-
anþága vegna almannaheilla, sem
löggjafanum hlýtur að vera falið að
miklu leyti að meta.
Augljóslega nægir að fjölmiðla-
frumvarpið brjóti í bága við stjórn-
arskrá til þess að það standist ekki.
Í fyrsta lagi bannar stjórnarskráin
umræddar takmarkanir á tjáning-
arfrelsi og skiptir þá engu máli að
samsvarandi bannreglu vanti í
mannréttindasáttmálann. Í öðru lagi
er stjórnarskráin æðri mannrétt-
indasáttmálanum á Íslandi, þar sem
hann hefur aðeins gildi almennra
laga og hefur ekki verið samþykktur
af Alþingi sem viðbót við stjórn-
arskrá, tvisvar með kosningum á
milli.
Frjálst útvarp
Á Íslandi hafa áður verið í gildi
miklu víðtækari takmarkanir á frelsi
einstaklinga til rekstrar útvarps.
Ríkisútvarpið hafði einkarétt á slík-
um rekstri samkvæmt lögum. Aug-
ljóslega var um að ræða sambæri-
lega skerðingu á tjáningarfrelsi og
nú er lögð til, nema mun fleiri ein-
staklingum og fyrirtækjum var
bannað að stunda reksturinn.
Í verkfalli starfsmanna Rík-
isútvarpsins 1984 settu nokkrir
menn á fót útvarpsstöðina „Frjálst
útvarp“. Þetta voru Kjartan Gunn-
arsson, Eiríkur Ingólfsson og Hann-
es Hólmsteinn Gissurarson. Voru
þeir ákærðir og sakfelldir, bæði í
héraði og Hæstarétti. Verjandi
þeirra var Jón Steinar Gunn-
laugsson.
Þremenningarnir höfðu uppi þær
varnir að ákvæði laga um einkarétt
Ríkisútvarpsins á útvarpsrekstri
brytu prentfrelsisákvæði stjórn-
arskrárinnar. Því var hafnað án ít-
arlegs rökstuðnings af Hæstarétti.
Næst er að halda að það hafi verið
vegna þess að umrætt prentfrels-
isákvæði fjallaði eingöngu um tján-
ingu á prenti, ekki á öldum ljósvak-
ans. Þessu hélt ákæruvaldið fram.
Þremenningarnir töldu að skýra
bæri ákvæðið í ljósi tækniframfara,
en því var augljóslega hafnað. Lög-
maður ákærðu taldi dóm Hæsta-
réttar fela í sér að tjáningarfrelsi á
Íslandi nyti aðeins verndar þegar
menn tjáðu sig í prentuðu máli. Þá
niðurstöðu gagnrýndi hann í bók
sinni, Deilt á dómarana.
Eftir að dómur gekk í máli Frjáls
útvarps hefur stjórnarskránni verið
breytt. Nú er í stjórnarskránni
ákvæði sem verndar tjáningarfrelsi
almennt, ekki aðeins prentfrelsi.
Líklegra má því telja, að Hæstirétt-
ur telji umræddar frelsistakmark-
anir brot á stjórnarskránni nú.
Önnur ákvæði
stjórnarskrárinnar
Líklega telst fjölmiðlafrumvarpið
ekki brjóta í bága við eignarrétt-
arákvæði stjórnarskrárinnar, þar
sem það ákvæði veitir löggjafanum
heimild til að takmarka eignarrétt
að því gefnu að almenningsþörf
krefji. Veitir það löggjafanum svig-
rúm til að leggja mat á hvað al-
menningsþörf sé, þótt aðrir geti ver-
ið ósammála.
Af svipuðum ástæðum telst frum-
varpið trúlega ekki brjóta ákvæði
stjórnarskrárinnar um atvinnu-
frelsi. Í því ákvæði er fjallað um
undanþágu vegna almannahags-
muna.
Mögulega telst frumvarpið brjóta
í bága við jafnræðisreglu stjórn-
arskrárinnar, þar sem sumum er
bannað að reka fjölmiðla en öðrum
ekki. Mismunun telst heimil, ef hún
er málefnaleg, en samkvæmt frum-
varpinu er frelsi einstakra fyr-
irtækja í markaðsráðandi stöðu tak-
markað. Ekkert í frumvarpinu
bannar aftur á móti öðrum fyr-
irtækjum, sem ekki eru í markaðs-
ráðandi stöðu, að reka fjölmiðla. Slík
fyrirtæki gætu t.d. beitt fjölmiðlum
gegn samkeppnisaðilum sínum í
markaðsráðandi stöðu. Ekkert
bannar t.d. tveimur fyrirtækjum,
með 25% markaðshlutdeild hvort,
sem hvorugt telst í markaðsráðandi
stöðu eitt og sér, að eiga fjölmiðla og
beita þeim gegn fyrirtæki sem er í
slíkri stöðu á sama markaði og er
kannski með 40% markaðshlutdeild.
Lög og siðferði
Hvað sem lögskýringum líður brýt-
ur frumvarpið gegn góðu siðferði.
Stjórnarskráin verndar ekki endi-
lega öll mannréttindi. Hægt er að
setja lög sem brjóta á borgurunum.
Frumvarpið brýtur illilega á tján-
ingarfrelsi, atvinnufrelsi, eignarrétti
og jafnrétti. Einnig kemur það niður
á rekstri fyrirtækja í fjölmiðlun og
skapar því trúlega óhagkvæmni fyr-
ir þjóðfélagið. Allir frelsisunnendur
ættu að setja sig upp á móti því.
Frumvarpið brýtur
gegn stjórnarskránni
Gunnlaugur Jónsson fjallar
um fjölmiðlafrumvarpið ’Það telst til tjáning-arfrelsis á öldum ljós-
vakans að mega reka
útvarp.‘
Gunnlaugur Jónsson
Höfundur er stjórnarmaður
í Frjálshyggjufélaginu.
Í UMRÆÐU um lyfjamál og
kostnað hins opinbera er nánast ekk-
ert fjallað um þær miklu tekjur sem
ríkissjóður hefur af lyfsölunni. Þar
ber hæst tekjurnar af
virðisaukaskatti (VSK)
og er nauðsynlegt að
fjalla um þann þátt
þegar heildarmyndin
er skoðuð.
VSK er neyslu-
skattur sem er mik-
ilvægur tekjustofn rík-
issjóðs. Farin var sú
leið að hafa tvö þrep
virðisauka en almennt
markmið ætti að vera
að skattkerfi sé gegn-
sætt og án of margra
undanþága. Samt var
það talin eðlileg nið-
urstaða að hafa mat-
væli í neðra þrepi
(14%) og að hafa heil-
brigðisþjónustu alveg
undanþegna VSK.
Hins vegar voru lyfin
skilin frá og eru hvort
sem þau eru til notk-
unar á sjúkrahúsum
eða seld í apótekum með 24,5% VSK.
Það þýðir einfaldlega að ríkissjóður
hefur í beinar tekjur fimmtu hverja
krónu af söluandvirði lyfja.
Heildarlyfjasalan árið 2003 nam
um 14 milljörðum króna samkvæmt
leyfðu hámarksverði í apótekum. Þá
er ekki tekið tillit til afslátta sem apó-
tek veita eftir flóknum aðferðum og
engar opinberar tölur eru til um, en
ætla má að tekjur ríkissjóðs af VSK á
lyf seld í apótekunum hafi numið
a.m.k. tveimur og hálfum milljarði
króna 2003.
Þessi upphæð er hins vegar í miklu
ósamræmi við svar fjármálaráðherra
við fyrirspurn á Alþingi fyrir nokkr-
um vikum þar sem talið var að tekjur
ríkisins af VSK á lyf hafi verið aðeins
780 milljónir króna árið 2002.
Ljóst er að bæði er hægt að lækka
verulega lyfjakostnað almennings
sem og heilbrigðisstofnana og
Tryggingastofnunar ríkisins með af-
námi VSK á lyf sem ávísað er með
lyfseðli. Það væri hin eina rökrétta
aðgerð þannig að öll heilbrigðisþjón-
usta sé undanþegin VSK. Að setja lyf
í þrep með matvælum væri hins veg-
ar ekki vel rökstudd aðgerð enda
þótt það kæmi sér auðvitað betur fyr-
ir neytendur miðað við þann þunga
skatt sem nú er lagður á
þennan þátt heilbrigð-
isþjónustunnar.
Talið er að ríkið
greiði nú um 56% af
heildarkostnaði lyfja
samkvæmt lyfseðlum
afgreiddum í apótekum
og samkvæmt því er
ríkið að greiða vel á ann-
an milljarð króna af
sjúkratryggingum árið
2003 vegna VSK af lyfj-
um. Það er um helm-
ingur þeirrar upphæðar
sem ríkissjóður hefur í
tekjur af lyfjasölunni.
Lyfjakostnaður
Landspítala – háskóla-
sjúkrahúss (LSH) var
talinn árið 2002 um 2,25
milljarðar króna og
tekjur ríkissjóðs af VSK
af þeirri upphæð því um
440 milljónir króna. Sú
upphæð slagar hátt upp
í framúrkeyrslu LSH á fjárlögum
2002. Það má því segja að sjúkra-
húsið hafi fengið aukafjárveitingu til
að greiða neysluskatt til baka til rík-
isins.
Niðurstaða
Afnám virðisaukaskatts á lyf sem af-
greidd eru til sjúkrahúsa og sam-
kvæmt lyfseðli í apótekunum er eðli-
leg aðgerð til samræmingar þannig
að öll heilbrigðisþjónusta verði und-
anþegin VSK. Það mun skila sér í
lækkun kostnaðar einstaklinga af
lyfjum og þar með lækkun á vísitölu
neysluverðs. Einnig leiðir slík ráð-
stöfun til einföldunar í rekstri sjúkra-
stofnana. Skattheimta ríkissjóðs á
einstaklinga og sjúkrastofnanir
minnkar en að því ber einmitt að
stefna markvisst á öllum sviðum rík-
isumsvifa.
Tekjur ríkisins af
lyfsölu – vsk. á lyf
Almar Grímsson
skrifar um lyfsölu
Almar Grímsson
’Ríkissjóðurhefur í beinar
tekjur fimmtu
hverja krónu af
söluandvirði
lyfja.‘
Höfundur er lyfjafræðingur og
stjórnmálamaður.
NEYTENDASAMTÖKIN sendu
nýverið frá sér greinargerð um sam-
anburð á þjónustugjöldum í íslensku
bönkunum og bönkum í Svíþjóð,
Noregi og Danmörku. Tilefnið var
skýrsla sem Samtök
banka og verðbréfafyr-
irtækja (SBV) gáfu út
og kynntu í febrúar
síðastliðnum þar sem
því var haldið fram að
þjónustugjöld í ís-
lenskum bönkum væru
miklu lægri en tíðkast í
hinum löndunum. Eftir
að hafa haft tök á að
fara náið oní saumana
á skýrslu SBV í sam-
ráði við innlenda og er-
lenda sérfræðinga varð
niðurstaða Neytenda-
samtakanna sú að skýrsla SBV væri
því miður marklaust innlegg í þessa
þörfu umræðu.
Forsendan fyrir þessari nið-
urstöðu var fyrst og fremst sú ein-
kennilega aðferð sem notuð var við
samanburðinn. Hún byggðist á því
að búa til meira eða minna ímynd-
aðan meðalviðskiptavin íslensku
bankanna og reikna heildarútgjöld í
löndunum öllum svo út frá íslenska
neyslumynstrinu. Stuðst er við fáa
þjónustuliði og mikilvægum út-
gjöldum einfaldlega sleppt. Fjöl-
mörg dæmi eru um afar vafasama
útreikninga á meðaltalskostnaði.
Allir sem Neytendasamtökin ráð-
færðu sig við, ekki síst sérfræðingar
neytendasamtaka í Noregi og Dan-
mörku, voru sammála um að aðferð-
in gengi ekki upp og því væri ekkert
mark takandi á niðurstöðunni. Þessi
niðurstaða er raunar í samræmi við
álit skýrsluhöfundanna sjálfra sem
gera ítrekað fyrirvara við eigin að-
ferð.
SBV þvær hendur sínar
Skýrsla SBV fékk víðtæka umfjöll-
un í fjölmiðlum þegar hún birtist. Í
framhaldinu birtu SBV svo rán-
dýrar auglýsingar í sjónvarpi þar
sem tönnlast var á niðurstöðum
skýrslunnar. Það kom Neytenda-
samtökunum því ekki á óvart að að-
standendur skýrslunnar mölduðu í
móinn þegar fjölmiðlar fjölluðu um
greinargerð samtakanna. Það kom
Neytendasamtökunum þó í opna
skjöldu að það skyldi fyrst og
fremst koma í hlut höfunda skýrsl-
unnar, GJ fjár-
málaráðgjafar, en ekki
útgefenda hennar,
SBV, að taka upp
hanskann fyrir skýrsl-
una.
SBV hafa sáralítið
tjáð sig um grein-
argerð samtakanna.
Þegar undirritaður
mætti framkvæmda-
stjóra SBV í umræðum
í sjónvarpi vakti helst
athygli hve langt fram-
kvæmdastjórinn var
reiðubúinn að ganga til
að þvo hendur sínar af skýrslunni en
varpa ábyrgðinni á litla ráðgjaf-
arfyrirtækið sem fengið var til að
vinna skýrsluna. Enda hefur það
ítrekað komið fram í samtölum und-
irritaðs við málsmetandi menn inn-
an bankakerfisins að þeir gefa lítið
fyrir niðurstöður skýrslu SBV og
vilja sem minnst um hana tala.
Neytendasamtökin hafa beint gagn-
rýni sinni að útgefanda skýrslunnar,
SBV, en eiga ekki sökótt við ráð-
gjafafyrirtækið sem SBV réði til
verksins.
Ómaklegar ásakanir
GJ fjármálaráðgjöf hefur hins vegar
verið óþreytandi að bera í bætifláka
fyrir skýrsluna. Nú síðast með grein
Gunnlaugs Jónssonar fjár-
málaráðgjafa í Morgunblaðinu 3.
maí þar sem hann sakar undirrit-
aðan um að fara með ósmekklegar
aðdróttanir og meiðandi ummæli.
Þegar farið er fram með slíkan mál-
flutning er í sjálfu sér fáu til að
svara öðru en biðja lesendur að
kynna sér gögn málsins. Skýrslu
SBV og fréttatilkynningu er að
finna á sbv.is. Greinargerð Neyt-
endasamtakanna ásamt frétta-
tilkynningu er á ns.is. Í grein-
argerðinni er að finna það sem
Neytendasamtökin hafa um skýrslu
SBV að segja og er í raun engu við
það að bæta og þá umfjöllun sem
fram fór í fjölmiðlum í síðustu viku.
Ámæli fjármálaráðgjafans í garð
undirritaðs breyta engu um nið-
urstöðu Neytendasamtakanna.
Þurfum raunhæfan samanburð
Vandinn er hins vegar sá að íslensk-
ir neytendur eru litlu nær um hvort
kostnaður þeirra af þjónustu bank-
anna er eðlilegur í samanburði við
kostnað neytenda í nálægum lönd-
um. Eftir stendur því brýn þörf fyr-
ir raunhæfan samanburð á þjón-
ustugjöldum íslenskra banka og
banka í öðrum löndum.
Neytendasamtökin hafa ítrekað
vakið athygli á að fyrir Alþingi ligg-
ur þingsályktunartillaga sem gerir
einmitt ráð fyrir að ráðist verði í
gerð ítarlegrar úttektar á vöxtum
og þjónustugjöldum íslenskra banka
með samanburði við banka í öðrum
löndum.
Neytendasamtökin taka undir
með flutningsmönnum um nauðsyn
þess að gera slíka úttekt og hvetja
alþingismenn eindregið til að veita
tillögunni brautargengi. Mikilvægt
er að staðið sé málefnalega og fag-
lega að umræðu og umfjöllun um
bankamál og bankaviðskipti.
Skýrsla SBV um þjónustugjöld
stenst því miður ekki þær kröfur.
Gera þarf raunhæfa úttekt
á þjónustugjöldum banka
Jóhannes Gunnarsson skrifar
um þjónustugjöld banka ’Allir sem Neytenda-samtökin ráðfærðu sig
við, ekki síst sérfræð-
ingar neytendasamtaka
í Noregi og Danmörku,
voru sammála um að
aðferðin gengi ekki upp
og því væri ekkert mark
takandi á niðurstöð-
unni.‘
Jóhannes Gunnarsson
Höfundur er formaður
Neytendasamtakanna.