Morgunblaðið - 09.05.2004, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 9. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
T
ónskáldið Leonard Bern-
stein minntist sextugsaf-
mælis Dímítrís Sjostakóvits
árið 1966 að honum fjar-
stöddum með tónleikum í
Lincoln Center í New York.
Þegar Bernstein kom fram á
sviðið og tilkynnti að hljóm-
sveitin myndi flytja níundu sinfóníu Sjostakó-
vits, komst hann svo að orði að um væri að
ræða eitt af glaðlegustu og skemmtilegustu
verkum rússneska tónsnillingsins, þar sem
kímni og kátína réðu för. En rússneski blaða-
maðurinn Solomon Volkov túlkar níundu sin-
fóníuna á annan veg. Hann vill meina að tón-
verkið einkennist af depurð, kaldhæðni og
grótesku, og að það sé bein ögrun við Jósef
Stalín og Sovétkerfið.
Sjostakóvits hafði af sumum samtíðarmönn-
um sínum verið ásakaður um undirlægjuhátt
við stjórnvöld í Kreml. Hann var enda aldrei
handtekinn og sendur í vinnubúðir, líkt og
margir aðrir listamenn á Sovéttímanum, og
hann lifði í tiltölulegum vellystingum á rúss-
neskan mælikvarða af listamannalaunum og
ýmsum sporslum frá ríkinu. Þegar tónskáldið
lést árið 1975 hlaut hann þau eftirmæli í
flokksmálgagninu Prövdu að hann hefði verið
„trúr sonur Kommúnistaflokksins“, sem hann
gekk í árið 1960, sjö árum eftir dauða Stalíns.
Hann tileinkaði mörg tónverk sín byltingunni
og stéttabaráttunni, og undirritaði árið 1973
yfirlýsingu þar sem andófsmaðurinn Andrei
Sjakarov var fordæmdur. Í lifanda lífi var
Sjostakóvits því í hugum fæstra tengdur and-
ófi og undirróðursstarfsemi gegn Sovétstjórn-
inni.
Bók Volkovs olli
viðhorfsbreytingu
En Solomon Volkov breytti afstöðu margra
til Sjostakóvits með bók sinni, Vitnisburði,
sem út kom í lok áttunda áratugarins, eftir að
hann fluttist frá Sovétríkjunum, en í bókinni
hélt hann því fram að Sjostakóvits hefði raun-
verulega verið bitur andstæðingur Sovétskipu-
lagsins og hefði reynt að koma skoðunum sín-
um á framfæri í gegnum tónlistina. Volkov
sagði bókina vera byggða á samtölum sínum
við tónskáldið, og fullyrti að Sjostakóvits hefði
meðal annars tjáð sér að Stalín væri í sínum
huga hræðilegur glæpamaður og að allar sin-
fóníur sínar fjölluðu um hörmulegar afleið-
ingar ógnarstjórnar hans.
Bók Volkovs vakti mikla athygli víða um
heim og hafði þau áhrif að Sjostakóvits var af
mörgum ekki lengur álitinn tryggur þegn
Kremlar, heldur talinn til „hljóðlátra andófs-
manna“. Fræðimenn hófu að leita vitnisburðar
um hið meinta andóf í verkum hans og ýmsir
töldu sig finna merkingarþrungnar tilvísanir
og tákn, sem þeir sögðu gjörbreyta túlkun
verkanna. Var meðal annars tekið til þess að
lokakaflarnir í sumum sinfóníum tónskáldsins
virtust nánast of tilkomumiklir og ýktir, sem
gæfi til kynna að þeir væru í raun samdir í
kaldhæðni og háði.
En fljótlega kom fram gagnrýni á vinnu-
brögð Volkovs, meðal annars af hálfu tónlist-
arfræðinganna Malcolms H. Brown og Rich-
ards Taruskin. Gagnrýnandinn Simon
Karlinskí og fræðimaðurinn Laurel Fay bentu
á langa kafla sem virtust hafa verið teknir orð-
rétt upp úr öðrum ritum sem áður höfðu komið
út í Sovétríkjunum. Fay hefur leitt getum að
því að í hita kalda stríðsins hafi óskhyggjan
um að í tónlist Sjostakóvits væri falin þögul
andstaða ef til vill gengið of langt.
Í nýju ritgerðasafni, A Shostakovich Case-
book, sem ritstýrt er af Brown, eru fullyrð-
ingar og aðferðafræði Volkovs í Vitnisburði
dregin enn frekar í efa. Í megingrein bók-
arinnar segir Laurel Fay frá nákvæmum
rannsóknum sínum á upprunalegu handriti
Volkovs að Vitnisburði. Sjostakóvits mun sjálf-
ur hafa gefið samþykki sitt fyrir innihaldi bók-
arinnar með því að rita fangamark sitt á upp-
hafssíðu hvers kafla, en Fay bendir á að allar
þessar upphafssíður hafi í handritinu einungis
innihaldið efni sem þegar hafi birst annars
staðar. Tveimur áhrifamiklum málsgreinum,
sem gjarnan hefur verið vísað í til að renna
stoðum undir kenningar um meint andóf Sjos-
takóvits, hafi greinilega verið bætt inn síðar.
Vitnisburður var nýlega endurútgefin, í til-
efni þess að aldarfjórðungur er liðinn síðan
bókin kom fyrst út. Volkov hefur ennfremur
ritað nýja bók um samskipti Sjostakóvits og
Stalíns, sem kom út í enskri þýðingu í mars sl.
undir titlinum Shostakovich and Stalin: The
Extraordinary Relationship Between the
Great Composer and the Brutal Dictator, eða
Sjostakóvits og Stalín: Hið sérstaka samband
tónskáldsins mikla og harðstjórans grimma.
Þar vísar Volkov að sumra mati furðu lítið í
Vitnisburð, en freistar þess að renna stoðum
undir þær fullyrðingar sem þar voru settar
fram. Volkov lýsir í nýju bókinni sambandi
Stalíns og Sjostakóvits sem „einvígi“, þar sem
harðstjórinn hafi af þráhyggju reynt að hafa
áhrif á tónskáldið, sem hafi látið andstöðu sína
í ljós í gegnum tónsmíðar sínar.
Hittust aðeins einu sinni
Eftir því sem best er vitað voru bein sam-
skipti Stalíns og Sjostakovits í raun ákaflega
lítil. Þeir hittust aðeins einu sinni, árið 1943
þegar fram fór samkeppni um samningu nýs
þjóðsöngs Sovétríkjanna. Árið 1949 hringdi
Stalín í tónskáldið til að lýsa vonbrigðum sín-
um með það að Sjostakóvits hefði hafnað boði
um að taka þátt í friðarráðstefnu listamanna í
New York. Niðurstaðan var sú að Sjostakóvits
fór á ráðstefnuna. Nýlega hafa komið í ljós
nokkur bréf sem tónskáldið skrifaði einvald-
inum til að láta í ljós óskir eða þakka fyrir góð
viðbrögð við bónum sínum, en ekki er vitað til
þess að Stalín hafi nokkru sinni svarað honum.
En Volkov heldur því fram að einvaldurinn
hafi fylgst grannt með tónskáldinu og ekki lát-
ið hann velkjast í neinum vafa um til hvers
væri ætlast af honum. Í upphafi fjórða áratug-
arins var Sjostakóvits kominn í hóp virtustu
tónskálda Sovétríkjanna og þegar fyrsta – og
síðasta – ópera hans, Lafði Makbeð frá
Mtsensk, var frumsýnd um miðjan áratuginn
hlaut hún einróma lof rússneskra tónlistar-
gagnrýnenda. En Stalín sá óperuna árið 1936
og nokkrum dögum síðar birtist um hana harð-
ur dómur í ómerktri forystugrein í Prövdu,
undir fyrirsögninni „Tóm tjara í stað tónlist-
ar“, þar sem verkið var sagt hunsa hagsmuni
hinna vinnandi stétta í þágu vestræns formal-
isma. Sýningum á óperunni var snarlega hætt í
kjölfarið. Volkov lætur ekki nægja að taka
undir getgátur um að Stalín hafi samþykkt
greinina eða jafnvel látið skrifa hana, heldur
fullyrðir hann beinlínis að Stalín hafi sjálfur
lesið ritstjórum blaðsins fyrir. Ennfremur tel-
ur Volkov að árás Alexanders Fadeijevs, eins
af gæðingum Stalíns, á listamenn „með gler-
augu, mjóa leggi og þunnt blóð“ hafi verið sér-
staklega beint að Sjostakóvits.
Skrifaði aldrei framar óperur
Tónskáldið tók að minnsta kosti gagnrýnina
til sín, og hugsanlega höfðu þau tilmæli að
hann skyldi í framtíðinni bera óperutexta sína
undir sérstaka nefnd þau áhrif að hann skrif-
aði aldrei framar óperur. Þess í stað veitti
hann sköpunarkrafti sínum útrás í sinfóníum,
strengjakvartettum, þjóðræknissöngvum og
kvikmyndatónlist. Þegar hin vinsæla fimmta
sinfónía hans var frumflutt árið 1937 játaði
Sjostakóvits því opinberlega að hún væri „inn-
blásið svar sovésks listamanns við réttmætri
gagnrýni“.
Ekki verður með góðu móti séð að Sjost-
akóvits hafi á komandi árum þurft að líða mjög
fyrir hið meinta „þögla andóf“ sitt. Árið 1945
var Alexander Solsjenitsín dæmdur til átta ára
þrælkunarvistar í Gúlaginu fyrir dulbúna
gagnrýni sína á Stalín í einkabréfum. Ári síð-
ar var Sjostakóvits veitt Lenínorðan, auk
þess sem hann hlaut sín þriðju Stalínsverð-
laun á fimm árum. Hin fyrstu tvenn höfðu
fært honum 100 þúsund rúblur hvort, en á
þessum tíma voru meðalárslaun sovéskra
verkamanna um 5 þúsund rúblur. Auk þess
fékk hann vegleg heiðurslaun frá sovéska
tónskáldasambandinu, um 250 þúsund rúblur
á árunum 1946–47, og hafði til umráða íbúð og
sumarhús á vegum ríkisins. Fyrir það þakk-
aði Sjostakóvits Stalín í nokkrum bréfum,
sem Volkov lætur nánast vera að nefna.
Skrásetjarinn, hið heilaga flón
og metorðamaðurinn
Í Sjostakóvits og Stalín skýrir Volkov stöðu
tónskáldsins með tilvísun í þrjár þekktar per-
sónugerðir úr rússneskri hefð. Í fyrsta lagi
hafi Sjostakóvits verið í hlutverki „skrásetj-
arans“, sem hafi í list sinni fjallað á upphafinn
hátt um gjörðir stjórnarherranna. Hins vegar
hafi hann einnig verið í hlutverki hins „heil-
aga flóns“ eða hirðfíflsins, sem hafi komið
sannleikanum á framfæri með óbeinum hætti.
Loks megi jafnvel segja að tónskáldið hafi
gerst „metorðamaður“ og grafið undan harð-
stjóranum grimma með því að hafa áhrif á
dóm sögunnar um hann.
Volkov segir að sambandi Sjostakóvits og
Stalíns megi að mörgu leyti líkja við tog-
streituna sem einkenndi samskipti þjóð-
skáldsins Alexanders Púskíns og Nikulásar I.
Rússakeisara á öldinni á undan. Hann kemst
að þeirri niðurstöðu að Sjostakóvits hafi verið
„flókin og mótsagnakennd, en þegar allt kem-
ur til alls hugrökk persóna“.
Dómar um Sjostakóvits og Stalín hafa verið
misjafnir. Kanadíski sagnfræðingurinn Paul
Mitchinson segir í ritdómi í The Nation að
Volkov geri lítið úr tónlist Sjostakóvits með
því að fjalla fyrst og fremst um hana sem
and-stalínískan áróður, og telur aðferðafræði
hans að ýmsu leyti ábótavant. Í New York
Times og The Economist hefur bókin hins
vegar fengið jákvæðari umsagnir. Alltént hef-
ur hún átt þátt í að glæða á nýjan leik um-
ræðuna um tónskáldið og harðstjórann, sem
ekki er útlit fyrir að verði útkljáð enn um
sinn.
Sjostakóvits – andófsmaður
eða trúr sonur flokksins?
Afstaða rússneska tónskáldsins Dímítrís Sjostakóvits til Jósefs Stalíns og Sovétskipulagsins hefur um árabil verið fræðimönnum
deiluefni og er nú í deiglunni á ný eftir að tvær bækur með ólíkum áherslum hafa verið gefnar út með stuttu millibili, auk þess
sem umdeildasta ritið um Sjostakóvits og Stalín var nýlega endurútgefið.
AP
Jósef Stalín fylgdist grannt með Sjostakóvits að sögn Volkovs og lét hann
ekki velkjast í neinum vafa um til hvers væri ætlast af honum. Auk þess
sem Stalín á af þráhyggju að hafa reynt að hafa áhrif á tónskáldið.
Dimítrí Sjostakóvits var af sumum samtíðarmönnum sínum ásakaður
um undirlægjuhátt við stjórnvöld í Kreml, en verk hans hafa á seinni árum
verið túlkuð af Volkov og fleirum sem andóf við Stalín.
’ Eftir því sem best er vit-að voru bein samskipti
Stalíns og Sjostakovits í
raun ákaflega lítil. Þeir
hittust aðeins einu sinni,
árið 1943, þegar fram fór
samkeppni um samningu
nýs þjóðsöngs Sovétríkj-
anna. ‘