Morgunblaðið - 18.09.2005, Blaðsíða 51

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 2005 51
MINNINGAR
Sumir dagar marka
sér sérstöðu hjá fólki.
Þannig er 24. ágúst stór dagur í
minni fjölskyldu, amma mín Hildur,
sem ég heiti í höfuðið á, var fædd
þennan dag, foreldrar mínir giftu
sig þennan dag, þrjú af fjórum börn-
um þeirra voru skírð á þessum degi
og fleira mætti nefna. 24. ágúst 2005
byrjaði ekki á að fylgja viðjum van-
ans. Við Gugga systir vorum á
Gjögri og ætlaði ég þennan morgun
að vera kominn til verka í Karlshöfn
á fjörunni um kl. 6. Það fór hins-
vegar svo að ég, aldrei slíku vant,
steinsvaf. Hinsvegar vaknaði Gugga
systir og ýtti við mér um kl. 5.45 en
það er henni ekki tamt að vakna á
þessum tíma. Þegar út var komið
blasti við hinn fádæma fallegi fjalla-
hringur og einungis söngur og tíst
smáfugla rauf morgunkyrrðina. Um
nóttina hafði snjóað í efstu kletta-
belti Háafellsins. Haustið hafði
minnt á sig og sumri tekið að halla.
Eftir um þriggja tíma strit á
Karlshöfn fór ég inn að hvíla lúin
bein. Stuttu seinna hringdi síminn,
Kristín, tengdadóttir Jóhönnu, sagði
að nú væri svo komið fyrir Jóhönnu
að hún væri rænulaus og ætti trú-
lega ekki langt eftir. Aðeins um
hálftíma seinna hringdi Kristín aft-
ur og þá var Jóhanna dáin.
Dagurinn breyttist, gangur til-
finninga minna skipti um takt. Á
slíku þarf að jafna sig og það tekur
tíma. Í sjálfu sér komu þessi tíðindi
ekki á óvart þeim sem fylgst höfðu
með hetjulegri baráttu Jóhönnu fyr-
ir lífi sínu og heilsu rúm hálft annað
ár. Þegar ég fór frá Reykjavík til
Gjögurs þann 21. ágúst sl. leit ég við
hjá Jóhönnu þar sem hún lá á líkn-
ardeild Landakots. Þó mjög væri nú
af henni dregið þá spjölluðum við
saman nokkra stund, hugsun Jó-
hönnu var skýr, áhugi fyrir sam-
ferðafólki og málefnum jafnframt
því sem hún hélt reisn sinni. Það
rifjast upp í þessu sambandi að
þrem dögum áður en pabbi dó komu
Jóhanna og Bent og heimsóttu hann
á sjúkrahúsið á Selfossi.
Þegar ég nú lít yfir farinn veg
með Jóhönnu frænku minni, sem
varað hefur í rúm 64 ár, dáist ég að
lífshlaupi hennar, dugnaði, baráttu
og stefnufestu. Kemur mér í hug er-
indi úr sálmi Matthíasar Jochums-
sonar:
Legg þú á djúpið, þú, sem enn ert ungur,
og æðrast ei, þótt straumur lífs sé
þungur,
en set þér snemma háleitt mark og mið,
haf Guðs orð fyrir leiðarljós í stafni
og stýrðu síðan beint í Jesú nafni á
himins hlið.
Nesti, eitthvað líkt boðskapnum í
þessu erindi sálmaskáldsins góða,
gæti Jóhanna hafa haft í huga þegar
hún ung hélt út í lífið, fátæk af ver-
aldlegum verðmætum, þeim sem
mölur og ryð fá grandað. Og lífs-
ganga Jóhönnu frænku var á stund-
um enginn dans á rósum. En Jó-
hanna gerði ekki bara að bjarga sér
heldur var hún einatt boðin og búin
að leggja öðrum lið með dugnaði
sínum og notalegheitum. Kemur
mér í hug þegar Emil bróðir fædd-
ist, 1. janúar 1954. Þetta var erfið
fæðing í meira lagi og barátta Jens-
ínu Guðrúnar Óladóttur, ljósmóður
og Óla Kr. Guðmundssonar, læknis
einkenndist af fagmannlegri færni
og gott ef ekki kom líka hjálp að
handan. Staðan var þannig að bar-
áttan snerist um að bjarga lífi
mömmu, talið var að barnið ætti
ekki möguleika á að lifa. Þetta fór
JÓHANNA SIGRÚN
THORARENSEN
✝ Jóhanna SigrúnThorarensen
fæddist á Gjögri í
Árneshreppi á
Ströndum 6. októ-
ber 1932. Hún lést á
líknardeild Landa-
kots miðvikudaginn
24. ágúst síðastlið-
inn og var útför
hennar gerð frá Há-
teigskirkju 2. sept-
ember.
þó allt á besta veg og
þarna kom Jóhanna
frænka mjög við sögu,
m.a. með aðstoð við
ljósmóður og lækni.
Seinna kom í ljós að
Jóhanna var á þessum
tíma ófrísk en um það
vissu foreldrar mínir
ekki og sagði mamma
síðar að ef hún hefði
vitað það þá, hefði hún
aldrei samþykkt að
Jóhanna væri á vett-
vangi.
Þá líður mér seint
úr minni þegar ég haustið 1958
heimsótti frænku mína í íbúð sem
hún leigði við Miklubraut í Reykja-
vík. Hún stóð þá ein með tvær dæt-
ur sínar, aðra nýfædda. Eftir ára-
mótin þennan vetur var Jóhanna
komin til starfa upp að Álafossi þar
sem hún vann síðan alla sína starfs-
ævi. Þarna hafði hún búið smekk-
lega um sig og dóttur sína Sjöfn í
einu herbergi en ég fann sérstak-
lega fyrir því að hún hafði ekki út-
varp. Þetta fannst mér heldur and-
stætt fyrir frænku mína við þessar
aðstæður.
Síðar kynntist Jóhanna eftirlif-
andi manni sínum Benedikt Bent Ív-
arssyni og giftist honum 1964. Þau
byggðu einbýlishús við Lágholt 17 í
Mosfellsbæ og komu þar upp ein-
staklega fallegu og hlýlegu heimili.
Fannst mér það einkennast að inn-
an af hannyrðum, smekkvísi og
myndarskap Jóhönnu. Staður fyrir
hvern hlut og hver hlutur á sinum
stað! Vettvangur Bents var meira
utandyra, s.s. bílskúrinn og garð-
urinn sem hann lagði mikla rækt
við, í orðsins fyllstu merkingu, og
uppskar líka samkvæmt því.
Jóhanna var hógvær og átti ein-
staklega gott með að vinna með og
umgangast fólk enda er ég þess full-
viss að hún átti sér enga óvildar-
menn. Ef henni fannst einstaka
samferðamaður fara framúr sjálfum
sér, með orðum eða gjörðum, var
það svæsnasta sem hún sagði: Ég
skil bara ekkert í ... þessum eða hin-
um. Þetta viðhorf/mat Jóhönnu man
ég fyrst, þá innan við 10 ára gamall,
þegar ég var áheyrandi að tali Jó-
hönnu og mömmu. Jóhanna hafði þá
nokkru áður verið fengin til að vera
á heimili konu norðar í hreppnum
sem átti von á barni. Áður en kom
að því að konan legðist á sæng var
Jóhanna látin baka flatbrauð. Þetta
hélt Jóhanna sig kunna og hófst
handa. Þegar hún hafði flatt út deig-
ið og mótað nokkrar kökur bar hús-
freyju að og líkaði ekki verklag Jó-
hönnu. Hún mátti ekki nota disk til
að móta kökurnar heldur varð hún
að rúlla upp deiginu, skera það í
hæfilega stóra bita og fletja út
hvern fyrir sig þannig að úr yrði ein
kringlótt flatkaka. Var furða þótt
Jóhanna skildi ekki viðkomandi hús-
freyju!
Kemur mér hér í hug annar fá-
gætur öðlingur og heiðursmaður,
Guðmundur Árnason í Naustvík,
Árneshreppi. Þrátt fyrir mikið basl
og streð þá blótaði Guðmundur
ekki, sagði í mesta lagi „ansans
klúður“ og skellti hendi á lær sér.
Einhverju sinn steðjuðu miklir erf-
iðleikar á heimili Guðmundar og
Steinunnar Guðmundsdóttur í
Naustvík. Verður að ráði að Guð-
mundur býr sig til að hitta kaup-
félagsstjórann á Norðurfirði og
biðja um aðstoð. Þetta var í geit-
arhús að leita ullar, erindinu hafnað,
vonbrigði. Þegar Guðmundur síðar
ræddi málið við sveitunga sína, sem
fannst lítið til um viðbrögð kaup-
félagsstjórans, þá sagði Guðmundur
aðeins að hann ætti skilið að ganga í
kring og líka heyrði ég að hann
hefði sagt: Jafngott á hann að ganga
í kring. Þannig hagaði til að Guð-
mundur hafði árabát og ferjaði
gjarnan fótgangandi yfir á Kúvíkur,
Reykjarfjarðarkaupstað. En það
ber ekki allt upp á sama dag hjá
fólki og þar kom að kaupfélagsstjór-
inn bankaði dag einn upp á hjá Guð-
mundi í Naustvík og bað hann að
róa með sig yfir á Kúvíkur. Var
Guðmundur við þetta tækifæri
minntur á af heimafólki að ekki
hefði aðkomumaður reynst honum
vel þegar hann þurfti á aðstoð hans
að halda. Guðmundur lét þessar úr-
tölur ekki aftra sér frá að verða við
bón komumanns og sagði „að hann
væri nú orðinn svo gamall“ og reri
með hann yfir á Kúvíkur.
Því nefni ég þetta hér að ég hef
fullvissu fyrir því að þetta er sann-
leikanum samkvæmt og mig undrar
þann þroska sem þessir einstakling-
ar náðu, lifandi í fátækt, bágindum,
basli og endalausu striti.
Það eru breyttir tímar nú og þeg-
ar Jóhanna var að alast upp á Gjögri
um og fyrir miðja síðustu öld. Lífs-
baráttan var hörð og ekki alltaf nóg
að bíta og brenna. Sleitulaus norðan
bylur, svo vart sá á milli húsa, gat
varað í allt að 2-3 vikur samfellt.
Dæmi voru um að frost var inni þar
sem fólkið svaf, þegar það vaknaði
að morgni. Það áraði misvel,
óþurrkasumur torvelduðu öflun
heyfanga sem þó voru nógu torsótt
með orf og ljá, heimatún lítil, heyja
aflað á engjum og flutt heim á hest-
um. Eldiviður var aðallega rekavið-
ur og mór sem borinn var á bakinu
eða dreginn á sleða. Kol voru lítið
notuð, þau kostuðu peninga. Axel,
faðir Jóhönnu, réri á árabát sem
hann átti og Hringur hét og aflaði
vel. Báturinn og byssan dugðu Axel
best í harðri lífsbaráttu fjölskyld-
unnar. Mest var róið með handfæri
sem á þeim tíma voru úr hampi en
einnig róið með lóðir og þá frekast
þegar sumri tók að halla og á haust-
in. Beitan var mest kúfiskur, kræk-
lingur og síld sem veidd var fyrir
framan Gjögur og fryst í svonefnd-
um íshúsum, torfhúsum sem snjór
var geymdur í. Um árabil stóðu þeir
bræður, Axel og Karl faðir minn,
saman við að leggja rauðmaganet,
strax eftir áramót, þess vegna 2.
janúar ef veður leyfði. Þannig náðu
þeir í nýmeti í matinn á þeim tíma
sem vetur var harðastur og dag-
arnir stuttir.
Nánast allar tekjur og útgjöld
fóru í gegnum reikning í Kaupfélagi
Strandamanna á Norðurfirði. Það
kom hinsvegar fyrir að ef þeim sem
þar réðu ríkjum fannst skuldastaða
á viðskiptareikningi einstaka fé-
lagsmanna vera of há þá áttu þeir til
að loka fyrir frekari úttekt hjá við-
komandi. Má nærri geta hvaða
staða var þá uppi á viðkomandi
heimilum því á þessum tímum var
kaupfélagið nánast eina verslunin í
hreppnum. Axel og hans fjölskylda
fóru ekki varhluta af þessu verklagi.
Það var því heldur kaldhæðnislegt
að þegar kaupfélagið varð gjald-
þrota, 1992, þá tapaði fjölskylda Ax-
els nokkur hundruð þúsundum
króna. Það skal þó tekið fram að
einn kaupfélagsstjóri frá þessum
tíma, Sveinn Sigmundsson, viðhafði
ekki þetta verklag. Í kaupfélags-
stjóratíð hans, 1956–1960, var ekki
lokað fyrir úttekt hjá nokkrum fé-
lagsmanni og þegar Sveinn lét af
störfum var kaupfélagið skuldlaust
og átti inni hjá Sambandinu.
Þegar Axel fór að halla í fimm-
tugt hugðist hann kaupa sér trillu.
Gat hann fengið hana smíðaða í
Bátalóni í Hafnarfirði en hann vant-
aði peninga. Þeir voru hinsvegar til-
búnir að lána Axel fyrir bátnum og
vél ef hann fengi ábyrgð hreppsins.
Þetta reyndi Axel en fékk synjun.
Þá hafði Axel samband við Emil
Jónsson, vitamálstjóra og spurði
hvort mögulegt væri að fá laun sín
sem vitavörður Gjögursvita fyrir-
fram og þau gengju til Bátalóns til
kaupa á nýrri trillu. Emil gat ekki
komið því í kring en hann sagðist
sjálfur vilja borga bátinn og hann
myndi svo borga sér. Og þetta gekk
eftir, Axel lét smíða fyrir sig bátinn,
setja í hann vél og sendan norður á
Gjögur. Emil Jónsson, þingmaður
og ráðherra, borgaði. Axel sagði
mér að hann hefði strax fyrsta sum-
arið fiskað svo vel að hann gat gert
upp skuld sína við Emil. Þetta
drengskaparbragð mat Axel mikils
enda má segja að hann hafi ekki átt
að venjast slíku trausti.
Hef hér brugðið upp svipmyndum
af kjörum og mannlífi í Árneshreppi
um og fyrir miðja síðustu öld og
helst þeim sem tengjast fjölskyldu
Jóhönnu. Mér finnst að hér eigi vel
við hendingar í kvæði Arnar Arn-
arsonar, (Magnúsar Stefánssonar),
Stjána bláa:
„Kjörin settu á manninn mark,
meitluðu svip og stældu kjark“.
Það var áhrifamikið og ógleym-
anlegt að fylgjast með baráttu Jó-
hönnu í veikindum hennar og ekki
síður viðbrögðum hennar þegar
henni var ljóst að meira en hálfs
annars árs barátta við sjúkdóminn
var töpuð. Heimsótti hana á líkn-
ardeild Landakotsspítala 5. júlí sl.
og hafði þá ekki hitt hana í 2-3 mán-
uði. Þessi heimsókn snart mig djúpt
og um kvöldið skrifaði ég eftirfar-
andi í dagbók mína:
„ ... hún sat í stól fyrir framan
stofuna sem hún er á. Jóhanna leit
vel út, þannig miðað við ástand
hennar. Hún var frjálsleg, bros og
birta yfir andliti hennar. Spjallaði
nokkra stund við hana og nú gekk
mér betur að skilja hana en stund-
um áður. Spurði hana hvort ég gæti
eitthvað gert fyrir hana, náð í
nammi eða eitthvað að drekka. Hún
svaraði því neitandi, það væri allt í
lagi hjá sér, „ég er bara að bíða“.
Þegar ég kvaddi og fór þá sagði
hún, „þú kemur kannski aftur Hilli
minn“. Hún hvorki táraðist né
klökknaði en það gerði ég hinsvegar
eftir þessa áhrifamiklu heimsókn,
þegar ég gekk niður stigana af 5.
hæð Landakotsspítala.“
Eftirfarandi hendingarnar úr
sálmi Hallgríms Péturssonar fengu
meiri dýpt í mínum huga en áður:
„Dauði, ég óttast eigi
afl þitt né valdið gilt,
í Kristí krafti eg segi:
Kom þú sæll, þá þú vilt“.
Aftur snart hún mig djúpt þegar
ég kvaddi hana áður en ég fór í ferð
til Pétursborgar í byrjun ágúst sl.
Jóhanna var þá furðu hress og lét
vel af líðan sinni. Þegar ég kvaddi
sagðist ég vonast til að hitta hana
hressa og við sem besta líðan þegar
ég kæmi til baka, eftir rúma viku.
Jóhanna sagði þá ... „að við ættum
eftir að hittast aftur, einhversstað-
ar“. Þarna mælti manneskja sem
hafði framtíðarsýn.
Þegar ég nú lít um öxl og reyni að
finna eitthvað sem mér líkaði miður
í samskiptum mínum við Jóhönnu,
þá þarf að grafa djúpt og einhver
hefði nú sagt af þessu tilefni að það
væri fátt sem hundstungan fyndi
ekki. Þannig var einn góðviðrisdag á
Gjögri að við Steina, systir Jóhönnu,
vorum að leika okkur í búi sem við
höfðum niðri í klettum, sennilega
verið 6 ára gömul. Við höfðum náð
að búa til og „baka“ þessar líka fal-
legu drullukökur og komum með
þær upp á hlað hjá Axelshúsi þar
sem fólk var samankomið og hróðug
sýndum við fólkinu kökurnar og
gott ef við buðum þeim ekki að fá
sér að smakka. Ekki man ég eftir
viðbrögðum annarra en Jóhanna
benti á okkur og sagði: „Sjáið þið
hjónin“. Þetta voru ekki viðbrögð
sem við Steina vorum að leita eftir.
Öðrum sem þarna voru þótti þetta
fyndið. Fyrir stuttu spurði ég
Steinu hvort hún myndi eftir þessu
atviki og hún gerði það. Hlógum við
nú dátt að þessu enda teljum við að
við höfum tekið alvarlega hlutverki
okkar sem „bakarar“ sem og öðru
því sem við tókum okkur fyrir hend-
ur. Sem betur fer hafði Jóhanna
gleði og gáska til að bera og ég tel
mig geta fullyrt að depurð og þung-
lyndi náðu aldrei tökum á henni.
Hún bar gæfu til að vinna sjálf úr
sínum málum.
Jóhönnu hlotnuðust hvorki orður
né auðæfi í þessu jarðneska lífi.
Hennar auðæfi er að finna í mann-
vænlegum og jákvæðum afkomend-
um sem hún mat mikils og fylgdist
með gangi mála hjá þeim í blíðu og
stríðu jafnframt því að leggja þeim
lið, styrkja og styðja eftir mætti.
Á kveðjustund ylja góðar minn-
ingar og þakklæti fyrir ánægjulega
samfylgd og vináttu. Ég og fjöl-
skylda mín vottum Bent, Sjöfn, Ív-
ari, Agnesi og fjölskyldum þeirra
sem og systkinum Jóhönnu og fjöl-
skyldum þeirra okkar innilegustu
samúðarkveðjur.
Hilmar F. Thorarensen.
Vönduð og persónuleg þjónusta
Inger Steinsson,
útfararstjóri,
s. 691 0919
Sími 551 7080
Bárugötu 4, 101 Reykjavík.
Ólafur Örn
útfararstjóri,
s. 896 6544
Inger Rós
útfararþj,
s. 691 0919
Helluhrauni 10, 220 Hf.,
sími 565 2566,
www.englasteinar.is
Englasteinar
Fallegir legsteinar
á góðu verði
Erfidrykkjur
Upplýsingar í símum
555 4477
eða 555 4424