Morgunblaðið - 18.09.2005, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Ó
venju mikið verið að gerast á
þessu sumri, fleira en skarar
Listahátíð, sérstæðasti
gerningurinn án efa mál-
verkasýning Einars Há-
konarsonar í risastórri tjald-
búð í Hljómskálagarðinum
um miðjan ágúst. Þá þegar uppi sumarsýning á
meintum lykilverkum Listasafns Íslands: „Úr-
val verka frá 20 öld“ að Kjarvalsstöðum í sam-
vinnu við Listasafn Reykjavíkur (til 25. sept-
ember). Í septemberbyrjun opnaði svo
framkvæmdin „Íslensk myndlist 1945–1960“ í
öllum aðalsölum safnsins, og kom þá Listasafn
Reykjavíkur aftur við
sögu með því að lána
nokkur myndverk úr
eigu sinni (til 30.
október).
Tjaldbúðarsýn-
ingin átti öðru fremur
að beina sjónum manna að ógagnsæi mynd-
listar hér á landi og hve róður málverksins hef-
ur verið erfiður inn í sali listasafnanna um ára-
bil, þó með nokkrum undantekningum.
Óforvarandis afhjúpaði hún um leið hina tilvilj-
unarkenndu og vilgjörnu myndlistarumræðu
hérlendra dagblaða og ljósvakamiðla, sömu-
leiðis hve listpólitíkin er kaldhömruð, hending-
arkennd og vanþroska þegar rótgróni geirinn á
í hlut, þannig sinnti Morgunblaðið eitt þessum
svipmikla og óvænta gjörningi. Alveg má þó
bóka, að framkvæmdin hefði hvarvetna vakið
drjúga athygli og umræðu, einnig hér á landi,
hefði hann verið undir merkjum núlista og/eða
ungu kynslóðarinnar.
Fréttahaukar, sem rækta hlutverk sitt öllum
betur og skilvirkar hvar ég þekki til á byggðu
bóli, ef um er að ræða tilfallandi skúmaskot í
kjöllurum, bakgörðum, einkaheimilum og
kaffihúsum, sem af vangá fá virðulega nafnið
gallerí eða listhús, létu sig fullkomlega vanta.
Einkum sýnist þeim bitastætt ef viðkomandi
hafa skilið eftir sig eitthvert kusk eða grunn-
færða óvirkni á veggjum eða gólfi undir heitinu
samtímalist, ekki síst ef virktin getur verið til-
efni heimspekilegs spuna kringum þjóðfélags-
rýni og hvunndaginn. Framkvæmdirnar
ósjaldan styrktar af hinu og þessu fyrirtækinu
ef ekki bönkum, eins og stundum getur lesa í
smáa letrinu neðanmáls, iðulega á fjölrituðum
einblöðungum ef slíkt er þá að finna.
En þegar liðlega sextugur og lands-þekktur málari stendur að dirfsku-fullri risaframkvæmd sem hannneyðist til að kosta einn, hlaupa þeir
í felur. Hér nefnilega ekki um hinn við-
urkennda og skjalfesta rétttrúnað núsins að
ræða sem ímyndað einvalalið safnast um eins
og mý á mykjuskán, heldur eitthvað ískyggi-
legt sem hinir réttsýnu gætu óhreinkað sig á
hér við heimskautsbaug, og ber að forðast eins
og smitsjúkdóm. Einvalalið, sem telst orðið hið
íhaldsamasta og einsýnasta norðan Alpafjalla
ef trúa má eigin augum á rölti milli listviðburða
stórborganna eða uppflettingu helstu list-
tímarita heimsins. Ber öll einkenni einangr-
unar og nesjamennsku, raungerir votta Jehóva
sjónarheimsins.
Þetta ankannalega yfirlæti og áhugaleysi á
öllu öðru en sjálfum sér sækir mögn sín og
eldsneyti til nokkurs konar hópsálar-
réttrúnaðar, sem undir heitinu samtímalist er
troðið í ungt fólk í listaskólum nútímans, áður
voru ungir bólusettir en á seinni tímum heila-
þvegnir. Öllum fyrri grundvallaratriðum
myndlistar er skipað á lægra þrep, um leið eiga
stefnumörkin merkilega margt sameiginlegt
með „ég“-kynslóð áttunda áratugarins.
Skrifara er satt að segja afskaplega lítiðuppsigað við sértrúarsöfnuði, hvorki ítrúarbrögðum né listum, en segirstopp þegar hugtökin frelsi og
gagnsæi eru fótum troðin og afmörkuðum við-
horfum lyft á stall á kostnað annarra. Tákn-
rænt hér um, að margt það sem hefur verið of-
arlega á baugi í listheiminum vestan hafs og
austan á nývakinni öld hefur ekki náð hingað
nema í litlum mæli. Sér í lagi sú gæfulega þró-
un að myndlistin hefur verið gerð aðgengilegri
og gagnsærri en nokkru sinni fyrr og ekkert
lát á byggingu listasafna og sýningarhalla.
Þróunin hófst fljótlega eftir seinni heimsstyrj-
öld og fékk byr undir báða vængi þá örtölvu-
og hátæknibyltingin gekk í garð. Reyndust
höfundar hennar sannspáir um vægi skapandi
kennda, sem myndu stórlega aukast í framtíð-
inni, upp rísa blómatímar lista.
Mönnum má ekki yfirsjást, að hátæknin
nærist á forvitni og skapandi kenndum sem
fæða af sér landvinninga í ríki örtölvuheimsins
síður mötun, eitt sér og einangrað gengur
dæmið ekki upp. Samt hefur þróunin orðið sú
að þrátt fyrir ótakmarkaða möguleika á milli
handanna sem opna umheiminn upp á gátt,
hefur undirstöðugreinum eins og lestri og
stærðfræði víða stórlega hrakað í skólakerfinu,
almennri þekkingu um leið. Þróunin í listaskól-
um hefur sömuleiðis stefnt í svipaða átt með
höfnun grunnatriða eins og rissi, málun auk
annarra frumgreina, sem allir geirar mynd-
listar sóttu áður safa og vaxtarmagn til. Þær
léttvægar fundnar, helst burtkústaðar, ei held-
ur ýtt undir áhuga nemenda að kynna sér um-
heiminn með eigin og galopnum augum, for-
vitnin þó alla tíð dugað mannkyninu mest og
best í þekkingarleit sinni.
Nauðsynlegt að hafa allt þetta á hreinu þeg-
ar skilgreina skal tilhneigingu sýningarstjóra
og listsögufræðinga til að handstýra sögunni.
Heitir að laga að eigin geðþótta, og mjög áber-
andi á áttunda áratugnum og gekk í endurnýj-
aða lífdaga á þeim tíunda svo stundum líktist
uppvakningu og draugagangi. Með tilkomu
óformlegu listarinnar og poppsins í lok sjötta
og upphafs sjöunda áratugarins losaði bless-
unarlega um heljartök strangflatalistarinnar,
en það reyndist skammgóður vermir, þarnæsta
áratug sá naumast til sólar fyrir ofríki hug-
myndafræðinnar og málverkinu fullkomlega
úthýst. Á tímum strangflatalistarinnar voru
flestir þeir sniðgengnir og útskúfaðir sem ekki
þóttu með á nótunum, hvað þá ef þeir risu upp
og mótmæltu opinberlega, slíkir helst ekki til,
verk þeirra falin í geymslum og brugðið fæti
fyrir þá. Þannig fékk Kjartan Guðjónsson
rækilega að finna til tevatnsins þá hann fyrstur
manna vakti máls á hérlendri einstefnu op-
inberlega í lok sjötta áratugarins, var þó fjarri
því að vanmeta gildi strangflatalistarinnar í
sjálfri sér heldur hinum þröngu og óvægu sjón-
arhornum. Sumir fyrrverandi félagar Kjartans
heilsuðu honum ekki á götu um langt skeið
jafnvel árabil og er hann enn að bíta úr nálinni
að best verður séð. Og að sjálfsögðu endurtóku
viðhorfin sig á hugmyndafræðilega tímabilinu
en nú á allt öðrum forsendum. Fleiri hafa rekið
sig harkalega á hvílíkan háska það inniber að
reifa skoðanir sínar á opinberum vettvangi
meðan slík óáran einsýnisviðhorfa gengur yfir,
þar á meðal Einar Hákonarson, sem þó eftir
miðbik sjöunda áratugarins afrekaði að koma
fígúrunni aftur inn í íslenskar núlistir, mörgum
til sárrar gremju. Endurtekið má hér minna á
að strangt tekið dó fígúran aldrei, henni ein-
ungis rutt út af vettvanginum vegna augna-
bliks framsláttar meistara Picassos, þá úr hon-
um hrökk í heyranda hljóði: „fígúran er dauð.“
Hitt að leggja bókstaflegan skilning á þennan
framslátt hins djúphugula og meinfyndna
prakkara sem lagabókstafur væri, má telja í
meira lagi grunnhyggið. Sjálfur var hann of
stór til að ánetjast eigin vísdómi nema skamma
hríð ef þá nokkurn tíma, og skilur þar á milli
meistara og ósjálfstæðari sporgöngumanna
sem fylgja fjarstýrðri listspeki í blindni, og fyr-
ir vikið verður fallgjarnt. Að blindur leiðir
blindan er alþekkt úr mannkyns- og myndlista-
sögunni samanber hið fræga málverk Pieters
Brueghel: Dæmisaga af blindum, frá 1568, sem
ber í sér ýmsar táknrænar vísanir til mannlegs
atferlis. Hinn óviðjafnanlegi málari var einneg-
inn nafntogaður fyrir meinfyndna málshætti,
einkum þá tólf sem hann myndlýsti og alla tíð
hafa lifað á vörum landa hans.
Ílistum skal engu slegið föstu og er und-angengin öld til vitnis um hve nýstílarganga hratt yfir og hve miklum skaðaráðandi einsýni getur valdið, og hvergi
meiri en í fámennum og einöngruðum sam-
félögum. Til að mynda í meira lagi misvísandi
þegar einhverjir telja sig geta bókað og skjal-
fest hver séu lykilverk í íslenskri myndlist, því
slíkt mat getur aldrei orðið annað en ein-
staklingsbundið og ber skilyrðalaust að eyrna-
merkja sem sérálit viðkomandi. Annars blekkj-
andi og býður auðveldlega sögufölsun heim,
minnir mjög á norræna róttæklinga 68 kyn-
slóðarinnar sem settu saman bókmenntasögur
þar sem gengið var framhjá mörgum við-
urkenndum rithöfundum og skáldum, kannski
frægast þegar Tove Ditlevsen var allt í einu
ekki til í dönskum bókmenntum og var þá
mörgum brugðið, einnig á róttæka vængnum.
Að sjálfsögðu stóðust ekki þessi viðhorf tímans
tönn voru „borte med blæsten“ að fáum árum
liðnum. og svo komið helst vísað til þeirra sem
víti til varnaðar. En hér uppi á Íslandi verðum
við á því herrans ári 2005 að þola tvær sýn-
ingar frá æðstu listastofnun þjóðarinnar þar
sem þessum gömlu viðhorfum er lyft á stall,
einkum hvað sýninguna að Kjarvalsstöðum
snertir. Listrýnir blaðsins Þóra Þórisdóttir
fann blessunarlega hjá sér hvöt til að afgreiða
sýninguna með heilsíðugrein undir fyrirsögn-
inni: „Mótun listasögunnar, einsýni, geðþótti
og valdbeiting“ og er skeleggasta og gagn-
orðasta skrif sem lengi hefur sést frá hendi
fulltrúa yngri kynslóðarinnar hér í borg.
Bjarmar af því að sú þróun sem menn hafa orð-
ið varir við í Evrópu á undanförnum árum hafi
loks náð hingað bæði í röðum ungra myndlist-
armanna sem listsögufræðinga og boði nýja og
skilvirkari tíma. Tek undir flest sem Þóra seg-
ir, einkum hvað varðar SÚM hópinn, þar á ferð
hrein og bein markaðssetning sem hefur
minnst með hugtakið lykilverk eða úrval að
gera, en verið viðvarandi kækur listasafnsins á
hinum árlegu sumarsýningum og að sjálfsögðu
á kostnað allra framsækinna samtíðarmanna
þeirra. Brugðið fæti fyrir þá, settir hjá, faldir,
einfaldlega gefið í skyn að þeir hafi ekki verið
til…
Á sýningunni hafa samt þau stórmerki gerst
að rykið hefur verið dustað af myndverkum
Kjartans Guðjónssonar, Kristins Péturssonar
og bræðranna Benedikts og Veturliða Gunn-
arssona og kemur náttúrulega ljós að framlag
þeirra eykur á gagnsæi tímabilsins. Allir voru
mjög virkir á sjötta áratugnum og lengi eftir
það, samt næsta lítið sést til verka þeirra í söl-
um safnsins um áratuga skeið. En á móti kem-
ur að líkast er sem þeir ágætu málarar Þor-
valdur Skúlason og Svavar Guðnason hafi á
þessu tímabili verið öllum öðrum virkari miðað
við fjölda verka þeirra, þeir jafnframt hand-
hafar einkaleyfis á óhlutbundnum og fram-
sæknum viðhorfum á landi hér, helst í þá veru
að aðrir sem aðhylltust önnur stílbrögð væru
að taka eitthvað frá þeim. Málið þó að margt
annað og frábrugðið var á döfinni vestan hafs
og austan sem framsæknir sóttu til, en íslensk
list leið í það heila fyrir að vera boltuð niður í
listheimspeki þeirra í Frans, dagskipunum um
hið eina og sanna alþjóðamál listarinnar.
Birtingarmyndin skyldi einfaldlega und-
anrenna og bergmál Parísarskólans. Segir
okkur að eitthvað hefur skort á hlutlæga yf-
irsýn, og sami meinbugurinn virðist uppi á ten-
ingnum varðandi hin íhaldsömu og handstýrðu
vinnubrögð Listasafns Íslands.
Engin vanhyggja né oflæti að biðja um hlut-
lægari vinnubrögð en fram koma í báðum til-
vikum, helst um alla framtíð. Umfram allt ít-
arlegri úttekt, sér í lagi á öllu því sem var að
gerast á undan og samtíða SÚM á sjöunda ára-
tugnum og fram eftir þeim áttunda. Minni á að
ekki lifðu nema átta mánuðir af þeim sjöunda
er SÚM kom fyrst fram sem sýningahópur.
Jafnframt að samantektir á lykilverkum í Ís-
lenskri list verði framvegis rækilegar eyrna-
merktar viðkomandi sýningarstjórum. Loks
engu slegið föstu þegar um jafn ábyrgð-
armiklar og tímamótandi framkvæmdir er að
ræða.
„Úrval og lykilverk“
Pieter Brueghel eldri (1525–1569): Dæmisaga af blindum, 1568, olía á léreft, 86x154 cm. Þjóðlistasafnið í Napólí.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is