Tíminn - 21.12.1972, Page 14

14
TÍMINN
JOLABLAÐ 1972
Þórarinn Þórarinsson:
Aðdragandi og myndun
þjóðstjórnarinnar 1939
Hægra brosið
Úrslit þingkosninganna 20. júni
1937 urðu á margan hátt
afleiðingarik. Stjórnarflokkarnir,
Framsóknarflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn, héldu áfram
þingmeirihluta sínum. Annar
þeirra, Framsóknarflokkurinn
hafði mjög styrkt aðstöðu sina.
Hann hafði bæði bætt við sig þing-
sætum og atkvæðum, en það var
þó mikilvægast, að keppinautur,
sem hefði getað orði honum
skeinuhættur, Bændaflokkurinn,
virtisl úr sögunni. Hinn stjórnar-
flokkurinn, Alþýðuflokkurinn,
hafði hinsvegar aðra sögu að
segja. Hann hafði tapað þingsæt-
um og eignazt á þingi nýjan,
hættulegan keppinaut,
Kommúnistaflokkinn. úað var
liklegt til að hafa mikil áhrif á
samstarf stjórnarflokkanna, eins
og siðar kom á daginn.
Kosningaúrslitin hlutu einnig
að verða afleiðingarik fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn. Hann hafði stefnt
að þvi að fá hreinan meirihluta,
ásamt nánustu bandamönnum
sinum, og virtist það takmark
engan veginn fjarlægt, þegar
gengið var til kosninganna. Nú
var sú von brostin og ekki liklegt,
að flokkurinn fengi betri vigstöðu
siðar. úetta hlaut að leiða til
breyttra viðhorfa hjá forustu-
mönnum flokksins.
Tiu dögum eftir kosningarnar,
eða 30. júni birtist i Nýja dag-
blaðinu grein el'tir Jónas Jónsson,
er nefndist: Eltir kosningarnar.
Sú grein vakti mikla athygli og
deilur, enda kvað þar við nokkuð
nýjan tón. Meginefni greinar-
innar var á þessa leið:
1. Stjórnarflokkarnir hala þing-
meirihluta ,,til að fara með stjórn
eins og hingað til, ef ekki dynur
ylir landið hallærisástand
minnkandi sjávarafla”.
Horfurnar i þeim elnum eru ekki
góðar, þar sem vetrarvertiðin
hefur brugðizt, en um þetta
verður samt ekki endanlega
vitað, fyrr en að loknum sildveið-
um i haust. Þvi er heppilegt l'yrir
hið nýkjörna þing ,,að fitja ekki
upp á framtiðarráðagerðum fyrr
en með haustinu”.
2. Eftir kosningarnar hlýtur
Sjálfstæðisflokknum að vera
Ijóst, að hann getur ekki fengið
þingmeirihluta. „Hann hlýtur
þess vegna að fara að byggja
framtiðar-ráðagerðir sinar á nýj-
um grundvelli”. i þvi sambandi
er vert að benda á, að viða um
land vinnur Sjálfstæðisflokkurinn
i sveitar- og bæjarstjórnum með
öðrum flokkum, m.a. Fram-
sóknarflokknum.
3. Tvær stefnur togast um
völdin i Alþýðuflokknum. önnur
stefnir að samvinnu við Fram-
sóknarmenn, en hin að samvinnu
við kommúnista.
4. Samvinna við kommúnista
kemur ekki til greina, nema þeir
hafni byltingarstefnunni.
5. Framsóknarflokkurinn hefur
unnið með öðrum flokkum eftir
málefnum. Hann stóð við hlið
Alþýðuflokksins gegn varalög-
reglunni, sem átti að beita gegn
verkamönnum, en leysti Kveld-
úlfsmálið með Sjálfstæðismönn-
um, þegar Alþýðuflokkurinn
krafðist byltingakenndra að-
gerða.
6. Framsóknarflokkurinn hefur
losað sig við Bændaflokkinn og
eins þarf Sjálfstæðisflokkurinn að
losa sig við nazista og Alþýðu-
flokkurinn við kommúnista. „Þá
geta þrir aðalflokkar landsins”
sagði Jónas i greinarlokin, „unnið
saman að þvi, hver eftir sinu eðli
og getu, aö gera landið frjálst og
sjálfstætt pólitiskt, fjárhagslega
og aö allri menningu”.
Þetta var meginefnið i grein
Jónasar. Hún vakti að sjálfsögðu
mikla athygli, þar sem hún gaf
óbeint til kynna, að Jónas taldi
samvinnu við Sjálfstæðisflokkinn
enganveginnútilokaða, einkum ef
fjárhagsástandið versnaði. Fram
að þessu hafði Jónas verið sá
lorustumaður P’ramsóknar-
flokksins, er hafði verið and-
stæðastur samvinnu við Sjálf-
stæðisflokkinn. Málgögn Alþýðu-
flokksins og Kommánistaflokks-
ins veittust harðlega að Jónasi
fyrir „hægra brosið”, eins og
þessi grein var almennt kölluð, en
hann svaraði með þvi að benda á,
að þessir flokkar hefðu ol't unnið
með Sjálfstæðisflokknum, m.a. i
kjördæmamálinu. Meðal Fram-
sóknarmanna hlaut grein
Jónasar misjafnar undirtektir og
einna lakastar hjá þeim. sem
áður höfðu fylgt honum fastast.
Eins ogfram kemur i öðrum skrif-
um Nýja dagblaðsins og Timans
um þessar mundir, var yfir-
gnæfandi meirihluti flokksmanna
l'ylgjandi áframhaldandi sam-
starfi Framsóknarflokksins og
Alþýðuflokksins.
Fljótlega eftir kosningarnar
hófust viðra'ður milli forustu-
manna stjórnarflokkanna um
ál'ramhaldandi samstarf. Niður-
staða þeirra varð sú, að rétt væri
að lála aðalviðræðurnar biöa til
haustsins. Bar einkum tvennt til.
Annað var það, aö þá væri orðið
ljósara, hvaða ráðstafanir þyrfti
að gera vegna efnahagsmálanna.
Ilitt var það, að þá myndi einnig
vera orðið ljósara, hver væri
staðan innan Alþýðuflokksins, en
þar voru skoðanir nokkuð skiptar
um það, hvort flokkurinn ætti
heldur að vera i stjórn eða
stjórnarandstöðu.
Hinn 16. júli héldu miðstjórnir
beggjastjórnarflokkannafundi og
var að þeim loknum birt svohljóð-
andi sameiginleg yfirlýsing i
Nýja dagblaðinu og Alþýðu-
blaðinu daginn cftir:
; „Framsóknarflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn, sem hafa
sameiginlega meirihluta á
Alþingi, hafa komið sér saman
um að leita samninga um
ágreiningsmál sin og önnur mál,
sem úrlausnar krefjast, og gera,
ef samkomulag næst, opinberan
málefnasamning um áfram-
haldandi stjórnarsamvinnu. A
meðan á þessum samningaum-
leitunum stendur, koma
flokkarnir sér saman um að
styðja núverandi rikisstjórn,
enda verði Alþingi kvatt saman
eigi siðar en 15. okt. næst-
komandi”.
Átökin í
Alþýðuflokknum
Daginn áður en miðstjórnir
stjórnarflokkanna höfðu haldið
fundi til að ræða um stjórnar-
samstarfið, eða hinn 15. júli, hafði
verið haldinn sögulegur fundur i
verkamannafélaginu Dagsbrún.
Kommúnistar höfðu um nokkurt
skeið lagt mikla stund á þann
áróður, að Alþýðuflokkurinn og
Kommúnistaflokkurinn ættu að
taka upp nána samvinnu eða
mynda samfylkingu, eins og það
var orðaö. Á umræddum Dags-
brúnarfundi flutti Þorsteinn
Pétursson af hálfu þeirra, tillögu
þess efnis, að fundurinn skoraði á
þessa tvo flokka að ganga til
náins samstarís eða sam-
fylkingar. Héðinn Valdimarsson,
sem var þá varaformaður
Alþýðuflokksins og áhrifamesti
leiðtogi Dagsbrúnarmanna, hafði
veriö manna mótfallnastur slikri
samfylkingu.en breytti á þessum
fundi eða rétt fyrir hann skyndi-
lega um al'stöðu. Hann bar fram
tillögu, sem gekk miklu lengra en
tillaga kommúnista, en i tillögu
hans var skorað á Alþýðuflokkinn
og Kommúnistaflokkinn að ganga
nú þegar til endanlegra samninga
um tafarlausa sameiningu
liokkanna i einn sameinaðan
Alþýðuflokk, er starfi á lýðræðis-
grundvelli.
Tillaga þessi var samþykkt i
einu hljóði á fundinum. Alþýðu-
blaðið studdi hana strax mjög
eindregið, en þó kom hún mörg-
um Alþýðufiokksmönnum á
óvart. Hún hafði ekkert verið
rædd i flokksstjórninni.
Kommúnistum kom tillaga
Héðins lika á óvart, þvi að þeir
höfðu ekki hugsað sér að ganga
svo langt að sameina flokkana.
En eftir að varaformaður Alþýðu-
flokksins hafði flutt slika tillögu
og stærsta verkalýðsfélag
landsins samþykkt hana, var ekki
annaö íyrir stjórnir þessara
flokka að gera en að hefja við-
ræður. Það sýndi sig hér eins og
oítar, að Héðinn Valdimarsson
var ráðrikur og skjótur til fram-
kvæmda, en um margt var hann
mesti áhuga- og athafnamaður,
sem verkalýðssamtökin hafa átt ,
eins og verkamannabústaðirnir
eru dæmi um.
Vaíalitið hefur ósigurinn i þing-
kosningunum átt mikinn þátt i
hinni breyttu afstöðu Héðins
Valdimarssonar. Takmark lians
var að efla hér stóran verka-
mannaflokk, likt og á Norður-
löndum og i Bretlandi. Eftir
kosningaósigurinn 1937 mun hann
hala orðið vonminni um það, að
Alþýðuílokknum tækist þetta,
nema þá á löngum tima. Stytzta
leiðin væri að sameina verkalýðs-
flokkana svonefndu. Ef það tækist
ekki, kæmi i ljós, að sameiningin
strandaði ekkr á Alþýðuflokkn-
um, heldur væru kommúnistar
hinir raunverulegu sundrungar-
menn.
h’lestir eða allir aðrir aðalleið-
togar Alþýðuflokksins með Jón
Baldvinsson jifararbroddilitu öðr-
um augum á þetta en Héðinn
Alþýðuflokkurinn hafði beðið
stundarósigur, en ekki varan-
legan. Útilokað væri að vera i
flokki með kommúnistum, þvi að
þeir myndu alltaf halda uppi
klikustarfi innan hans. Meðal
óbreyttra flokksmanna, einkum
þó i Reykjavik, átti afstaða
Héðins hinsvegar verulegu fylgi
að fagna, einkum þó meðal
verkamanna, en hjá þeim naut
Héðinn sérstaks trausts.
Niðurstaðan varð þvi sú, að
formlegar viðræður voru hafnar
um sameiningu flokkanna.
Fulltrúar Alþýðuflokksins i við-
ræðunum voru séra Ingimar
Jónsson, Kjartan Ólafsson og Vil-
mundur Jónsson (siðar Finnbogi
R. Valdimarsson). en fulltrúar
Kommúnistaílokksins Brynjólfur
Bjarnason, Einar Olgeirsson og
Haukur Björnsson. Fyrsti við-
ræðufundurinn var 4. ágúst.
Tveimur mánuðum seinna, eða 4.
okt. skýrði Alþýðublaðið frá þvi,
að frekari viðræður væru til-
gangslausar ab sinni. Höfðu
komið upp ýmis ágreiningsefni
varðandi grundvallarstefnu hins
fyrirhugaða flokks. Þá hafði lika
verið ákveðið að kalla saman
aukaþing Alþýðusambands
fslands, sem jafnframt var
flokksþing Alþýðuflokksins, eins
og skipulagi þessara aðila var þá
háttað. Þetta þing hófst i lok októ-
ber og kom þar i ljós, að mikill
ágreiningur var um þessi mál
innan Alþýðuflokksins. Héðinn
Valdimarsson vildi láta gera til-
boð, sem liklegt var, að
kommúnistar myndu fallast á, og
virtist i upphafi, að hann hefði
mikið fylgi. Jón Baldvinsson og
Stefán Jóhann Stefánsson vildu
hinsvegar ganga miklu
skemmra. Eftir miklar umræður
og þóf varð niðurstaðan sú, að
samþykkt var með yfirgnæfandi
meirihluta atkvæða miðlunar-
tillaga, sem þeir stóðu einkum að
Jónas Guðmundsson, Emil
Jónsson, Guðmundur G. Hagalin
og Vilmundur Jónsson. Sam-
kvæmt henni var Kommúnista-
flokknum boðið að sameinast
Alþýðuflokknum á þeim grund-
velli, að hann fengi 8 sæti af 25 i
stjórn Alþýðusambandsins, sem
jafnframt væri stjórn hins nýja
flokks.og að stefnuskrá hins nýja
flokks yrði hin nýja stefnuskrá
Aiþýðuflokksins, er þingið hafði
samþykkt. Tilboð þetta var
bundið þvi skilyrði, að
sameiningin færi fram að loknu
þingi Kommúnistaflokksins, sem
halda átti um miðjan nóvember,
en i seinasta lagi fyrir 1. desem-
ber. t hinni nýju stefnuskrá var
mjög gengið til móts við
kommúnista um þau ágreinings-
atriði, sem komið höfðu fram i
áðurgreindum viðræðum, en þó
ekki vikið frá þvi grundvallar-
atriði, sem mestum ágreiningi
hafði valdið, en það var á þá leið,
að flokkurinn starfaði á lýðræðis-
grundvelli, þ.e. viðurkenndi rétt
þjóðarmeirihlutans til að ráða
málum þjóðarinnar og ynni á
grundvelli laga og þingræðis að
þvi að ná löggjafarvaldinu og
framkvæmdavaldinu i sinar
hendur til þess að geta breytt
þjóðskipulaginu til samræmis við
stefnu sina. Það kom i ljós á þingi
Kommúnislaflokksins, að hann
gat ekki fallizt á þetta atriði. A
þinginu var samþykkt sérstakt
svarbréf við sameiningartilboði
Alþýðusambandsþingsins og
sagði þar m.a.:
„Hér er m.ö.o. gert ráð fyrir
þeim eina möguleika, að verka-
lýðurinn taki völdin og skapi
sósialisma með samþykktum
liins borgaralega Alþingis og að
valdataka verkalýðsins og
sköpun sósialismans eigi að vera
verk venjulegrar borgaralegrar
rikisstjórnar. Það er m.ö.o. gert
ráð fyrir, að hið borgaralega
rikiskerfi sé hið eina tæki, er til
greina geti komið til að fram-
kvæma sósialismann og tryggja
völd alþýðunnar. Það er öllum
kunnugt, að þetta er i algeru
ósamræm i við skoðanir
Kommúnistaflokks islands og i
aigerri mótsögn við grundvallar-
atriði marxismans”. (Þjóðviliinn
19. nóv. 1937.)
i bréfinu eru tilgreind fleiri
atriði, sem Kommúnista-
liokkurinn telur sig ekki geta
fallizt á. Hann hafnaði þvi til-
boðinu, en lagði til, að samning-
um yrði haldið áfram og að
flokkarnir samfylktu i bæjar- og
sveitarstjórnarkosningum, sem
færu fram skömmu eftir ára-
mótin.
Það hafði verið markmið
Alþýðusambandsþingsins, að
samningum við kommúnista yrði
hætt 1. desember, ef samkomulag
hefði ekki náðst fyrir þann tima.
Eftir þing kommúnista varð ljóst,
að ekkert yrði úr samningum
flokkanna fyrir þann tima. En
þing kommúnista gætti þess að
halda opnum leiðum af sinni
hálfu. Héðinn Valdimarsson hafði
lika haft þann fyrirvara, að þótt
beinum viðræðum um
sameiningu flokkanna yrði hætt 1.
desember, yrði reynt að halda
áfram vinsamlegri sambúð milli
þeirra.
Stjórnarsamningur
til bráðabirgða
Eins og kom fram i yfirlýsingu
stjórnarflokkanna frá 17. júli, var
það fyrirætlun þeirra að hefja
siðari hluta sumars viðræður um
áframhaldandi samstarf
flokkanna. Átökin i Alþýðufiokkn-
um urðu þess hins vegar
valdandi, að raunverulegar við-
ræður hófustekki fyrr en að loknu
þingi Alþýðusambandsins, en það
samþykkti nær einróma, að
áframhaldandi stjórnarsamvinna
Alþýðuflokksins og Framsóknar-
flokksins væri nauðsynleg eins og
nú stæðu sakir og væri eðlilegt og
æskilegt, að þessi samvinna yrði
enn viðtækari, þannig, að hún
næði einnig til bæjar- og sveitar-
stjórnarmálefna. 1 forustugrein-
um málgagna beggja flokkanna
kom skýrt fram, að mikill
meirihluti fylgismanna þeirra
kysi, að samstarf þeirra héldi
áfram.
Alþingi kom saman til fundar
hinn 10. október, þar sem fjárlög
fyrir 1938 höfðu ekki verið af-
greidd áður en þingið var rofið
vegna kosninganna. Aðalverkefni
þessa þings var fjárlaga-
afgreiðslan. Eftir að þingið kom
saman, komst nokkur skriður á
viðræður stjórnarflokkanna, en
þó ekki verulegur fyrr en að loknu
þingi Alþýðusambandsins.
Hinn 17. nóvember birtu blöð
flokkanna fréttatilkynningu um,
að samkomulag hefði náðst milli
stjórnarflokkanna um afgreiðslu
mála á yfirstandandi þingi og
stuðning við rikisstjórnina. Það
var tekið skýrt fram, að hér væri
um bráðabirgðasamkomulag að
ræða, er gilti aðeins stuttan tima,
eða þangað til Alþingi kæmi aftur
saman í febrúarmánuði næst-
komandi. Ástæðan til þess, að
ekki var samið til lengri tima,
rakti fyrst og fremst rætur til
átakanna I Alþýðuflokknum, én
ekki var séð á þessum tima,
hvaða endalok þau kynnu að fá og
hvaða afleiðingar þau myndu
hafa. Þá þótti einnig rétt að biða
úrslita bæjarstjórnarkosniriga, er
áttu að fara fram i siðari hluta
janúarmánaðar næstkomandi.
Bráðabirgðasamkomulagið,
sem gert var, var þvi aðeins
bundið við afgreiðslu mála, sem
ekki þótti hægt að láta biða. Það
fjallaði um afgreiðslu, fjár-
laganna fyrst og fremst og
ýmissa nýrra fjárveitinga I sam-
bandi við þau, m.a. til land-
búnaðarins, sjávarútvegsins og
alþýðutrygginganna. Samningar
um öll hin stærri framtiðarmál
voru látnir biða.