Tíminn - 21.12.1972, Síða 15

TÍMINN
15
JOLABLAÐ 1972
Jónas og Magnús
Vegna ástandsins f Alþýðu-
flokknum rikti mikil óvissa um
framtið stjórnarsamstarfsins.
Það dró ekki úr þessari óvissu, að
i nóvember var verkfall við verk-
smiður S.t.S. á Akureyri, er leiddi
til verulegra árekstra milli
Alþýðusambandsins og S.t.S. Þá
hélt Jónas Jónsson áfram að
skrifa greinar, sem báru aukinn
svip hægra brossins svonefnda.
Hann hafði einnig unnið að þvi að
nálgast vissa leiðtoga Sjálf-
stæðisflokksins að tjaldabaki
einkum þó hinn gamla and-
stæðing sinn, Magnús
Guðmundsson. Aukin kynni höfðu
skapazt milli þeirra, eftir að þeir
áttu báðir sæti i dansk-islenzku
ráðgjafanefndinni og þó einkum
vegna setu þeirra i fjárveitinga-
nefnd á þinginu 1935. Jónas hafði
þá verið formaður nefndarinnar
og fannst mikið til um samninga-
lipurð og sanngirni Magnúsar, en
hann var þar höfuðleiðtogi
stjórnarandstæðinga, en nefndin
náði samkomulagi um allmörg
sparnaðarmál og mátti ekki sizt
þakka það Magnúsi. Fyrir at-
beina Jónasar komst sú skipan á
við kjör þingforseta á haust-
þinginu, að stjórnarandstaðan,
þ.e. Sjálfstæðisflokkurinn, fékk
fyrsta varaforsetann i sameinuðu
þingi og i deildum. Alþýðu-
flokkurinn var þessu andvigur, en
Jónas hélt þvi fram i blaðaskrif-
um, að þetta hefði upphaflega
verið sameiginleg tillaga hans og
Jóns Baldvinssonar, sem var
endurkosinn forseti sameinaðs
þings. Magnús Guðmundsson var
hins vegar fyrsti varaforseti þess.
Blöð Alþýðuflokksins og
kommúnista töldu þetta táknrænt
merki um hægra bros Jónasar.
Magnúsar Guðmundssonar naut
hins vegar ekki lengi við eftir
þetta, þvi að hann lézt skömmu
siðar, eða 26. nóvember. Eftir það
hófust viðræður milli Jónasar og
Ölafs Thors.
Samfylkingin í
bæjarstjórnar-
kosningunum 1938
Hinn 30. janúar 1938 fóru fram
kosningar til bæjarstjórna og
sveitarst jórna i kauptúnum.
Framsóknarflokkurinn færði
talsvert út starfssvið sitt sem
bæjarmálaflokkur i þessum
kosningum og bauð nú t.d. fram i
Vestmannaeyjum i fyrsta sinn.
Hann bauð fram i öllum kaup-
stöðunum, nema á tsafirði og i
Hafnarfirði. t kauptúnunum flest-
um bauð hann ýmist fram einn
eða með Alþýðuflokknum. T.d.
haföi hann samvinnu við Alþýðu-
flokkinn i Keflavik, i Stykkis-
hólmi, á Eyrarbakka og á Stokks-
eyri. Það varð að ráði, að Jónas
Jónsson varð efstur á lista Fram-
sóknarflokksins i Reykjavik, en
Sigurður Jónasson forstjóri i
öðru, Jón Eyþórsson veður-
fræðingur i þriðja og Guðmundur
Kr. Guðmundsson skrifstofustjóri
i fjórða. Sigurður Jónasson hafði
áður verið bæjarfulltrúi fyrir
Alþýðuflokkinn og verið helzti
forgöngumaður Sogs-
virkjunarinnar á þeim vettvangi.
Þeir Héðinn Valdimarsson og
Siguröur áttu ekki skap saman,og
var Sigurður þvi ekki hafður i
endurkjöri fyrir Alþýðuflokkinn i
bæjarstjórnarkosningunum 1934.
Hann var i framboði fyrir Fram-
sóknarílokkinn i Borgarfjarðar-
sýslu i þingkosningunum 1937.
Jónas Jónsson lagði áherzlu á, að
Siguröur yrði i öðru sæti á listan-
um, þvi að hann hafði mikið álit á
þekkingu hans i bæjarmálum og
áhuga hans á ýmsum nýjungum
og framfaramálum. Það kom
hins vegar siðar i ljós, að þeir
Jónas og Sigurður áttu ekki skap
saman.
Skipulagsmálum Alþýðu-
flokksins var þá svo háttað, að
fulltrúaráð verkalýðsfélaganna
réði framboði hans i Reykjavik. t
byrjun desember skrifaði
Kommúnistaflokkurinn fulltrúa-
ráðinu bréf, þar sem hann lagði
til, að flokkarnir byðu frgm
sameiginlega i bæjarstjórnar-
kosningunum. Þessu var ekki
svarað i fyrstu, en siðar fékk
Héðinn Valdimarsson samþykkt,
að fulltrúaráðið kysi nefnd til að
ræða um framboð við
kommúnista. Nefndin náði sam-
komulagi við kommúnista og var
framboðstillaga hennar sam-
þykkt með naumum meirihluta i
fulltrúaráðinu, að þvi er Alþýðu-
blaðið segir. Niðurstaðan varð
þvi sú, að flokkarnir höfðu
sameiginlegt framboð, þótt
margir Alþýðuflokksmenn gengu
óviljugir til þess leiks. Flokkarnir
höfðu einnig sameiginleg fram-
boð á ísafiröi, Neskaupstað og i
Hafnarfirði, en þar áttu
kommúnistar þó ekki mann á
listanum fyrr en i 10. sæti.
Úrslit kosninganna urðu þau,
að Framsóknarflokkurinn varö
eini flokkurinn, sem bætti at-
kvæðatölu sina i kaupstöðunum,
miðað við þingkosningarnar árið
áður. Þannig bætti hann við sig
um 400 atkv. i Reykjavik og 180
atkv. á Akureyri. i Vestmanna-
eyjum fékk flokkurinn nú bæjar-
fulltrúa i fyrsta sinn. Atkvæða-
tala hinna flokkanna lækkaði
hinsvegar, en þó mjög litillega
hjá Sjálfstæðisflokknum. ,,Sam-
fylking’’ Alþýðuf lokksins og
Kommúnistaflokksins gafst ekki
vel, t.d. fékk listi þeirra i Reykja-
vik um 400 atkv. færra en
flokkarnir höfðu fengið saman-
lagt i þingkosningunum 1937.
Brottrekstrar á vfxl
Eftir b æ j a r s t j ó r n a r -
kosningarnar hófust mikil gagn-
JónasJónsson
kvæm brigzl i blöðum Alþýðu-
flokksins og Kommúnista-
flokksins vegna úrslitanna i i
Reykjavik. Þessi deila harðnaði
þó um allan helming eftir fyrsta
fund hinnar nýkjörnu bæjar-
stjórnar, en þá var kosið i ýmsar
nefndir. Kommúnistar héldu þvi
fram, að við nefndarkosningarnar
hefðu fulltrúar Alþýðuflokksins
brugðizt leynilegu samkomulagi,
sem gert hefði verið fyrir
kosningarnar um samvinnu
þeirra fulltrúa, er næðu kosningu
af hinum sameiginlega lista.
Fulltrúar Alþýðuflokksins, sem
voru þeir Stefán Jóhann Stefáns-
son og Jón Axel Pétursson, töldu
það hinsvegar úr gildi fallið.
Héðinn Valdimarsson leit hins
vegar öðrum augum á málið og
skrifaði þvi til staðfestingar
grein, sem hann sendi Alþýðu-
blaðinu til birtingar. Alþýðu-
blaðið neitaði að birta greinina,
eftir aö ritstjóri þess hafði ráð-
fært sig við Jón Baldvinsson.
Héðinn skrifaði þá Jóni Baldvins-
syni bréf sem formanni flokksins,
þar sem hann sagði upp öllum
persónulegum ábyrgðum vegna
Alþýðublaðsins og Alþýðu-
prentsmiðjunnar. Jafnframt átti
hann viðtal við Þjóðviljann, þar
sem hann birti efni greinarinnar,
sem hann hafði ekki fengið birta i
Alþýðublaðinu.
Deilurnar i Alþýðuflokknum
voru nú komnar á það stig, að Jón
Baldvinsson taldi, að lengur gæti
ekki orðið um neinar sættir að
ræða. Hinn 8. febrúar var haldinn
fundur i stjórn Alþýðusam-
bandsins, sem jafnframt var
stjórn Alþýðuflokksins. Þar bar
Jón fram þá tillögu, að Héðni
Valdimarssyni yrði vikið úr
flokknum og öllum trúnaðarstörf-
um innan hans. Sú tillaga var
samþykkt með 12:4 atkvæðum, en
einn sat hjá, en alls áttu 17 menn
sæti i stjórninni. Þá var vitað, að
þingmenn flokksins, aðrir en
Héðinn Valdimarsson, voru þess-
um málalokum samþykkir.
Það kom brátt i ljós, að Héðinn
Valdimarsson átti miklu meira
fylgi meðal óbreyttra liðsmanna
Alþýðuflokksins en úrslitin i sam-
bandsstjórninni bentu til. Fyrstu
átökin innan flokksins urðu i
Jafnaðarmannafélaginu i
Reykjavik. Þar bar Héðinn sigur
úr býtum og gengu þá and-
stæðingar hans af fundi og
stofnuðu nokkru siðar Alþýðu-
flokksfélag Reykjavikur. Jafn-
framt var Jafnaðarmanna-
félaginu vikið úr Alþýðusam-
bandinu.
Hörðust urðu átökin i verka-
mannafélaginu Dagsbrún, en þar
ákváðu fylgismenn Héðins Valdi-
marssonar að koma fram hefnd-
um á Jóni Baldvinssyni fyrir
brottreksturinn á Héðni úr
Alþýðuflokknum. Hinn 13.
febrúar var haldinn einn fjöl-
mennasti fundurinn i sögu Dags-
brúnar. Fundinn sóttu milli 800-
900 manns og fór hann fram sam-
timis i Nýja Bió og K.R.-húsinu.
Þar báru fylgismenn Héðins fram
þá tillögu, að falli Jón
Baldvinsson og meirihluti sam-
bandsstjórnar ekki frá brott-
rekstri Héðins Valdimarssonar úr
Alþýðuflokknum, skuli
félagsstjórnin vikja Jóni Bald-
vinssyni úr félaginu innan viku.
Tillaga þessi var samþykkt með
um 460:30 atkvæðum, en fylgis-
menn Jóns Baldvinssonar sátu
yfirleitt hjá i mótmælaskyni viö
þaö, að hafnað hafði verið að láta
fara fram allsherjaratkvæða-
greiðslu um tillöguna. Samkvæmt
frásögn Alþýðublaðsins höfðu
llermuiin Jónusson
bæði Sjálfstæðismenn og
kommunistar fylkt liði á fundin
um og stóðu þeir fast með Héðni
Valdim a rssy n i. A! þý ð ub la ð ið
segir, að ræöumaður úr hópi
Sjálfstæðismanna hal'i deilt sér-
staklega harkalega á Jón
Baldvinsson. Afstaða blaða Sjálf-
stæðisflokksins var lika sú, að
Héðinn Valdimarsson hefði fyrst
og fremst verið rekinn úr Alþýðu-
flokknum vegna þess, að hann
hel'ði ekki viljað vera undirtylla
Framsóknarflokksins.
Jón Baldvinsson
Dagsbrúnarfundurinn 13.
febrúar varð siðasti fundurinn,
sem Jón Baldvinsson sat, Hann
reyndi að halda þar ræðu, en fékk
ekki hljóð . Útdráttur úr ræðu
hans var siðar birtur i Alþýðu-
blaðinu og hefur oft verið vitnað
til hans af talsmönnum Alþýðu-
flokksins, þegar þeir hafa átt i
deilum viö kommúnista. Jón
Baldvinsson hafði lengi verið veill
fyrir hjarta og hafði legið á
sjúkrahúsi erlendis sumarið
áður án þess að fá bót. Læknar
höfðu ráðlagt honum að hlifa sér
og forðast andlega áreynslu, en
vegna átakanna i Alþýðuflokkn-
um gat hann ekki farið að ráðum
þeirra. Dagsbrúnarfundurinn
reyndist honum ofraun. Hann
lagðist fárveikur, þegar hann
kom heim af fundinum, og reis
ekki á fætur aftur. Hann lézt
rúmum mánuði siðar, eða 17.
marz.
Jón Baldvinsson var sá leiðtogi
Alþýðuflokksins, sem forustu-
menn Framsóknarflokksins áttu
við nánast samstarf um meira en
tuttugu ára skeið. Einkum var
samstarf hans og Jónasar
Jónssonar náið. Jón var sá leið-
togi Alþýðuflokksins, er Jónas
mat mest og treysti bezt. Jónas
og Héðinn voru of ráðrikir til þess
að geta fellt skap saman, og kynni
Jónasar við Harald
Guðmundsson og Stefán Jóhann
Stefánsson voru takmörkuð. Með
fráfalli Jóns Baldvinssonar
slitnaði sterkasti þráðurinnn,
sem hafði tengt saman hina eldri
leiðtoga Framsóknarflckksins og
Alþýðuflokksins. Þetta, ásamt
mörgu öðru, varð til að fjarlægja
flokkanna á næstu árum. Sam-
starf þeirra Jónasar og Jóns hófst
á stofnþingi Alþýðusambandsins
og mun Jónas hafa átt drýgstan
þátt i þvi, að Jón var þá kosinn
formaður Alþýðusambandsins.
Samstarf þeirra setti siðan
meginsvip á islenzka stjórnmála-
sögu næstu tuttugu árin.
1 grein, sem Jónas skrifaði um
Jón Baldvinsson við lát hans ob
birtist i Nýju dagblaðinu 30. marz
1938, sagði m.a. á þessa leið:
,,1 gáfnafari Jóns
Baldvinssonar gætti mest þeirra
hygginda, sem i hag koma. Hann
var framsýnn og ráðagóður i
bezla lagi. Hann sá hættur og
hiYttumöguleika öðrum mönnum
betur. Var hann mjög sóttur að
ráðum bæði af samherjum sinum
og mönnum i öðrum flokkum.
Hann var hinn bezti ráðunautur
djörfum mönnum og stórhuga,
þvi að hann sá öðrum mönnum
betur afleiðingar nýrra átaka.
Aftur á móti verður ekki með
sama hætti sagt, að hann hafi haft
frjótt og skapandi imyndunarafl.
Hann var fyrst og fremst hinn
framsýni, ráðagóði og fastlyndi
stjórnmálaleiðtogi. Hann opnaði
ekki nýjar leiðir, en hann mælti
með heppilegu úrræði i hverri
Eysteiiin Jóiissoii
gestaþraut, sem lifsbaráttan
lagði fyrir hann.
Al' þessum ástæðum varð Jón
Baldvinsson hinn mikli sátta-
semjari og málamiðlunarmaður.
Reyndi mjög á þessa gáfu hans i
hraðvaxandi llokki, þar sem
flestir voru nýliðar, en málefni
stór og< vandasöm úr að ráða.
Enginn- efi er á þvi, að Jón
Baldvinsson eyddi miklu af
lifsorku sinni i það að sameina og
samræma hina óæfðu og oft
ósamþykku starfskrafta i liði
Alþýðuflokksins. Hann vann á
sama hátt á Alþingi. Meöan hann
var þar einn sins liðs, tókst hon-
um að koma fram vökulögunum
til verndar lifi og heilsu togara-
háseta. Hann sótti málið með svo
mikilli lagni og festu, að bæði
Framsóknarmenn og margir
Sjálfstæðismenn hjálpuðu honum
til að fá þessa torfengnu og
umdeildu réttarbót. Sama varð
raunin um vinnu Jóns Bald-
vinssonar um fjölmörg önnur
mál, bæði á Alþingi og i banka
þeim, sem hann stýrði”. (Merkir
Samtiðarmenn bls. 198).
Héðinn Valdimarssyni fórust
m.a. þannig orð um Jón
Baldvinsson i minningagrein, er
birtist i Nýju landi:
,,Jón Baldvinsson var enginn
mælskumaður, en talaði þó skýrt
og skilmerkilega. Áhrif hans voru
ekki eins viðtæk á stórum mann-
fundum og ýmissa annarra, en
persónuleg áhrif hafði hann
hverjum manni meiri innan
Alþýðuflokksins og sérstaklega i
hópi flokksstjórnar, sam-
bandsþings og fulltrúaráðsins i
Reykjavik. Hann var mjög við-
kynningargóöur og jafnlyndur og
mikill samningamaður...Festa
hans og drengskapur höfðu sin
djúpu áhrif” (Nýtt land 18. marz
1938)
Jón Baldvinsson var fæddur á
Strandseljum i Ogursveit 1882, og
þvi rúmlega 55 ára, er hann lézt.
Hann naut ekki annarrar skóla-
menntunar en þeirrar barna-
f^æðslu, sem þá var. Sóknar-
presturinn, sem var séraSigurður
Stefánsson i Vigur, veitti þvi
athygli, hve greindur og námfús
Jón var, og var hann þvi, að
áeggjan séra Sigurðar. ráðinn til
Skúla Thoroddsen til prentnáms i
prentsmiðju Þjóðviljans á Isa-
firði, tæpra fimmtán ára gamall.
Jón var næstu átta árin á heimili
Skúla, ýmist við prentnám eða
prentstörf, fyrst á tsafirði og
siðará Bessastöðum. 1 ársbyrjun
1905 réðst hann prentari hjá
Gutenberg, sem þá var i sameign
prentara. Hann vann i Gutenberg
til 1918, en þá gerðist hann for-
stjóri Alþýðubrauðgerðarinnar.
Hann var annar af fulltrúum
Prentarafélagsins á stofnþingi
Alþýðusambandsins 1916 og þá
kosinn formaður þess, en þvi
fylgdi þá einnig formennska i
Alþýðuflokknum, og gegndi hann
siðan þessum störfum til dauða-
dags. Hann var bankastjóri
Útvegsbankans 1930-'3 8.
Alþingismaður var hann frá 1921-
’38. Hann átti sæti i mörgum
nefndum, m.a. i dansk-islenku
ráðgjafanefndinni um 10 ára
skeið. 1 þvi starfi sinu kynntist
hann forustumönnum Jafnaðar-
manna á Noröurlöndum og naut
mikils álits þeirra.
Prentarastarfið hafði reynzt
Jóni Baldvinssyni góður skóli.
eigi siður en Benjamin Franklin.
Það var talinn einn styrkur hans
scm samningamanns, að hann
kunni öðrum betur að finna rétt
orð um það, sem segja þurfti, og
oft vafðist fyrir öðrum. Hann var
Skiili Giiðniiimlsson
jafnlyndur, orðheppinn og
gamansamur og sérlega við-
felldinn i allri umgengni. Megin
styrkur hans sem ræðumanns var
sá, að hann hafði glögga yfirsýn
um mál og gat dregið fram
meginrök i stuttu og Ijósu máli. 1
cðli sinu var hann hlédrægur og
sóttist ekki eltir mannvirðingum.
Jón Baldvinsson var tvimæla-
laust einn merkasti og farsælasti
sljórnmálaleiötogi tslendinga á
fyrra helmingi þessarar aldar.
Togaradeilan
Aðalfundur miðstjórnar Fram-
sóknarflokksins kom saman 15.
febrúar 1938 eða um svipað leyti
og Alþingi hóf störf sin. Á aðal-
fundinum var rætt um sljórn-
málahorfurnar og komizt að
þeirri niðurstöðu, að leita bæri
eftir samkomulagi við Alþýðu-
flokkinn um stuðning við
rikisstjórnina og afgreiðslu mála
á yfirstandandi þingi. Jafnframt
var lýst yfir þvi, að flokkurinn
hafnaði samstarfi við flokka, sem
ekki ynnu afdráttarlaust á þing-
ræðis- og lýðræðisgrundvelli.
Áður en að hægt y rði að hefja að
ráði viðræður við Alþýðu-
flokkinn um áframhaldandi
stjórnarsamstarf, reyndist
óhjákvæmilegt að leysa vinnu-
deilu, sem ógnaöi mjög allri af-
komu þjóöarinnar. Sjómenn
höfðu sagt upp samningum um
togarakjörin og runnu þeir út um
áramótin. Togararnir höfðu
stöðvazt og framundan var bezti
timi vertiðarinnar. Hlutur
togaranna var þá svo stór i
þjóðarbúskapnum, að útilokað
var fyrir hann að þola lang-
varandi stöðvun þeirra.
Dr. Björn Þórðarson var þá
sáttasemjari rikisins og vann að
sáttaumleitunum með mikilli
elju, eins og hans var vandi. Hann
hafði borið fram sáttatillögu, sem
samninganefndir beggja aðila
höfnuðu. Rikisstjórnin skipaði þá
sáttanefnd honum til aðstoðar. 1
samráðivið hana lagði hann fram
nýja sáttatillögu og var hún borin