Tíminn - 21.12.1972, Blaðsíða 16

16
TÍMINN
JoLABLAÐ 1972
.lón Halilvinsson
undir atkvæftagreiðslu 14. marz
hjá báðum aðilum. Útgerðar-
menn samþykktu hana með fyrir-
vara, en sjómenn i Reykjavik og
Hafnarfirði felldu hana með
284:226 atkv., en 19 seðlar voru
auðir. Eftir þessi úrslit lýsti
sáttasemjari yfir þvi, að hann
teldi frekari sáttaumleitanir af
sinni hálfu þýðingarlausar.
Deilan hafði nú staðið i 2 1/2
mánuð, og var hezti veiðitiminn
hal'inn. Eftir nána athugun taldi
Framsóknarflokkurinn deiluna
komna á það stig, að Alþingi yrði
að skerast i málið. Alþýðu-
flokkurinn var á sama máli, en
hinsvegar greindi flokkanna á um
starfsaðferðir. Framsóknar-
flokkurinn vildi, að Alþingi setti
lög um gerðardórr>er ákvæði kjör
togarasjómanna bæði á saltfisk-
veiðum og sildveiðum. Alþýðu-
flokkurinn vildi hins vegar, að
Alþingi setti liig, sem staðfesti
tilíögu sáttasemjara og sátta-
nefndar varðandi kjörin á salt-
fiskveiðunum, en samningum um
sildveiðikjörin yrði haldið áfram.
Báðir flokkarnir fluttu frv. á
Alþingi um þessar mismundandi
leiðir. Hermann Jónasson, for-
sætisráðherra var einn flutnings-
maður að frumvarpi Framsókn-
arflokksins, en það var tekið l'ram
i greinargerð, að það væri flutt i
samráði við Eystein Jónsson fjár-
málaráðherra. Svo fór, að Sjáll'-
stæðisflokkurinn, sem réði hér út-
slitum, aðhylltist leið
Framsóknarflokksins og voru
gcrðardómslögin þvi afgreidd frá
þinginu aðfaranótt 18. marz, en
það hal'ði verið lagt íyrir þingið
16. marz. Sjómenn ákváðu að
skrá sig ekki á togarana fyrr en
úrskurður geröardómsins var
fallinn. Hann var kveðinn upp
l'áum dögum siðar og staðfesti i
nær öllu tillögu sáttasemjara og
sáttanefndar.
Að fengnum þessum úrskurði
efndu sjómenn til allsherjarat-
kvæðagreiðslu og samþykktu þá
með 2/3 meirihluta aö skrá sig á
saltfiskveiðar samkvæmt þeim
kjörum, sem gerðardómurinn
ákvað. Héldu togararnir siðan á
veiðar og lauk með þvi vinnu-
deilu, sem verið hefur ein hin
lengsta og alvarlegasta hér á
landi.
Kommúnistar og Héðinn
Valdimarsson réðust harðlega
gegn gerðardómslögunum og átti
það sinn þátt i þvi, að Álþýðu-
flokkurinn ákvað að láta Harald
Guðmundsson fara úr
rikisstjórninni i mótmælaskyni
við lögin. Mikill munur var þó
ekki á afstöðu Framsóknar-
flokksins og Alþýðuflokksins, þar
sem báðir voru orðnir sammála
um að leysa deiluna með lög-
bindingu. Það mun hafa ráðið
mestu um, að Alþýðuflokkurinn
Brynjólfur líjarnason
llaraldur (íuðmiindsson
dró Harald úr stjórninni, að
flokkurinn áleit það skapa sér
betri vigstöðu i átökunum við
Héðinn Valdimarsson og
kommúnista.
Hermann Jónasson hafði aðal-
lörustu um lausn þessa máls og
þótti hann halda á þvi bæði með
lægni og festu. 1 málflutningi sin-
um, lagði Hermann megináherzlu
á, að hér væri ekki verið að skapa
aðalreglu, heldur væri um að
ræða undantekningarreglu, sem
ekki mætti gripa til, nema þjóðar-
voði væri fyrir dyrum. Höfuð-
reglan væri samningafrelsið. Þá
vitnaði hann til þess máli sinu til
stuðnings, að norrænir Jafnaðar-
menn hefðu orðið að gripa til
undantekningarreglunnar.
Þetta var i fyrsta sinn, er
Alþingi hlutaðist beint til um
lausn vinnudeilu. Það skipti þvi
miklu, að þannig væri haldið á
málinu, að gætt væri vel þess
sjónarmiðs, að Alþingi skipti sér
ekki af kaupgjaldsmálunum,
nema undir alveg óvenjulegum
kringumstæðum.
Framsóknarflokkurinn
myndar hreina
flokksstjórn
Hinn 18. marz skýröi Hermann
Jónasson báðum þingdeildum frá
þvi, að Haraldur Guðmundsson
hel'ði beðizt formlega lausnar
samkv. þeirri yfirlýsingu, sem
hann gaf við umræðurnar um
gerðardómslögin. Hermann
Jónasson sagði i þvi tilefni, að
þrátt fyrir málefnalegan
ágreining stjórnarflokkanna,
hefði „samvinnan i
rikisstjórninni ætið verið hin
bezta og hún hefur verið góð að
minu áliti, vegna þess, að i
þessari samvinnu hefur hann
(þ.e. Haraldur Guðmundsson)
sýnt þaö, sem er undirstaða
allrar samvinnu, hinn fullkomna
drangskap’’.
Fjórum dögum siðar, eða 22.
marz, tilkynnti Hermann
Jónasson þinginu, að stjórnin
hefði ekki talið rétt að biðjast
lausnar, þrátt fyrir brottför
Haraldar, fyrr en séð væri fyrir
um lausn togaradeilunnar, en þar
sen hún virtist vera að leysast,
myndi hann snúa sér að stjórnar-
myndunarmálinu og gefa Alþingi
skýrslu innan fárra daga.
Hinn 31. marz tilkynnti svo
Hermann Jónasson þinginu, að sú
breyting myndi verða á
rikisstjórninni, að Haraldur
Guðmundsson færi úr henni. en
Skúli Guðmundsson alþm. tæki
sæti hans. Stjórnin yrði þvi hrein
Einar Olgeirsson
lli-öinn Valdimarsson
flokksstjórn Framsóknar-
flokksins. Alþýðuflokkurinn hefði
heitið henni hlutleysi fyrst um
sinn og lofað að afstýra van-
trausti. Þá hefðu flokkarnir
samið um afgreiðslu fjárlaga og
nokkurra mála á yfirstandandi
þingi, þ.e. afgreiðslu laga um
stéttarfélög og vinnudeilur. Ýmis
stærri mál væru til athugunar i
nefndum, og myndi þar verða
athugað, hvort flokkarnir næðu
samstarfi um þau.
Mál þau, sem samið var um að
afgreiða á yfirstandandi þingi,
voru fyrst og fremst lögin um
stéttarfélög og vinnudeilur, og
svo ýmsar lagfæringar á málum
sjávarútvegs og landbúnaðar. Þá
voru sett lög um skipan nefndar
til aö rannsaka hag og rekstur út-
gerðarinnar. Þá var einnig aukin
fyrirgreiðsla vegna verkamanna-
bústaðanna.
Vantrausti hafnað
Fyrstu viðbrögð Sjálfstæðis-
flokksins eftir að Hermann
Jónasson hafði tilkynnt myndun
hreinnar flokksstjórnar Fram-
sóknarmanna, var að bera fram
vantraust. t vantraustsumræðun-
um, sem var útvarpað 4. og 5.
aril, lagði ÓlafurThors, formaður
Sjaiistæöisflokksins, megin-
áherzlu á, að stjórnin væri of veik
til að glima við þau vandamál,
sem virtust framuodan, m.a.
auknar kaupdeilur, þar sem
s t uðnings f 1 okkar hennar.
Framsóknarflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn væru
ósammála um lausnina, eins og
gleggst hefði komið fram i sjó-
mannadeilunni. Þjóðin þyrfti
sterka og samhenta stjórn sem
væri t.d. fær um að leysa fyrir-
sjáanlegar vinnudeilur. Ólafur
Thors ræddi ekki nánar um,
hvaða flokkar ættu að standa að
hinni ,,sterku stjórn”, en ummæli
hans urðu vart skilin öðru visi en
að hann væri að mæla með stjórn
Sjálfstæðisflokksins og Fram-
sóknarflokksins, þar sem hann
gerði mjög mikið úr ágreiningn-
um milli Framsóknarflokksins óg
Alþýðuflokksins i gerðardóms-
málinu, en beindi athygli að sam-
stöðu Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins þar.
Hermann Jónasson svaraði
þessu á þá leið, að Alþýðu-
flokkurinn og fjöldi verkamanna
stæðu á vegamótum. Innan
Alþýðuflokksins er barizt um,
hvort heldur skuli fylgja „leiðum
kommúnismans undir merkinu
frá Moskva eða fara þær leiðir,
sem verkamenn Norðurlanda
hafa kosið sér og Jón heitinn
Baldvinsson barðist fyrir til hins
siðasta.” Framsóknarflokknum
væri ljóst, ,,að ef mynduð hefði
Sigfús Sigurhjartarson
Stofán Jóh. Stefánsson
verið hin svokallaða „sterka
stjórn” til hægri með liðsafnaði
og lögregluvaldi á bak við sig, þá
myndi það hafa orðið þess
valdandi, að margir verkamenn,
sem nú standa á vegamótum
hinna óliku lifsstefna, myndu i ör-
væntingu hafa gengið undir
Moskvamerkið og sogazt niður i
hyldýpi byltingarstefnunnar. Og
okkur er það jafnljóst, að með þvi
að mynda hreina flokksstjórn
með þvi að sýna verkalýðnum
fyllstu sanngirni og traust, er von
til þess, er hann stendur á þessum
hættulegu timamótum, að hann
geti með rólegri yfirvegun fundið
hina réttu leið.” (Alþt. 1938.
D.66).
Hermann Jónasson vikur siðan
að þvi, hve útlitið sé alvarlegt,
bæði innan lands og utan. Ein-
dæma aflaleysi hafi verið I
þorskveiðum i tvö ár og markaðs-
hrun hjá helztu útflutnings-
vörunni. Hin ábyrgustu erlend
blöð tali um yfirvofandi og óhjá-
kvæmilegan ófrið á næstu mánuð-
um. „Þjóðin mun ekki telja það
vænlegt til lausnar vandamálum
á erfiðum timum og óvenjuleg-
uir", sagði Hermann, ,,aö
þegnunum sé skipað i tvær and-
stæðar sveitir, baráttufylkingar,
hvorri gegn annari, og það þótt
rikisstjórnin hefði i bili einhvern
liðsdrátt að baki sér og stærri
fylkingu til að knésetja hina
fylkinguna um stund. Á erfiðum
timum verða þjóðirnar sterkar
með þvi einu að gera sér
ábyrgðina Ijósa sem heild og
skipa sér ekki i tvær breið-
fylkingar til baráttu hvor við
aöra, heldur i eina heild gegn
erfiðleikunum....Mér er fullljóst,
að vel getur til þess komið, að
nauðsynlegt verði að mynda sam-
vinnustjórn, ekki breiðfylkingu til
hægri eða vinstri heldur stjórn,
sem skipaði öllum ábyrgum
flokkum, allri þjóðinni i eina
heild, til að gera samstillt átak i
erfiðleikunum.,.1 öðrum löndum,
sem eru okkur nálægust og
skyldust, er yfirvofandi striös-
hætta að þoka mönnum inn á
þessar brautir. Hvort eða hvenær
það kann að reynast nauðsynlegt
hér, veit enginn enn. Ég bendi á
þetta til þess að menn sjái, að
Framsóknarflokkurinn einblinir
ei á eina leið. Hann hefur grand
skoðað þetta mál....En hitt er
jafnvist, að nú i dag er ekki i hin-
um flokkunum jarðvegur fyrir
slika samvinnu. Og þó getur farið
svo, að rás atburðanna verði sú,
utanlands og innan, að það ástand
skapist, að einmitt slik sam-
vinnustjórn allra ábyrgra flokka
væri eina stjórnin á slikum
timum, sem hægt væri að kalla
„sterka stjórn”.
Að þessu athuguðu, tel ég það
tvimælalaust eðlilegt, að
Framsóknarflokkurinn fari með
stjórn landsins eins og sakir
standa” (Alþt. 1937, D 67-68).
í þessari ræðu Hermanns
Jónassonar mun það fyrst hafa
verið rætt opinberlega, að nauð-
synlegt gæti reynzt að mynda
þjóðstjórn allra ábyrgra flokka
vegna striðshættunnar. Jónas
Jónsson hafði rætt meira óbeint
um þetta mál i skrifum þeim, sem
voru kennd viö „hægra brosið” og
alveg eins mátti skilja á þann
veg, að hann hefði i huga aðeins
samstjórn Framsóknarflokksins
og Sjálfstæðisflokksins. Vegna
þess blæs, er var á sumum grein-
um hans hafði skapazt nokkur
andstaða gegn honum innan
llokks og þó einkum meðal
þeirra, sem voru taldir verulega
til vinstri og áður höfðu staðiö
íastast með honum. Þessir menn
litu nokkuð öðrum augum á þjóð-
stjórn, sem væri mynduð vegna
yfirvofandi striðshættu. Baráttan
milli Framsóknarflokksins og
Sjálfstæðisflokksins hafði verið
svo hörð á undanförnum árum, að
eindregnustu fylgismenn beggja
áttu erfitt með að sætta sit við
hugsanlegt samstarf þessara
flokka.
Endalok vantrauststillögu
Sjálfstæðisflokksins urðu annars
þau, að hún fékk aðeins stuðning
þingmanna Sjálfstæðisflokksins.
Þingmenn Framsóknarflokksins
og Alþýðuflokksins greiddu at-
kvæði gegn henni og voru þau
m.a. rök Alþýðuflokksmanna, að
þeir sættu sig betur að sinni við
hreina flokksstjórn Framsóknar-
flokksins, en samstjórn hans og
Sjálfstæðisflokksins. Þingmenn
Bændaflokksins og Kommúnista-
flokksins og Héðinn
Valdimarsson sátu hjá við at-
kvæðagreiðsluna.
Sameiningarflokkur
alþýðu -
Sósialistaflokkurinn
Þing Alþýðusambandsins 1937
var aukaþing, sem hafði verið
kvatt saman vegna átakana i
Alþýðuflokknum. Haustið 1938
bar að halda reglulegt sambands-
þing og urðu mikil átök við full-
trúakjörið i félögunum. Annars
vegar stóð meirihluti sambands-
stjórnarinnar undir forustu
Stefáns Jóhanns Stefánssonar er
hafði verið kosinn formaður sam-
bandsins við fráfall . Jóns Bald-
vinssonar, en hinsvegar Héðinn
Valdimarsson og. fylgismenn
hans, studdir af kommúnistum.
Fulltrúar á þingið voru bæði
kjörnir i verkalýðsfélögunum og
flokksfélögum Alþýðuflokksins,
þar sem þingið var hvorttveggja i
senn þing sambandsins og
flokksins. Vegna þessa samruna
hafði verið svo ákveðið i lögum
sambandsins frá upphafi, að ekki
væru aðrir kjörgengir á þing þess
en félagsbundnir Alþýðuflokks-
menn. Þetta ákvæði hafði verið
S j á 1 f s t æ ð i s m ö n n u m og
kommúnistum þyrnir i augum og
höfðu þeir barizt fyrir afnámi
þess, ásamt þvi, að Alþýðusam-
bandið yrði ekki skipulagslega
bundið neinum stjórnmálaflokki.
Héðinn Valdimarsson og fylgis-
menn hans settu það nú á oddinn,
að Alþýðusambandið yrði óháð
verkalýðssamband, slitið úr
tengslum við flokkinn. Með þessu
tryggði Héðinn sér stuðning
kommúnista og Sjálfstæðis-
manna i verkalýðsfélögunum, en
það stóð honum og fylgismönnum
hans fyrir þrifum, að ekki mátti
kjósa aðra en flokksbundna
Alþýðuflokksmenn. Þetta hafði
ekki sizt þýðingu i Reykjavik, þar
sem hið gamla flokksfélag
Alþýðuflokksins, Jafnaðar-
mannafélag Islands, hafði verið
rekið úr Alþýðusambandinu, og
flestir fylgismenn Héðins þannig
misst kjörgengi sitt, þvi að þeir
höfðu ekki viljað ganga i hið ný-
stofnaða flokksfélag Alþýðu-
flokksins, Alþýðuflokksfélag
Reykjavikur.
Það var Ijóst, þegar þingið kom
saman um haustið, að fylgismenn
Héðins voru i verulegum minni-
hluta meðal fulltrúanna. Alþýðu-
blaðið segir, að á þinginu hafi
mætt 185 fulltrúar með lögmætu
umboði frá 77 verkalýðsfélögum
og 20 flokksfélögum. Það telur, að
af þeim hafi 36 verið Héðinsmenn,
en auk þess hafi 45 Héðinsmenn
gert kröfu um að vera teknir
gildir sem fulltrúar, en ekki haft
lögmæt kjörbréf. 1 þeim hópi
munu hafa verið allir fulltrúar
Dagsbrúnar, en umboð þeirra
mun hafa verið ógilt vegna þess,
að stjórn Dagsbrúnar hafði neitað
að borga skatt til Alþýðusam-
bandsins, nema fallizt væri á
kröfur þær, sem hún hafði sett
fram, m.a. um óháð verka-
lýðssamband.
Héðinn Baldimarsson og fylgis-
menn hans höfðu alltaf reiknað
með þvi að verða i minnihluta.
Þvi höfðu um sumarið farið fram
viðræður milli þeirra og forustu-
manna Kommúnistaflokks
fslands og samkomulag náðst um
stofnun nýs flokks i sambandi við
þing Alþýðusambandsins. Þing
Kommúnistaflokksins yrði þvi
boðað um slikt leyti og skyldi þar
ákveðið að leggja flokkinn niður,