Tíminn - 21.12.1972, Side 17

JÓLABLAÐ 1972
TÍMINN
17
en fulltrúarnir siðan mæta á
stofnþingi hins nýja flokks, ásamt
þeim fulltrúum, sem höfðu verið
kjörnir á Alþýðusambandsþingið
sem fylgismenn Héðins
Valdimarssonar. Samkomulag
hafði einnig orðið um það, að
stefnuskrá hins nýja flokks yrði
hin sama og stefnuskrá Alþýðu-
flokksins, sem hafði verið sam-
þykkt á Alþýðusambandsþinginu
1937, að undanskildri breytingu,
sem siðar verður sagt frá.
Þetta fór allt eftir áætlun.
Fylgismenn Héðins settu skilyrði
fyrir þátttöku sinni á þingi
Alþýðusambandsins, sem vitan-
legt var, að ekki yrði fallizt á.
Þegar þeim hafði verið hafnað,
hófst þing þeirra og fulltrúanna,
sem höfðu setið þing
Kommúnistaflokks Islands. Þar
var ákveðið að stofna nýjan flokk,
sem hlaut nafnið Sameiningar-
flokkur alþýðu—Sósialista
flokkurinn. Kommúnista-
flokkurinn var lagður niður og
flokksfélög hans og þau félög sem
fylgismenn Héðins réðu yfir, t.d.
Jafnaðarmannafélag Islands,
sameinuð. Hinn nýi flokkur fékk
tvo formenn: Héðinn
Valdimarsson, sem varð for-
maður flokksins, og Brynjólf
Bjarnason, er varð formaður
framkvæmdastjórnar og mið-
stjórnar. Þetta var m.a orðað
þannig, að Héðinn væri formaður
út á við, en Brynjólfur inn á við,
og reyndist sú formennskan ólikt
valdameiri. Varaformenn voru
kosnir þeir Einar Olgeirsson og
Sigfús Sigurhjartarson. Sigfús
var þekktastur og áhrifamestur
þeirra manna, sem fylgdu Héðni
úr Alþýðuflokknum. Þjóðviljinn
varð aðalmálgagn hins nýja
flokks og varð Sigfús Sigur-
hjartarson ráðinn ritstjóri bið
blaðið, ásamt Einari Olgeirssyni,
er verið hafði einn ritstjóri þess
áður.
Eins og áður segir, var stefnu-
skrá hins nýja flokks, samhljóða
stefnuskrá Alþýðuflokksins, að
þvi undanskildu, að breytt var
nokkuð setningaröðum i 5. grein i
inngangskafla stefnuskrárinnar.
Fimmta greinin hljóðaði svo i
stefnuskrá Alþýðuflokksins:
„Flokkurinn vinnur að bættum
kjörum, auknum réttindum og
hverskonar endurbótum fyrir alla
alþýðu manna: verkamenn,
bændur sjómenn, iðnaðarmenn
og annað vinnandi fólk, en i þessu
endurbótastarfi hefur flokkurinn
jafnan fyrir augum lokatakmark
sitt og undirbýr með þvi að al-
þýðan taki völdin til fulls og skapi
sósialistisk þjóðskipulag samfara
fulikomnu lýðræði. Vill
flokkurinn vinna að öllu þessu við
almennar kosningar i bæjar- og
sveitarstjórnum, á Alþingi og i
rikisstjórn, á þingræðisgrund-
velli, með stéttarsamtökum sin-
um og fræðslu- og útbreiðslustarfi
meðal vinnandi stétta....(Nýtt
land i júni 1938).
t stefnuskrá Sameiningarflokks
alþýðu- Sósilistaflokksins
hljóðaði fimmia greiniri á þessa
ieið:
„Flokkurinn vinnur að bættum
kjörum, auknum réttindum og
hverskonar endurbótum fyrir alla
alþýðu manna, verkamenn,
bændur, sjómenn iðnaðarmenn
og annað vinnandi fólk. Vill
ílokkurinn vinna að öllu þessu við
almennar kosningar i bæjar- og
sveitarstjórnum, á Alþingi og i
rikistjórn, á þingræðisgrundvelli
með stéttarsamtökum sinum og
fræðslu- og útbreiðsiustarfi á
meðal hinna vinnandi stétta. t
þessu endurbótastarfi hefur
flokkurinn jafnan fyrir augum
lokatakmark sitt og undirbýr með
þvi, að alþýðan taki völdin til fulls
og skapi sósialistiskt þjóðfélag
samfara fullkomnu lýðræði.”
(Nýtt land i júni 1938).
Fljott á litið kann einhverjum
að þýkja, að framangreindur
munur á setningaröðinni skipti
ekki meginmáli. 1 honum er þó
fólginn höfuðmunur á afstöðunni
til þingræðisins. Eins og
setningaröðunin er hjá Alþýðu-
flokknum, leggur flokkurinn
áherzlu á að vinna á þingræðis-
grundvelli bæði að hinu
svonefnda endurbótastarfi og að
lokatakmarki flokksins. Eins og
setningaröðunin er hjá
Sameiningarflokknum er aðeins
lögð áherzla á að vinna að
endurbótastarfinu á þingræðis-
grundvelli, en það látið óbundið,
hvernig unnið sé að þvi að ná
ÍYlagmis Guðmundsson
sjálfu lokatakmarkinu. Að
áorðinni þessari breytingu, gátu
kommúnistar sætt sig við stefnu-
skrána, en annars ekki.
Hlífardeilan
Á árunum 1934-,37 var oft bein
og óbein samvinna milli Sjálf-
stæðisflokksins og kommúnista i
andstöðu þeirra gegn
rikisstjórninni. Þannig stóðu liðs-
menn þessara flokka saman i
mjólkurverkfallinu og benzin-
verkfaliinu 1935. Þessi samvinna
Sjálfstæðismenna og kommúnista
varð þó enn nánari eftir
kosningarnar 1937 og beindist
mest gegn Alþýðuflokknum eftir
að klofningurinn þar kom tii
sögunnar. Þannig tóku Sjálf-
stæðismenn mjög undir þann
áróður Héðins Valdimarssonar og
kommúnista, að þeir Alþýðu-
flokksmenn, sem ekki vildu
aðhyllast samstarf við
kommúnista, væru undirlægjur
Framsóknarflokksins. Þegar
kom til átaka i verkalýðsfélögun-
um milli Héðins Valdimarssonar,
eftir að hann var rekinn úr
Alþýðuflokknum, og kommúnista
annarsvegar og Alþýðuflokks-
manna hinsvegar, stóðu Sjálf-
stæðismenn undantekningarlitið
með þeim fyrrnefndu. Þetta kom
t.d. áberandi i ljós á Dagsbrúnar-
fundinum, þegar Jón Baldvinsson
var rekinn og rækilega var þá lýst
i Aiþýðublaðinu. Þegar
klofningur Alþýðuflokksins varð
endanlegur haustið 1938 og
kommúnistar og Héðinn
Valdimarsson stofnuðu
Sameiningarflokkinn var allur
fréttaflutningur og málflutningur
málgagna Sjálfstæðisflokksins
mjög óhagstæður Alþýðuflokk-
num. Sjálfstæðismenn töldu sér
það æskilegt að lama Alþýðu-
flokkinn sem mest og hindra
þannig, að hann og Framsóknar-
flokkurinn hefðu bolmagn til að
halda stjórnarsamstarfi áfram.
Til þess að ná þessu takmarki
unnu þeir það til að efla
kommúnista.
Þetta köm t.d. i ljós á Norðfirði.
t bæjarstjórnarkosningunum 1938
var sameiginlegt framboð
Alþýðuflokksins og kommúnista.
1 þeim kosningum, var Lúðvik
Jósefsson fyrst kjörinn i bæjar-
stjórn og hóf með þvi langan
pólitiskan feril sinn. Eftir
kosningarnar mistókst þessum
flokkum að ná samkomulagi um
bæjarstjóra og varð þvi að kjósa
aftur i september 1938. Hófst þá
að nýju mikið þóf um bæjar-
stjórann og lauk þvi á þann veg,
að Sjálfstæðismenn kusu heldur
að vinna með kommúnistum en
með Alþýðuflokksmönnum og
Framsóknarmönnum.
Mest áberandi varð samvinna
Sjálfstæðismanna og kommúnista
i hinni svoneíndu Hlifardeilu i
febrúar 1939. t janúar 1939
sameinuðust'Sjálfstæðismenn og
kommúnistar i verkamanna-
félaginu Hlif i Hafnarfirði um að
fella stjórn Alþýðuflokksmanna i
félaginu. Það tókst með naumind-
um, en i kjölfar þess vék hin nýja
félagsstjórn 12 helztu leiðtogum
Alþýðuflokksins úr félaginu með
þeim rökstuðningi, að þeir væru
atvinnurekendur. Alþýðuflokks-
menn svöruðu með þvi að segja
sig úr Hlif og stofna nýtt verka
mannafélag, sem m.a. samdi
strax við bæjarútgerðina, sem þá
var undir stjórn Alþýðuflokks-
manna, en fyrirtæki, sem Sjálf-
stæðismenn áttu eða réðu yfir,
neituðu að semja við það. Þegar
meðlimir hins nýja verkamanna-
félags ætluðu að hefja vinnu við
Olafnr Tliors
skip bæjarútgerðarinnar, beittu
félagsmenn Hlifar harðræði til að
hindra vinnuna og fengu liðsafla
frá kommúnistum og Sjálfstæðis-
mönnum i Reykjavik sér til halds
og trausts. t deilu þessari stóðu
Sjálfstæðismenn og kommúnistar
hlið við hlið og Morgunblaðiö
deildi fast á Alþýðuflokksmenn.
Fyrir /atbeina rikisstjórnarinnar,
visaði bæjarútgerðin deilunni til
Félagsdóms. Úrskurður hans
varð á þá leið, að samkvæmt
samningi, sem bæjarútgerðin
hafði gert við Hlif fyrir nokkru og
væri enn i gildi, hefðu Hlifarmenn
forgangsrétt til vinnu hjá út-
gerðinni. Bæjarútgerðinni væri
þvi óheimilt að veita mönnum úr
öðru verkalýðsfélagi forgangsrétt
til vinnu meðan umræddur
samningur væri gildandi. Jafn-
hliða úrskurðaði Félágsdómur
verkfall Hlifar ólöglegt, þvi að
hér væri verið að deila um ákvæði
i gildandi samningum og ætti að
leggja slikan ágreining.undir úr-
skurð Félagsdóm og hlita honum.
Hlifardeilan bar glöggt merki
um tvennt: Staóa Alþýðu-
flokksins var orðin mjög veik i
Reykjavik og Hafnarfirði, þar
sem andstæðingar hans réðu þar
áhrifamestu félögunum, Dags-
brún og Hlif. Fyrirsjáanlegt var
mjög náið samstarf Sjálfstæðis-
manna við kommúnista i verka-
lýðsfélögunum, ef stjórnarsam-
starf Alþýðuflokksins og
Framsóknarflokksins héldi
áfram og gæti það valdið miklum
erfiðleikum.
Aðdragandí
þjóðstjórnarinnar
Þegar Alþýöuflokkurinn veitti
rikisstjórn Framsóknarflokksins
hlutleysi veturinn 1938, áskildi
hann sér rétt til þess að skipa ráð-
herra i stjórnina siðar. Opinber-
lega mun þetta þó ekki hafa
komið fram fyrr en siðar. Haustið
1938 var verulega um það rætt i
Alþýðuflokknum, að timabært
væri orðið, að flokkurinn tæki
beinan þátt i rikisstjórninni að
nýju. Rétt þótti þó að biða eftir
áliti Alþýðusambandsþingsins.
Þar var rætt um þetta i stjórn-
málanefnd þingsins og sam-
kvæmt tillögu hennar lauk stjórn-
málaalyktun þess á þennan veg:
„Eins og flokkaskipun nú er
háttað i landinu, telur sambands-
þingið einsýnt að leitað verði
samkomulags við Framsóknar-
flokkinn um þessa stjórnarstefnu
með það fyrir augum, að um
samvinnu flokkanna verði gerður
samningur til loka þessa kjör-
timabils. Felur sambandsþingið
sambandsstjórn og þingflokki
Alþýðuflokksins að vinna að þvi
“að ná sliku samkomulagi við
Framsóknarflokkinn og telur
þingið rétt, að Alþýðuflokkurinn
láti fulltrúa frá sér taka sæti i
rikisstjórninni, ef slikt samkomu-
lag næst”. (Alþbl. 28. okt. 1938)
Meðal óbreyttra liðsmanna
Framsóknarflokksins, átti það
enn mikið fylgi, að stjórnarsam-
starfið við Alþýðuflokkinn yrði
endurnýjað. Jónas Jónsson hafði
hins vegar strax eftir
kosningarnar 1937, hafði áróður
fyrir þvi, að einnig yrði leitað
samstarfs viö Sjálfstæðis-
flokkinn, einkum þó ef efnahags-
vandræðin ykjust. Klofningurinn i
Alþýðuflokknum ýtti undir þessa
skoðun. Eftir stofnun
Sameiningarflokksins þótti sýnt,
að samstjórn Framsóknar-
flokksins og Alþýðuflokksins yrði
Jakob Möller
mjög veik, þótt hún hefði meiri-
hluta á þingi. Við þetta bættist, að
aflaleysið hélzt áfram á árinu
1938 og þvi til viðbótar verðfall á
þorskalýsi og sildarafurðum.
Meðal ráðamanna Framsóknar-
flokksins fékk sú skoðun Jónasar
Jónssonar, að leita yrði samvinnu
við Sjálfstæðisflokkinn, þvi
vaxandi fylgi siðar hluta ársins
1938. Sjálfur byrjaði Jónas á
óformlegum viðræðum um þetta
áður en hann hafði til þess sam-
þykki flokksins. t minningagrein,
sem Bjarni Benediktsson ritaði
um Ólaf Thors i Andvara 1966,
segir hann, að Jónas hafi strax
eítir kosningarnar 1937 farið að
.vinmælast” við foringja Sjálf-
stæðisflokksins. 1 fyrstu hafi hann
leitað til Magnúsar
Guðmundssonar, en eftir andlát
Magnúsar, hafi tekið „að verða
mun tiðara með þeim Ólafi Thors
en áður hafði verið ' • . (Andvari
1966, bls 20-21). Bjarni segir, að
ekki sé um það að villast, að
Jónas hafi verið upphafsmaður
þeirra umleitana, er siðar gerðu
myndun þjóðstjórnar mögulega.
1 Sjálfstæðisflokknum voru
skoðanir mjög skiptar um það,
hvernig bæri að taka málaleitum
um samstarf af hálfu
Framsóknarmanna. Sjálfstæðis-
flokkurinn var þá raunar tvi
klofinn flokkur. Honum hafði
tekizt aö innlima nazista og
hindrað þannig, að flokksstofnun
þeirra heppnaðist, en þetta leiddi
til þess, að áhrifa þeirra gætti
talsvert i flokknum. Auk þess
þótti ýmsum áhrifamönnum
flokksins, að stjórn nazista i
Þýzkalandi væri á ýmsan hátt til
fyrirmyndar, þótt þeir aðhylltust
ekki kenningar nazista, nema þá
að takmörkuðu leyti. Þess ber vel
að gæta i þessu sambandi, að ekki
aðeins hérlendis, helfur viða
erlendis, t.d. i Bretlandi, var
viðhorfið til Hitlersstjórnarinnar
allt annað fyrir heimsstyrjöldina
en það varð siðar. Stefán Jóhann
Stefánsson vék að þessu i yfirlits-
Kjarni Kenediktsson
ræðu, sem hann hélt á Alþýðu-
sambandsþinginu 1938. Hannsagði
þar m.a.
„Nú er svo högum háttað hér á
landi, eins og áður, að Sjálf-
stæðisflokkurinn eða ihaldið er
sterkasti flokkurinn i landinu.
Margt bendir til þess, að tals-
verður hluti þess flokks hafi tekið
upp starfsaðferðir nazista og
berjist gegn umbótum
alþýðunnar af meiri heift en
nokkru sinni fyrr. Segja má, að
einhver hluti Sjálfstæðisflokksins
— hversu stór hann er, verður
ekki vitað — muni vera fjarlægur
þeim nazistaaðferðum, sem borið
hefur talsvert á i blöðum
flokksins undanfarið. Og þvi er
heldur ekki að leyna, að einhver
hluti Sjálfstæðisflokksins hefur
gert, undir forustu formanns sins,
tilraun til þess að ná samkomu-
lagi við Framsóknarflokkinn um
stjórnarmyndum. ..Margt bendir
þó til þess, að hin ihaldssamari og
nazistiskari öfl Sjálfstæðis-
flokksins séu þar meira ráðandi
og að þau láti sér ekkert lika
annað en það, sem þau kalla
fullnaðarsigur, en það er það, að
Sjálfstæðisflokkurinn einn taki
völdin að sér, en þá mætti án efa
gera ráð fyrir, að stjórnað yrði
með mikilli hörku og óbilgirni og
að nokkru leyti i anúa
nazismans”. (Alþ.bl. 28. okt.
1938.)
Það mun rétt hjá Stefáni
Jóhanni Stefánssyni að Ólafur
Thors var andvigur nazistum og
áhrifum þeirra i Sjálfstæðis-
flokknum, þótt hann léti það gott
heita. Sama gilti um flesta þá
lorustumenn fiokksins, sem stóðu
við hlið hans, þegar samið var um
þjóðstjórnina.
Viðræður hefjast
Aðalfundur miðstjórnar Fram-
sóknarflokksins kom saman 28.
janúar 1939 og stóð til 7. marz.
Þar var mjög itarlega rætt um
pólska dráttarvélin
4« liö. verð kr. 209.000,00
00 hö. verö kr. 289.000,00
Gleðileg
jol
BÆNDUR ATIIUGIÐ!
Umsóknarfrestur til stofnlónadeildar er til des.
Gísli Jónsson & Co. h.f.
Skeifan 8 og Skúlagata 26 — Simar 86680 og 11740.