Tíminn - 21.12.1972, Side 18
18
TÍMINN
JoLABLAÐ 1972
efnahagsmálin og stjórnmála-
ástandið. A fundinum var skýrt
frá þvi, að nefnd, sem kosin var á
siðasta þingi til að rannsaka hag
togaraútgerðarinnar, hefði kom-
izt að þeirri niðurstöðu, að ekki
væri um nema tvennt að velja til
að afstýra stöðvun hennar,
gengislækkun eða útflutnings-
verðlaun. Fundarmenn greindi
talsvert á um hvor leiðin væri
heppilegri, og var þvi engin
ákvörðun tékin um það á fundin-
um, hvora leiðina flokkurinn
skyldi heldur aðhyllast. Hins
vegar var samþykkt, að flokk-
urinn teldi ,,nauðsynlegt” að
gerðar verði raðstafanir til að
bæta rekstrarafkomu sjávarut-
vegsins, svo að ætla megi, að sá
atvinnuvegur geti borið sig, i
meðalárferði, ef hagsýni og
sparnaðar er gætt i rekstrinum.
En þott mikið væri rætt um þetta
atriði, var þó meira rætt um
stjórnmálahorfurnar. Flestir
voru á þvi máli, að samstjórn
Framsóknarflokksins og Alþýðu-
flokksins væri æskilegust, en hún
yrði hins vegar veik, einkum þó,
ef gera þyrfti meiriháttar efna-
hagsaðgerðir, þvi að Sjáífstæðis-
menn og Kommunistar hefðu bol-
magn til að spilla vinnufriðnum
og myndu hafa samstarf um það.
Æskilegast væri þvi, ef hægt væri,
að mynda samstjórn Fram-
sóknarflokksins, Alþýðuflokksins
og Sjálfstæðisflokksins. Sam-
stjórn með Sjálfstæðisílokknum
einum væri hættuleg og kæmi
vart til mála, nema þá að af-
stöðnum kosningum. Engin
ályktun var gerð um þetta, en
niðurstaða umræðnanna á fund-
inum var eigi að siður skýr:
Annaðhvorl þriggja flokka stjorn
eða kosningar.
Alþingi kom saman viku eftir
að miðstjórnarfundinum lauk.
Þá stóð Hlifardeilan sem hæst, og
sannfærði hún þingmenn flokks-
ins um það enn betur en áður, að
samstarf Sjálfstæðisflokksins og
kommúnista i verkalýösfelög
Öfíum gæti gert samstjórn Fram-
sóknarflokksins og Alþýðuflokks-
ins óstarfhæfa, þótt hún hefði
meirihluta á alþingi. A fundi
þingflokksins var þvi samþykkt i
einu hljóði, að „óska eftir þvi við
Sjálfstæðisflokkinn, að hann til-
nefndi fjóra menn af sinni hálfu
og Alþýðuflokkurinn fjóra, til að
ganga til samninga við þá fjóra
menn, sem Framsóknarflokk-
urinn hafði kosið, um lausn þessa
máls og annarra aökallandi
vandamála þingsins.” 1 umrædda
nefnd höfðu verið kosnir á sama
fundi þeir Jónas Jónsson, Her-
mann Jónasson, Eysteinn Jóns-
son og Skúli Guðmundsson og átti
verkefni þeirra að vera, að undir-
búa málefnagrundvöll ráðuneytis
þriggja flokka. Næsta dag var til-
kynnt á fundi i þingflokknum, að
hinir flokkarnir hefðu tilnefnt
samningamenn af sinni hálfu.
Sjálfstæðisflokkurinn hafði til-
nefnt þá Ólaf Thors, Jakob
Möller, Magnús Jónsson og
Pétui Ottesen, en Alþvðuflokk-
urinn þá Stefán J. Stefánss.,
Harald Guðm.s., Finn Jónss. og
Ingimar Jónss. 1. marz var
þessum viðræðum komið svo
langt, að sú spurning var lögð
íyrir þingflokkinn, hvort forsætis-
ráðherra ætti að bjóða Sjálf-
slæðisflokknum sæti i fimm
manna ráðuneyti, en þá var gert
ráð fyrir, að Framsóknar-
llokkúrinn hefði tvo ráðherra,
Alþýðuflokkurinn einn og Sjálf-
stæðisflokkurinn tvo. Þessari
spurningu var svarað jákvætt
með 13 samhljóða atkvæðum, en
einn sat hjá, en Ijórir voru fjar-
verandi. önnur spurning var lögð
lyrir þingflokkinn, þess efnis,
,,hvort llokkurinn skyldi ganga
;inn á gengislækkun, ef það yrði
skilyrði fyrir samstarfi um rikis-
stjórn og samvinnu um lausn
fyrirliggjandi vandamál” Þeirri
spurningu var svarað játandi
með 7:3 atkv., en fjórir sátu hjá
og fjórir voru fjarverandi.
Það mun fljótt hafa orðið niður-
slaða þeirra, sem tóku þátt i
þessum viðræðum, nema Jakobs
Möllers, að gengislækkun væri
heppilegri leið en útflutningsupp-
bætur, eins og málum væri
komið. Alþýðuflokkurinn setti þó
viss skilyrði fyrir fylgi sinu við
gengislækkun. Að öðru leyti var
hann fús til stjórnarþátttöku.
öðru máli gegndi um Sjálfstæðis-
flokkinn, þvi að innan hans reis
mikill ágreiningur. Um átökin
þar segir svo i aðurnefndri And-
varagrein Bjarna Benediktssonar
um Ólaf Thors,
„Þegar til átti að taka, reynd-
ust Sjálfstæðismenn hins vegar
mjög klofnir i afstöðu til slikrar
stjórnmyndunar. Ýmsir töldu, að
f’ramsókn væri komin að upp-
gjöf, og fráleitt væri aö rétta
henni hjálparhönd um stjórn
landsins fyrr en að afloknum
kosningum. Meginþorri kjósenda
flokksins i Reykjavik mátti ekki
heyra Framsókn nefnda til neins-
samstarfs. Hér við bættist, að for-
ystumenn verzlunarstéttarinnar
litu á gengisfellingu sem beint til
ræði við sig, þar sem þeir i gjald
eyrisvandræðum og við minnk-
andi tiltrú þjóðarinnar erlendis
hiifðu til hins ýtrasta notað láns-
traust sitt þar i þvi skyni að afla
landinu nauðsynja. Ef gengið yrði
fellt, myndu þeir hljóta af þvi
stórfellt tjón. Vegna alls þessa
urðu mikil átök um það innan
Sjálfstæöisflokksins, hvort gengið
skyldi til stjórnunarmyndunar
með hinum flokkunum tveimur.
Mátti lengi ekki á milli sjá, hvorir
ofan á yrðu. Þingflokkurinn
greindist i tvo hluta og hélt hvor
hlutinn um skeið fundi út af fyrir
sig. Töldu andstæðingar sam-
vinnunnar sig lengst af i öruggum
meirihluta, en liklegra er, að
Ólafur hafi ætið vitað, að hann
mundi hafa nægan liösafla, þegar
á reyndi. En sjaldan eða aldrei
þurfti hann meira á þreki, þolin
mæði og lipurð að halda en i þess-
ari viðureign, bæði til þess að ná
samningum á milli flokkanna og
að fá allan þingflokk Sjálfstæðis-
manna til að una samvinnunni
eftir að hún hafði verið ákveðin.”
(Andvari 1966, bls 21).
Gengisfellingin
Vegna ágreinings i Sjálfstæðis-
flokknum, drógust viðræðurnar
um stjórnarmyndunina verulega
á langinn. Það var þó ljóst nokkuð
snemma i viðræðunum, að meiri-
hluti var fyrir þvi I öllum flokkn-
um að velja heldur gengislækkun
en útflutningsbætur til stuðnings
útgerðinni. Sá orðrómur fékk þvi
fljótt byr i seglin, að gengislækk-
un væri i aðsigi, og hafði það brátt
ýmis truflandi áhrif á efnahags-
íifið. t byrjun april mátti heita, að
þetta ástand væri að verða óþol-
andi. Framsóknarflokkurinn
ákvað þá aö beita sér fyrir þvi, að
lagt yrði fyrir þingið frumvarp
um gengisfellingu, flutt af þing-
mönnum úr öllum þremur
flokkunum, sem ræddu um
stjórnarmyndun. Horfur þóttu þá
orðnar á þvi, að stjórnarmyndun-
in myndi takast, þótt eftir væri að
jafna ýmis atriði og það gæti tekið
nokkurn tima.
Frumvarpið um gengisskrán-
ingu og ráðstafanir i sambandi
við það, var lagt fram 3. april i
neðri deild. Flutningsmenn voru
tveir Framsóknarmenn (Skúli
Guðmundsson og Eysteinn Jóns-
son), einn Alþýðuflokksmaður
(Finnur Jónsson) og einn Sjálf-
stæðismaður (Pétur Ottesen).
Aðalefni þess var, að sölugildi
sterlingspunds skyldi vera kr.
27.00 i stað kr. 22.15 áður. Þá
skyldi greidd takmörkuð dýr-
tiðaruppbót á öll lægri laun, en að
öðru leyti voru kauphækkanir
bannaðar til 1. april 1940. Verð á
kindakjöti og mjólk á innanlands
markaði skyldi hækka eftir sömu
reglu og lögin um launin. Þá
bannaði frumvarpið hækkun á
húsaleigu og uppsögn húsaleigu-
samninga, nema leigjandi sjálfur
eða nánustu skyldmenni hans
ættu i hlut. Til viðbótar þessu, var
lofað strangri framkvæmd verð-
lagseftirlits, en íög um það höfðu
verið sett árið áður, en þau tæpast
komin til framkvæmda.
Skúli Guðmundsson fylgdi
frumvarpinu úr hlaði. Hann
skýrði m.a. frá þvi, að nefnd sú,
sem siðasta þing hafði kjörið til
að athuga hag og rekstur togara-
útgerðarinnar, hefði komizt að
þeirri niðurstöðu, að óhjákvæmi-
legt væri að bæta rekstrargrund-
völl hennar annaðhvort með
gengisfellingu eða útflutningsbót-
um. t nefnd þessari áttu sæti, auk
Skúla, sem var formaður hennar,
Bergur Jónsson, Haraldur Guð-
mundsson, Kjartan Thors og Sig-
urður Kristjánsson. Skúli sagði,
að gengislækkunarleiðin hefði
verið valin m.a. vegna þess, að
verð á erlendum gjaldeyri væri
nú lægra en það myndi vera, ef
gjaldeyrisverzlunin væri frjáls.
Finnur Jónsson upplýsti, að Al-
þýðuflokkurinn hefði lagt áherzlu
á dýrtiðarbætur til handa lág-
launafólki, og einnig, að hlutasjó-
menn nyti gengislækkunarinnar.
Þá hefði Alþýðuflokkurinn fengið
rikisframlagið til verkamanna-
bústaða hækkað.
Sjálfstæðisflokkurinn tók ekki
flokkslega afstöðu til frumvarps-
ins, enda reyndist flokkurinn
klofinn til helminga. Af þing-
mönnum hans, sem voru 17,
greiddu 9 atkvæði með frumvarp-
inu, en 8 á móti. Allir þingmenn
Framsóknarflokksins greiddu at-
kvæði með frumvarpinu og einnig
allir þingmenn Alþýðuflokksins,
nema Sigurjón Á. Ólafsson. Þing-
menn Sameiningarflokksins
beittu sér gegn þvi, en þingmenn
Bændaflokksins fylgdu þvi.
Frumvarpið varð afgreitt sem lög
frá Alþingi 4. april, en það hafði,
eins og áður segir, verið lagt fram
á þingi daginn áður.
Þjóðstjórnin
Þrátt fyrir gengisfellinguna,
hélt þófið um stjórnarmyndunina
áfram og stafaði það mest af
ágreiningi i Sjálfstæðisflokknum.
Það var fyrst 18. april sem Her-
mann Jónasson gat tilk. þinginu
að samkomul. hefði náðst um
myndun rikisstjórnar þriggja
flokka. Rikisstjórninni hefði þvi
verið breytt með þeim hætti, að
Skúli Guðmundsson hafði vikið úr
henni, en i stað hans komið i hana
Stefán Jóhann Stefánsson sem
fulltrúi Alþýðuflokksins og ólafur
Thors og Jakob Möller sem full-
trúar Sjálfstæðisflokksins. Fyrir
voru þeir Hermann Jónasson og
Eysteinn Jónsson sem fulltrúar
F'ramsóknarflokksins. Stjórnin
var þannig skipuð fimm mönnum
i stað þriggja áður. Verkaskipt-
ingin var þannig, að Hermann
var forsætisráöherra og fór auk
þess með dómsmál og land-
búnaðarmál, Eysteinn Jónsson
var viðskiptamálaráðherra og fór
auk verzlunarmálanna með
gjaldey rismál og bankamál,
Jakob Möller var fjármálaráð-
herra og fór auk þess með
iðnaðarmál, Ólafur Thors var at-
vinnumálaráðherra og fór auk
þess með samgöngumál, og
Stefán Jóhann Stefánsson var
félagsmálaráðherra og fór auk
þess með utanrikismál.
t ræðu þeirri, sem Hermann
Jónasson flutti, þegar hann
skýrði þinginu frá stjórnar-
mynduninni, sagði hann m.a.:
„Rikisstjórnin telur, að megin-
viðfangsefni hennar verði fyrst og
fremst:
1. Að efla framleiðslustarfsemina
i landinu,
2. Að búa þjóðina undir að geta
lifað sem mest af gæðum lands-
ins, og gera aðrar ráðstafanir
þjóðinni til sjálfsbjargar, ef til
ófriðar kemur,
3. Að sameina lýðræðisöflin i
landinu til verndar og eflingu lýð-
ræðinu,
4. Að sameina þjóðina um þann
undirbúning, sem gera þarf i
sambandi við framtiðar-
ákvarðanir i sjálfstæðismálinu.”
(Alþt. 1939, B-1329)
Eftir að hafa skilgreint þessi
stefnuskráratriði nokkru nánara,
sagði Hermann:
„Það, sem tvimælalaust hefur
átt sterkastan þátt i þvi að þoka
mönnum saman til samstarfs, er
hið erfiða ástand islenzks at-
vinnulifs, fyrst og fremst fram-
leiðslunnar, og þá einkum við
sjávarsiðuna- og þar af leiðandi
þjóðarinnar allrar. — Við vitum
það allir, að framleiðslan er
undirstaða þess, að við Islending-
ar getum lifað og starfað sem
sjálfstæð menningarþjóð. Við
finnum það einnig, hvar i flokki,
sem við stöndum, að vegna þeirra
erfiðleika, sem nú steðja að is-
lenzkri framleiðslu, og um leið
þjóðinni sem heild, vegna
fjárpestar og langvarandi afla-
brests, verðlækkunar og mark-
aðshruns, er þess brýn þörf, að
þjóðin standi saman sem heild- og
keppi sem heild að sameiginlegu
marki. Þegar og stöðugt syrtir að
i alþjóðamálum og striðshættan
virðist vaxa ört með hverjum
degi, vænti ég þess af hverjum
góðum íslendingi, að hann skilji
það sjónarmið, að það sé nauð-
syn, að þjóðin mæti þeim erfið-
leikum, sem ófriður myndi valda,
sem heild, en ekki i hörðum deil-
um hver við annan.” (Alþt. 1939,
B-1331)
1 ræðu, sem Ólafur Thors flutti,
kom m.a. fram, að Sjálfstæðis-
flokkurinn hafði lagt mesta
áherzlu á að fá dregið úr innflutn-
ingshöftum og að fáyfirráð inn
flutningshaftanna og gjaldeyris-
verzlunarinnar i sinar hendur.
Framsóknarflokkurinn hafnaði
að láta stjórn innflutningsmál-
anna af hendi, en kvaðst reiðubú-
inn til að fallast á, að dregið yrði
úr innflutningshöftunum eins
fljótt og aðstæður leyfðu.
Stefán Jóhann Stefánsson sagði
m.a. i ræðu, sem hann flutti:
„Alþýðuflokknum er það vel
ljóst, að samstarf það, sem nú er
að hefjast um stjórn landsins, er
nokkuð með nýjum hætti. En þeir
timar, sem nú standa yfir, eru
vissulega óvpnjulegir. Inn' á við
ótal örðugleikar i atvinnuhátt
um og út á við blika ófriðar og
óvissa. Lýðræðið á viða i vök að
verjast. Einræðisöflin hafa skotið
upp kollinum hér á landi eins og
annarsstaðar. Alþýðuflokknum
þykir þvi rétt, eins og á stendur,
að gera tilraun til þess að sam-
eina lýðræðisöflin i landinu til
sameiginlegra átaka á hættutim-
um.” (Alþt. 1939, B-1336).
Gisli Sveinsson talaði af hálfu
þeirra átta þingmanna Sjálf
stæðisflokksins, er höfðu lýst sig
andviga stjórnarsam vinnu á
þeim grundvelli, er samið var
um. Þessir þingmenn hafðu þó
eftir atvikum gengið inn á, að
maður af hálfu þeirra tæki sæti i
stjórninni i þeirri von, að með þvi
mætti fremur takast aö ráða bót á
ýmsu þvi, sem miður hefði farið i
stjórn landsins. Þessi maður var
Jakob Möller.
Héðinn Valdimarsson talaði af
hálfu Sameiningarflokksins og
lýsti yfir andstöðu hans við
stjórnina. Þorsteinn Briem lýsti
hins vegar yfir stuðningi Bænda-
flokksins.
Brunabótafélag Islands
Laugavegi 103 — Sími 2-60-55.
Gleðileg jól
farsœlt komandi ár
Þökkum viðskiptin á liðnum árum.
RÖRSTEYPAN H.F. - KÓPAVOGI