Tíminn - 21.12.1972, Blaðsíða 20

20
JOLABLAÐ 1972
TÍMINN
fslendingar var dr. Helgi
Pjeturss mesti vísinda-
maður jarðarinnar?
Dr. Helgi Pjetursson
Rétt er aö benda á, hve
mjög þaö má nota sem
mælikvarða á sannleiks-
gildi uppgötvana, aö hve
miklu leyti þær veita
nýja útsýn, leiða í Ijós
nýja möguleika til aö
auka þekkingu.
Dr. Helgi Pjeturss.
Þaö er ekki óliklegl, aö tómlæti
manna gagnvart kenningum dr.
Helga Pjeturss muni valda Iræði-
mönnum lramtiðarinnar miklum
heilabrotum. Aö vísu voru kenn-
ingar hans (og hugsanir yfirleitt)
langt á undan samtið sinni, en riú
eru liðin ylir 50 ár frá þvi fyrst
hann bar þær fram, svo að menn
hafa haft ekki litinn tima til að
velta málinu fyrir sér og bera
saman við það, sem áunnizt hefur
i visindum siðan.
Það mun einhvern tima
þykjæótrúlegt, að rúmlega hálfri
öld el'tir að dr. Helgi Pjeturss
fyrst bar Iram kenningar sinar,
er enn ekki farið að bóla á neinum
verulegum skilningi á þeim (þ.e.
hérlendis). Er þetta næsta
óskiljanlegt, þegar á það er litið,
að mjiig margl af þvi, sem áunn-
izt hel'ur i hinum ýmsu visinda-
greinum á þessu timabili, er ein-
dregið til stuðnings kenningum
dr. Helga, en ekki á móti. Þaö,
scm liggur beinast við að nelna,
eru framfarir i: Stjörnufræði,
draumarannsóknum og l'yrir-
burðafræði (parasállræði), jarð-
l'ræði og lifeðlisfræði. Eg ætla hér
lyrsl og fremst að sýna fram á
þær breytingar i stjörnufræði,
sem rakleilt leiða menn til kenn-
inga dr. Helga.
Eins og flestum er kunnugt,
sem á annað borð hafa heyrt dr.
Helga Pjeturss getið, þá var það
lilssamhaiidiö milli hnatta, sem
hann vildi fá menn til að uppgötva
mcð sér. Hafði áratuga rannsókn
hans á eðli svel'ns og drauma leitt
hann til þessarar uppgötvunar og
þar með mun meiri skilnings á
eðli lifsins og allrar tilveru. Vildi
hann innleiða alveg nýtt orkuhug-
tak, sem hann kallaði lil'geislan.
En lil þeirrar orku taldi hann
mega rekja orsök og upphaf alls
lifs hér á jörðu, sem og annarra
likra jarðstjarna alheimsins.
Áleil hann meir en mögulegt, að
kynnu menn að hagnýta lögmál
lifgeislanar, þá mætti ná fjar-
sambandi við lengra komna ibúa
annarra hnatta. Vildi hann gera
tilraunir til þess hér á landi, en
sagði að skilyrði þess að vel gæti
tekizt væri, að nógu margir hefðu
skilning og traust á tilrauninni.
Nefndi hann i þvi sambandi um
tiu þúsund menn.
Hér er nauðsynlegt að minna
menn á annað samband, sem nær
hnatta i milli og enginn efast um,
en það er aðdráttarsambandið.
Væri skilningur manna á heimin-
um ólikl ólullkomnari, ef ekki
hefði uppgötvað verið þetta stór-
kostlega heimslögmál. En alveg
eins og var með aðdráttarsam-
bandið, þá er eins með lifssam-
bandið, að menn hafa það dag-
lega fyrir augum án þess að átta
sig á þvi. Alveg eins og Newton
spurði sjálfan sig að þvi, af
hverju eplið þyrfti endileg að
falla til jarðar, þá spurði Helgi
Pjeturss, hvers vegna endilega
þyrlti a'ð sofa og dreyma. ()g i eðli
svefns og drauma lann hann lög-
málið um samband lilsins i al-
heimi.
En hvað segja þá hin viður-
kenndu visindi um lif i alheimi?
Samanburður á afstöðu stjörnu-
fræðinga á dögum dr. Helga og
sljörnufræðinga nú á dögum til
þeirrar spurningar, hvort lif sé á
öðrum hnöttum og hvort unnt sé
að ná sambandi við hugsandi ver-
ur úti i geimnum sýnir fljótlega,
að breyting hefur átt sér stað,
sem jaðrar við byltingu.
Timabiliö frá aldamótum
og fram undir lok siðari
heimsstyrjaldar
Upp úr aldamótunum 1900 fór
að þróast sú skoðun meðal
stjörnufræðinga, að sólkerfi vort
hefði myndazt á þann hátt, að
framandisól (stjarna) hefði kom-
ið svo nálægt sól vorri, að vegna
aðdráltaráhrifa hel'ði hún dregið
út Irá sólinni elnisöldu, sem siðan
hel'ði tekið að hvarfa i kringum
sólina og orðið að reikisstjörnum,
en hin stjarnan haldiö áfram leið
sinni. Þessa kenningu um upp-
runa sólkerfis vors gerði hinn
kunni brezki stjarnfræðingur Sir
James Jeans (1877-1946) fræga
mjög. Gerði hann á henni ýmsar
endurbætur og rökstuddi svo
rækilega, að kenningin festi rætur
og varð að lokum alveg rikjandi
meðal stjörnul'ræðinga allt fram-
undir lok siðari heimsstyrjaldar.
Það þarl' varla að taka fram, að
auðvitað voru stjörnufræðingar á
þessum árum ekki sammála i
einstökum atriðum um þessa
l'lóðby lgjukenningu (tidal
theory), sem svo hefur verið
nefnd. Sumir héldu þvi fram, að
aðkomustjarnan hefði rekizt á
sólina, aðrir að sólin hafi verið
tvistirni og aðkomustjarnan rek-
izt á aðra sólina o.s.frv., en aðal-
atriðið er. að reiknað var með
nálgun eða árekstri stjarna i
geimnum og það er mergurinn
málsins.
Það liggur i augum uppi, hve
skoðanir stjörnufræðinga á upp-
runa sólkerfis vors eru þýðingar-
miklar; er ræða skal um lif á öðr-
um hnöttum. Hvað þýðir t.d. að
tala um ibúa annarra hnatta, cf
fremstu stjarnlræðingar jarðar-
innar halda þvi fram, að sólkerfi
slikt sem vort, sé svo sjaldgæft i
alheimi, að vel géti verið, að það
sé það eina i allri Vetrarbraut-
inni, enda þótt hún telji um eitt
hundrað þúsund milljónir sólna?
Eitt da'mi nægir alveg til að skýra
hvað átt er við. Einn þekktasti
sljörnufræðingur siðari ára, Sir
Bernard Lovell, segir svo i bók
sinni ,,The Individuel and the
Universe”: ,,A hinimi skðana-
myndandi árum iifs mins olli
þctta mcr cngum hcilabrotum
(þ.c. spnrningin iun lif á öðrum
hniitluin, innsk. mitt). Mcr var
annars vcgar kcnnt, að vér vær-
iim cinstakir (uniquc) og hins
vcgar, að sólkcrfi vort liefði rifn-
að út l'rá sólimui samkvæmt flóð-
hylgjiikcniiingu Jeans. Um engan
skoðanaágrcining var að ræða
vcgna þcss, að sá atburður, að
ömiiir stjarna kæmi nægilcga ná-
lægt sól vorri til að orsaka slika
cfnislosun, lilant að vcra mjög
sjaldgæfur. Þó að sólin væri að-
cins cin af hundrað þúsund
milljóniim sólna i vctrarbraut
vorri og cnda þótt margar
milljónir slikra vctrarbrauta
væri til. þá gátu stærðfræðingarn-
irsýnt frain á, hvcrsu fjarskalcga
sjaldgæft það væri, að nokkrar
tvær stjörimr nálguðiist hvor aðra
nægilcga lil að orsaka flóðbylgju
þá. snn krnningin krafðist. llið
cinstæða við sólkcfi vort og oss
sjálf var |>css vcgna cngum vafa
hundið".
Af þessu geta menn ráðið, að
ekki hefur verið árennilegt fyrir
dr. Helga að halda l'ram kenning-
um sinum, sem alls ekki voru i
samræmi við rikjandi skoðanir
stjörnufræðinganna. Og ekki er
beinlinis að undra, þótt menn hafi
tekið máli hans fálega á þessum
árum, þegar á þetta er litið. Ef
menn áttu að trúa stjörnu-
fræðingunum, þá hlaut allt tal um
lif á öðrum hnöttum aö vera hálf-
gerð markleysa, þar sem likurn-
ar á myndun sólkerfa voru alveg
hverfandi litlar. Þetta er skiljan-
legl. En i meira lagi undarlegt er
það, að menn skuli ennþá ekki
finna neina hvöt hjá sér til að
endurskoða málið nú, þegar af-
staðan er gjörbreytt og hver ein-
asti meiriháttar stjörnufræðingur
fullyrðir, að yfirgnæfandi likur
séu á þvi, að fjöldi byggðra hnatta
sé þvi sem næst óteljandi. Litum
nú á, hvað valdið hefur þessari
skoðanabreytingu.
Timabilið frá siðari heims-
styrjöldinni og fram á
þennan dag
Við upphaf þessa timabils er
staðan þannig breytt, að flóð-
bylgju- og árekstrakenningunum
hafði alveg verið hafnað vegna
ósamræmis milli stærðfræði og
staðreynda. Þeirra i stað fóru
hinar gömlu stjörnuþokukenning-
ar Kants og Laplace að birtast i
nýjum búningi aukinnar þekking-
ar.
Arið 1945 setti Carl von
Weiz'ácker frá Þýzkalandi fram
þá kenningu, að sólin hefði safnað
að sér geimefni við það að fara i
gegnum stjörnuþoku eða svæði,
sem innihélt lofttegundir og
geimryk. Þegar svo sólin hafi
komið út úr þessu svæði eða
stjörnuþoku, hafi hún verið hulin
þunnum efnishjúp, sem orðið hafi
að eins konar disklaga skel, er að
lokum hafi þétzt i reikistjörnur.
Aðrar og nýrri kenningar gera
ráð fyrir, að hinar geipiviðáttu-
miklu stjörnuþokur þéttist smám
saman i hundruð eða jafnvel þús-
undir sólna samtimis. Reiki-
stjörnurnar myndist svo við það
að geimagnirnar, sem sólirnar
safna að sér, byggist upp
saman (accretion). Rannsóknir,
sem gerðar hafa verið á samsetn-
ingu og uppbyggingu loftsteina
(meteorites), styðja þetta ein-
dregið.Ýmis önnur afbrigði eru til
af þessari kenningu, sem er köll-
uð stjörnuþokukenningin (Nebul-
ar hypothesis), en aðalatriðið
er, að það er sama hvert afbrigið
er réttast, niðurstaðan verður
alltaf sú, aö myndun sólkerfa sé
reglan en ekki undantekningin.
Rétt er að geta þess, að stjörnu-
fræðingar telja sig geta sannað
tilveru reikistjarna annarra sól-
kerfa i nokkrum tilfellum með
óbeinum aðferðum. Byggjast þær
i einföldu máli á þvi, að snúist
stór reikistjarna (þ.e. jörð)
kringum tiltölulega efnislitla sól,
þá eigi aðdráttaráhrifa frá reiki-
stjörnunni að gæta á eigin
hreyfingu sólarinnar, en þetta
hafa þeir einmitt fundið og er
dæmið um Barnardstjörnuna
þekktast. Með þvi að rannsaka
frávik á eigin hreyfingu stjörn-
unnar hefur P. van de Kamp og
samstarfsmönnum hans viö
Sproule stjörnuathuganastöðina i
Bandarikjunum tekizt að sanna,
að stjarnan hefur ósýnilegan
fylgihnött, sem er aðeins 1.6 sinn-
um stærð Jupiters og er Barnard-
stjarnan þar með fyrsta fjarlæga
stjarnan, sem sannað er, að hafi
reikistjörnu, sem er sambærileg
að stærð við þær, sem finnast i
voru eigin sólkerfi.
Þetta breytir öllu og er ekki
ófróðlegt að vitna aftur til hins
heimsþekkta stjörnufræðings Sir
Bernards Lovells og sjá, hvernig
hann hefur eðlilega breytt um
skoðun hvað varðar lif á öðrum
hnöttum, frá þvi sem hann áður
hafði. Árið 1968 birtist viðtal við
hann i danska fréttablaðinu Poli
tiken, en þar segir orörétt: ,,A
öðrum hnöttum utansólkerfisvors
cru til háþróaðar verur. Sumar
cru nokkrum bundruðum árþús-
unda á undan oss, aðrar svo
skiptir milljónum ára. En annars
staðar cr þróunin komin
skcinnúa á veg en hér og kunna
þeir, scm þar cru,að standa á liku
stigi og forfeður vorir, scm meira
liktust öpum cn mönnum. En svo
munu vcra til þeir hnettir, þar
sem viðbúið cr gereyðingu svo
scm hér gæti orðið af völdum
vetnissprengjunnar og annarra
voðavopna”.
Svo mælir Sir Bernard Lovell,
framkvæmdastjóri Jodrell Bank
stjörnuathuganastöðvarinnar i
viðtali: ,,Kg efast ekki um, að
þetta, scm ég var að segja, er satt
og rétt”, sagði hann við mig. —
„Ég veit, að margir af fremstu
visindamönnum viða um hcim
hafa komizt á sömu skoðun á sið-
ustu árum. Þeir eru sannfærðir
um, að til séu viða i alheimi vor-
um miklu frcmri þjóðir cn nokkr-
ar, scm þcssa jörð byggja — og
cnn aðrar, scm standa oss langt
að baki”. Við sitjum saman i vist-
lcguin gcstasal á hcimili lians i
grcnnd við Jodrcll Bank stofnun-
ina, þar scm hin risastóra út-
varps-stjörnusjá bcndir til him-
ins. Hann mæliraf mikilli rósemi,
jicssi ágæti visindamaður, er
liann gerir grein fyrir þvi, hvern-
ig hann komst á þessa stór-ný-
stárlegu skoðun".
Já, „stór-nýrstárlegu skoðun”
segir i greininni. Hvað skyldu
margir íslendingar hrökkva við,
er þeir lesa þetta? Hér var dr.
Helgi áratugum saman að reyna
að fá menn til að skilja einmitt
þetta — og meira til. Hann sýndi
fram á með visindalegri rök-
leiðslu, að unnt væri að ná fjar-
sambandi við ibúa annarra
hnatta. Þarf að biða eftir þvi, að
einhver ágætur erlendur visinda-
maður komist á þá „stór-nýstár-
legu" skoðun, að unnt sé að hafa
samband við þessa bræður vora á
öörum hnöttum,áður en menn fást
til að sinna þessu — hér á landi?
Til þess að taka af allan vafa
um skoðanir stjörnufræðinga og
annarra visindamanna nú á dög-
um má minna á ráðstefnu þá,
sem haldin vari Bjurakan i fyrra-
haust (1971) (Bjurakan er
stjörnuathuganastöð, sem stað-
sett er i hlíðum Ararat fjalls i
Armeniu), en frétt um þetta birt-
ist i sovézka fréttablaðinu
Izvestia undir fyrirsögninni; „Al-
þjóðaráðstefna um tengzl við sið-
menningu á öðrum hnöttum”. í
greininni segir meðal annars:
...A ráðstefiuiniii i Kjurakan
hittust frægir stjarneðlisfræðing-
ar, stjarngeislafræðingar, teo-
retiskir cðlisfræðingar og lif-
BLACK & DECKER
rafmagnsverkfæri
STANLEY
handverkfæri— skrár — lamir —
skrúfur
Sendum gegn póstkröfu
Hafnarstræti 21, sími 13336 —
Suðurlandsbraut 32, sími 38775.