Tíminn - 21.12.1972, Page 44
44
TÍMINN
JoLABLAÐ 1972
,,Tíminn langa dregur
■ •• ii
arogu :
beirá í
Leirársveif
Sé urn það spurt, hvaða höfðu- Sturlungaaldar áttu ekki þangað
ból i Borgarl'jarðarsýslu sunnan
Skarðsheiðar hafði borið hæst
hinar siðustu aldir, þá er þvi
fljótsvarað: Bað er tvimælalaust
Beirá i Leirársveit. Vafalaust
hafa þar alla tiðsetið "ikismenn,
og um langt skeið var Leirá
bújörð þeirra höfðingja, sem
mest máttu sin innlendra manna.
Þó er svo, að l'átt segir af Leirá
lengi fram eltir öldum. Vildisjörð
helur Leirá sennilega jafnan
verið talin, en meðal hinna el'tir-
sóttustu höfuðbóla verður hUn
ekki lyrr en á seytjándu öld. Lað
er liklegasta orsök þess, hve
gengi Leirár fer þá ört hækkandi,
að um svipað leyti eykst til
mikilla muna Utvegur á Akranesi.
Siðaskiptin brulu niður ljárhags-
legt bolmagn þjóðarinnar, og
konungsvaldið sölsaði undir sig
flest það, sem arðvænlegt var.
Skálholtsstóll varð fljótlega eftir
siðaskiptin að afsala sér Ut-
vegsjörðum þeim á Suðurnesjum,
erhonum höi'ðu lengi verið féþUfa
og matarkista, og þegar hann var
að lokum sviptur Utgerðarað-
stöðu á Keykjanesskaga að fullu
og öllu, varð að leita annars
staðar fyrir sér. Skipaskagi varð
lyrir valinu. Betta gerðist á
dögum Brynjólfs biskups Sveins-
sonar.
Mjög samhliða þessu jóksl
mjög vegur iÆÍrár, og helur það
vafalaust staðið í sambandi við
hinar auknu fiskveiðar á
Akranesi og umráðamenn Leirár
þá þegar krækt sér þar i aðstöðu,
sem mikils þótti um vert.
Leirár getur að nokkru i
Landnámu, og hét sá Oddgeir,
sem þar bjó. En sagan segir, að
granna hans, Hafnar-Ormi, hafi
þótt þrönglent og keypt Oddgeir
brott. Við það flutti hann bU sitt
að Oddgeirshólum i Flóa.
Siðan fer litlum sögum af Leirá.
Leirárbændur koma ekki við
mannvig eða önnur stórtiðindi á
söguöld, og i Sturlungu er Leirá
alls ekki nel'nd á nafn. Höfðingjar
erindi, og enginn veit, hvar
flokki Leirárbóndi kann að hafa
verið, eða hvort honum hefur
auðnaztað sitja i friði að bUi sinu
á þeim hreðusömu timum. Söm er
þögnin, þótt leitað sé i Biskupa-
siigum. k>að er loks, ef flett er upp
i Imgmannsannál, að við sjáum,
að Leirá er þó til. Har segir við
árið 1414:
,,A bæ þeim, er á Leirá heitir, i
Leirársveit, færðist Ur stað bjarg
eitt svo stórt, að það var sex
faðmar i kringum og vel
mannhátt. Hafði bjargið færzt Ur
sinni stöðu nær tólf föðmum og þó
mólbrekkt. Var bjargið aflangt
og hafði að endilöngu fær sig.
Var sem UtibUrstóft að sjá, þar
sem bjargið hafði áður verið.”
Allýkjukennd virðist þessi frá-
Bcitistaðir. þar sem prentsmiðja Magnúsar Stcpliensens var um nokkurt árabil. Sá bókamaður, er nú
ætti allt það, sem þar var prentað, þættist sennilega nokkuð af bókaeign sinni.
Ljósmynd: Páll Jónsson.
hafði kirkjan eignazt þriðjung af
heimalandi og Utlendum Leirár,
veiðiitak i Laxá og nokkuð bú-
fénaðar. Seinna bættist við Akur-
ey i Vogum, það er að segja
Leirárey i Grunnafirði,
skógaritök, jarðarpartar og
sölvafjara i Belgsholti. Leirár-
kirkju er smám saman að
menn i héraði, Hallsteinn
Höskuldsson á Hesti, Höskuidur
Hallsteinsson, prestur á Melum,
og Runólfur sýslumaður
Höskuldsson á Læk. Þá má liklegt
telja, að jörðin hafi verið vel setin
og við hana lögð mikil rækt, og
eru þar þá engjagarðar og
vönduð landamerki, áveitur og
eitt mesta höfðingjasetur
landsins um langt skeið
mm
sögn og eitthvað i ætt við l'ikni
manna i furðusögur, likt og
bryddi á skyldlcika við Katanes-
dýrir og fleiri fyrirbæri af þeirri
tegundinni. Kn eitt sjáum við af
þessari frásögn: Leirá er höfuð-
ból byggðarinnar sunnan undir
Skarðsheiði og sveitin við þann
stað kennd.
Löngu áður en þetta gerðist var
kirkja risin á Leirá og helguð
Pétri postula. Mjög snemma
áskotnast eitt og annað, og eftir
þvi sem itök hennar verða fleiri
og verðmætari, gerist það eftir-
sóknarverðari að ná forráðum
staðarins. Nafn Akureyjar ber
með sér, til hvaða gagnsmuna
íiUn hefur verið. Enginn veit
þó. hve lengi þar hafa verið akrar
sánir. en hægiega mætti það vera
alllengi fram eftir
A fimmtándu öld eiga megin-
hluta jarðarinnar hinir gildust
Leirá í Leirársveit, sem um langt skeið var eitt hið mesta höfðingjasetur á landinu.
stakkstæði girt. Litlu síðar er
Leirá komin i hendur Brands lög-
réltumanns Guðmundssonar,
bróðursonar Stefáns biskups
Jónssonar og tengdasonar Torfa
sýslumanns i Klofa, og er það enn
vitnisburður um veg jarðarinnar.
Eftir Brand bjó þar sonur hans,
sem cMafur hét, en litlu siðar
komst þangað Ogmundur lög-
réttumaður, sonur Halls sýslu-
manns i Hjörsey, er átti sonar-
dóttur Torfa i Klol'a að siðari
konu. Allt virðist þetta hafa verið
gildir menn, en eigi stórhöfð-
ingjar.
Ekki eru til tiltök.enda enginn
skemmtilestur, að rekja lið fyrir
lið. hverjir haft hafa umráð
Leirár. i þess stað skal þegar að
þvi vikið, er Leirá varð eitt
frægast höfðingjasetur á landi
hér. Er þar ekki yfir Iangt timabil
að hlaupa.
Arni, sonur Odds biskups
Einarssonar, var kjörinn lög-
maður árið 1631. Litlu siðar setti
hann bU að Leirá og festi kaup á
jörðinni. Með komu hans þangað
hefst glæsilegasta timabilið i sögu
Leirár. Arni Oddsson er ást-
sælastur maður i lögmannsstétt á
landi hér, og hann er sá maður,
sem hæst ber i sögu landsins á
seytjándu öld. ásamt Brynjólfi
biskupi Sveinsyni. Veldur þar
mestu andóf þeirra i Kópavogi,
er islendingar voru kUgaðir til
þess að sverja Danakonungum
einvaldseiða. Það viðmám, er
þeir veittu þar, hefur i þrjU
hundruð ár orpið ljóma á nafn
þeirra og bUið þeim heiðurssæti
við hlið þeirra islendinga, er bezt
hafa staðið gegn erlendri ásælni.
^rni lögmaður bjó á Leirá þrjá
áratugi eða riflega það. Margter
kunnugt um hætti Árna Odds-
sonar. Hann lét hringja kirkju-
klukkum kvölds og morgna og
hafa söng i kirkjunni, svo sem
siður var á biskupsstólunum, og
nær sem hann heyri nafn guðs
nefnt, tók hann ofan höfuðfat
sitt, segir i Fitjaannál. Um
langaföstu fastaði hann alla
föstudaga. Svo er og sagt, að
aldrei kæmi maður að Leirá með
hans vitund, hvort heldur var
rikur eða snauður, svo að ekki
væri honum beini unhinn. Sjálfur
gekk hann á móti hverjum manni,
sem að garði bar, ef hann mátti
þvi við koma.
Svo sem tuttugu minUtna gang
frá bænum á Leirá var frá fornu
fari heit uppspretta, Leirárlaug.
Leirárlaug var baðstaður, og á
dögum Árna MagnUssonar,
fjörtiu árum eftir daga Árna
Oddssonar, voru torfgarðar um
laugina, og við hana fáein sæti og
tóft eða gerði, þar sem baðgestir
afklæddust. Árni Oddsson fór til
laugar, þegar honum þótti henta,
likt og formenn höfðu gert, og i
Leirárlaug lank ævi hans. F^östu-
dagskvöldið 10. marzmán. 1665
gekk hann einn að heiman til
laugarinnar, án þess að aðrir
menn vissu. Hann var sjálfur
vanur að hringja kirkjuklukk-
unum til söngs og bænagerðar, en
i þetta skipti brást það. Þótti það
undarlegt, og var farið að huga
að honum. Flaut hann þá örendur
á grUfu i lauginni. Var lik hans
sveipað klæðum og borið á hurð
heim til bæjar. Falls er von af
fornu tré, og Arni Oddsson var
kominn á áttræðisaldur. En dauði
hans þótti mikil tiðindi og ill, og
var þvi spáð, að aldrei myndi
slikur maður sem hann sitja að
Leirá.
El'tir dauða Árna lögmanns
kom að Leirá annar maður, sem
frægur hefur orðið i sögum, þótt
varla verði hann kallaður góð-
frægur, Það var Jón VigfUsson —
Bauka-Jón. Hann var af auðugu
fólki kominn, sonarsonur Gisla
lögmanns Hákonarsonar, og
hugði að sjálfsögðu á frama.
Ungur varð hann sýslumaður i
Þverárþingi og fluttist að Leirá
1668, þarsem hann bjó siðan með
miklum umsvifum i sextán ár. En
Jón VigfUsson var ekki maður af
þvi tagi, að hann sæti á friðstóli til
lengdar.
Sumarið 1670 lenti honum
saman við danska skipstjórnar-
menn i Straumfirði á Mýrum,
hafði i heitingum við þá og ógnaði
þeim með ófarnaði. Stóðu far-
mönnunum hinn mesti stuggur af
orðum sýslumanns, og var með
naumindum, að þeir áræddu að
láta Ur höfn. Ferðin tókst ekki
heldur betur en svo, að skipið
strandaði við Vestur-Landeyjar á
Utsiglingu. Var þá ekki að sökum
að spyrja: Þeir þóttust þess
fullvissir. að sýslumaður Borg-
firðinga væri galdramaður, sem
leitt hefði yfir þá þessar ófarir
með kunnáttu sinni. Þeir kærðu
hann fyrir illar aðfarir Við sig og
svo þungt var honum þetta mál i
skauti, aö hann neyddist til þess
að sverja fyrir alla forneskju á
þingstað i héraðinu, þótt sýslu-
maður væri.
En ekki var ein báran stök.
Tóbaksnotkun var fyrir skömmu