Tíminn - 21.12.1972, Síða 45

JOLABLAÐ 1972
TÍMINN
45
l>cssi mynd or frá mifibiki átjándu aldar og talin eiga að sýna hcirá — inisakyiini þar og hætti fólks. Þar
s jásl cigi aöoins voglogar byggingar, lioldur inargt fólk i incrkileguin biiningum — höi'öingjar staðarins
og goslir þcirra og karlar og konur við dagloga vinnu.
hafin i landinu og þó allmargir
orðnir sólgnir i tóbak. Tóbaks-
verzlun var gróðavegur. og það
fór ekki fram hjá sýslumanni.
Hollenzkar duggur voru á sveimi
við landið og var ekki grunlaust
um. að Hollendingar stunduðu
talsvert verzlun, þótt ólöglegt
væri, og voru þess dæmi. liklega
ekki allfá,að islendingar réðust á
skip með þeim og hefðu meðal-
göngu um verzlunina. Einn slikra
manna var Torfi Hákonarson,
frændi Jóns Vigfússonar.
Nú var það er sýslumaður var
nýsloppinn frá galdramálinu, að
dugga sú hin hollenzka, sem Torfi
Hákonarson var á, kom i
Krossvik á Akranesi. Lét Torfi
flytja þar á land tóbaksrullur
nokkrar. er hver vóg riflega hálfa
vætt, ogsendaheim að Leirá. En
svo slysalega tókst til, að sendi-
menn Bessastaðafógeta fengu
gripið Torfa á meðan hann beið
eftir tóbaksverðinu frá sýslu-
manni. Var hann siðan færður til
alþingis, þar sem hann varð að
bera vitni um viðskipin við
frænda sinn. Sýslumaður þóttist
auðvitað saklaus með öllu og lézt
hafa verið að gera tóbakið upp-
tækt i kóngsins nafni. En nú
dugðu honum engar undan-
færslur, og var hann sviptur em-
bætti með dómi árið 1672. Af
Torfa er aftur á móti það að
segja, að hann komst slyppur til
Hollands. „gerist Kalvinisti og dó
seinast af brennivini”, segir
Espólin. Það voru ófögur afdrif.
En Jón Vigfússon kunni betur
að snúa snældu sinni. Hann brá
sér til Danmerkur þegar voraði,
og kom brátt heim aftur með
meistaranafnbót og þá fyrir-
skipun Kristjáns konungs
fimmta, að Brynjólfur biskup
Sveinsson skyldi vigja hann
varabiskup á Hólum. Liklega
hel'ur Skálholtsbiskupi verið all-
nauðugt að vigja þetta biskups-
efni, og er það haft til sanninda-
merkis. að ritningargreinin, sem
hann hafði að ræðutexta, var
þessi: „Hver, sem ekki kemur
inn i sauðahúsið gegnum dyrnar,
sá er þjófur og morðingi”.
Þetta var fyrsta biskupsvigsla
hér á landi og i fyrsta skipti, að
sýsiumaður settist á biskupsstól.
Iínn alllengi varð Jón Vigfússon
að una við búskap á Leirá og biða
svo tignar sinnar, þvi að Gisli
biskup Þorláksson á Hólum dó
ekki fyrr en 1684. En þeim mun
sögulegri varð ævi hans, er
hann komst loks á biskups-
stólinn. Voru brátt hafin gegn
honum mikil málaferli, og var
hann enn sem fyrr borinn
göldrum og tóbaksokri, ásamt
mörgu öðru engu betra, og frá
þeim málaferlum dó hann.
Nokkrum áratugum eftir dauða
Jóns biskups Vigfússonar, kom að
Leirá annar stórhöfðingi, frændi
biskups og engur fyrirlátssamari
né betur þokkaður. Það var
Oddur lögmaður Sigurðsson —
mesti ribbaldinn i hinum hroða-
legu deilum, sem einkenndu
landstjórn alla tvo fyrstu áratugi
átjándu aldar, samtiðarmaður
Jóns Hreggviðssonar, þótt nokkru
yngri væri. Þeir Gisli lögmaður
Hákonarson og Oddur biskup
Einarson voru báðir langafar
Odds Sigurðssonar. Margar
sögur og hroðalega eru af Oddi
lögm. og má þar minnast
áfloganna við Jón biskup Vidalin,
er hann gisti á Narfeyri á Skógar-
strönd á visitasiu, og korðahöggs-
ins á öx*árþingi, er lögmaður risti
sundur kinnina á séra Þorleifi
Arasyni á Breiðabólstað frá eyra
og fram i munnvik. Þó tók fyrst i
hnúkana, er farið var að fækka
við Odd embættum og lénum og
darraðardans þeirra Jóhanns
Gottrups frá Þingeyrum hófst á
Snæfellsnnesi upp úr 1721. Þá
gerist róstugt á Rifi eins og
forðum tið, og korðar valds-
mannanna lausir i sliðrum.
Upp úr þessu var Oddur sviptur
öllum metorðum og dæmdur hafa
fyrirgert heiðri sinu og eignum.
Eftir harða mótspyrnu fangaði
Jóhann Gottrup hann loks i Rifi,
fletti hann klæðum og færði i þá
lafra, er hann fann versta, og
flutti brott. Þar með var lokið
veldi hans.
Löngu siðar fékk Oddur þó upp-
reisn, og upp úr þvi fluttist hann
að Leirá og settist þar að búi em-
bættislaus. Þá var hann kominn
nokkuð yfir fimmtugt. En þótt
hann mætti sin ekki framar
mikils. virðist hann hafa verið
allófyrirleitinn sem áður og
drukkið fast eins og hann hafði
löngum gert. Kvöld eitt i ágúst-
mánuði árið 1742 gekk hann til
rekkju mjög drukkinn, en heill að
öðru, að menn bezt vissu. Að
morgni lá hann dauður i hvilu
sinni. „Andaðist hann við litinn
veg og virðingu,en æru af konungs
náð". segir Espólin. En sá kvittur
kom upp eftir dauða hans. að
einn sveina þeirra, sem hann
jal'nan hafði sér til fulltingis og
margir voru litt þokkaðir
ævintýramenn. hefði kyrkt hann i
rúminu. Visast er. að það hafi þó
verið uppspuni einn. En alþýðu
manna mun hafa þótt það hæfi-
legur dauðdagi þessu otstopa-
menni. sem um langt skeið átti
einna mest undir sér ullra islend-
inga.
Fáum árum eftir dauða Odds
Sigurðssonar fluttist að Leirá enn
einn stórhöfðinginn af kyni Gisla
lögmanns Hákonarsonar. Það var
Magnús Gislason, er þá gegndi
lögmannsembætti, sonarsonur
Bauka-Jóns. Þetta gerðist árið
1745. Fram að þvi hafði um langt
skeið farið ærið misjöfnum
sögum af Leirárbændum, og er
okkur þó sjálfsagt fæst kunnugt af
þvi, er þaðan hefur spurzt. En nú
var aftur kominn þangað maður,
sem jafnan mun verða talinn i röð
hinna ágætustu manna landsins,
enda hefst nú mesta frægðarskeið
Leirár.
Um miðja átjándu öld gerðust
merkileg tiðindi. 1 landi, þar sem
sifellt hafði sigið á ógæfuhlið i tvö
hundruð ár samfleytt, mergsognu
af útlendum valdsmönnum og
þrúguðu af erlendum einokunar-
kaupmönnum, risu alltieinuupp
menn, sem dreymdi svo stórkost-
lega drauma um framtiðina, að
varla hefur önnur kynslóð i
landinu átt öllu hugumstærri
menn. Magnús Gislason var einn
þeirra.
Svo giftusamlega tókst til, að
einmitt þeir, sem áræðnastir voru
i þessum hópi, hófust til valda i
landinu. Skúli Magnússon varð
landfógeti árið 1749 og Magnús
Gislason var settur amtmaður
árið 1752 og hlaut konungsveit-
ingu fyrir þvi embætti 1757. Þessi
embætti höfðu ekki islenzkir
menn fyrr skipað.
Ráðagerðir þeirra voru ekki
neitt smásmiði. Það átti að reisa
verksmiðjur og kenna lands-
mönnum margvislegar hand-
iðnir, koma á nýjum búskapar-
háttum, taka upp nýjar aðferðir
við fiskveiðar, hefja akuryrkju
og klæða landið skógi, i stuttu
máli sagt: Islands átti að risa
sem fuglinn Fönix úr öskunni,
ungt og endurborið. Sitthvað af
þessu tagi hafði að sönnu hvarflað
að mönnum áður, en nú var það i
skipulagt kerfi fært. En sá var þó
mestur munurinn, að nú var
hafizt handa.
Það var á öðru ári Magnúsar á
Leirá, að þeir Skúli Magnússon
beittu sér -fyrir samtökum á
alþingi til þess að byrja á einum
þættinum, ullariðnaðinum. Og
það var einmitt á Leirá, sem
þessi mikla tilraun til stórfeng-
legrar endurreisnar hófst. Árið
1750 kom Magnús Gíslason upp
vefstofu og klæðagerð og fékk
þýzkan mann til þess að standa
fyrir þessari nýjung. Það er
merkilegur atburður i sögu
landsins — hin fyrsta tilraun, sem
nokkuð kveður að siðan á dögum
Visa-Gisla og Páls i Selárdal, til
þess að reyna nýjar leiðir i
atvinnuháttum. Hin næstu
misseri kom svo Skúli með
duggurnar, og akuryrkju-
mennina, sem áttu að kenna
islenzkum bændum hið nýja
búskaparlag, og efnivið og tæki i
innréttingarnar i Reykjavik. Það
er svo önnur saga, hvernig til
tókst um þessi stórfenglegu
nýmæli, og verður hún ekki rakin
hér. Þetta var á þeim timum, er
Hjaltastaðarfjandinn skrafaði við
presta og sýslumenn á Austur-
landi og Kálfagerðisbræður voru
lagðir undir öxina. Þjóðin var litt
búin til sliks heljarstökks, sem
henni var ætlað, hörð andstaða af
hálfu þeirra, sem töldu sér það til
óþurftar, að Islendingar risu á
hnén, mistök ýms i framkvæmd
og þar á ofan i aðsigi ein hin
mestu harðindi i landssögunni.
En það hefur verið gaman að
vera á Leirá á þeim .árum,
er þeir Magnús og Skúli voru
að hefjast handa um nýmælin.
Auk vefstofunnar, sem Magn-
ús kom upp, lét hann hefja
þar matjurtarækt, sem þá
var algert nýmæli og reyndar
kannski ekki nema miðl-
ungi vel þokkað af hjúun-
um, sem töldu sig yfir það
hafin að éta gras. Þegar Hastfer,
hrútabaróninn, hafði komið upp
sauðíjárbúi á Elliðavatni, gerist
Magnús mikill hvatamaður þess,
að bændur fengju sér þaðan kyn-
bótahrúta til þess að bæta ullar-
lagið. Sjállur hafði hann auðvitað
riðið á vaðið og fengið sér ullar-
góða enska hrúta, og þegar kyn-
hlendingarnir voru komnir á
þann aldur, að til þess kom að
rýja þá, stefndi hann til sin að
Leirá Iveim sýslumönnum, er
vera skyldu vitni að rúningunni.
Vorið 1761 reið hann austur
Leggjabrjót með reyfin i varnaði
sinum, og sýndi þau þingheimi
öllum á Þingvöllum, ásamt
glöggum reikningum, er sönnuðu,
hve miklu meiri og verðmætari
Framhald bls. 48
í þessari nýju fullkomnu, hljóðlátu Kenwood uppþvottavél eru
hringfara armar, sem úða vatninu á allan uppþvottinn.
Innbyggður hitari. Einfaldir stjórnrofar. Þrjú þvottakerfi. Öryggis-
læsing á hurðinni.
Stærð: Hæð (á hjólum) 85 cm, breidd 54 cm, dýpt 58 cm og hún
tekur fullkominn borðbúnað fyrir 8 manns. — Greiðsluskilmálar.
Ódýrasta uppþvottavélin á markaðnum.
Verð kr. 31.500.00.
Varahluta- og viðgerðaþjónusta.
HEKLAhf.
. Laugavegi 170—172 — Sími 21240.