Tíminn - 21.12.1972, Síða 50

50
TÍMINN
JoLABLAÐ 1972
Benedikt Gíslason frá Hofteigi:
Jarðir á íslandi
Eitter það i islenzkum fræðum,
sem vita þyrfti sem gleggst deili
á, en það er jaröatal og jarð-
eignaskipan i landinu. k>að er lika
þannig, að þessu veita menn fljótt
eftirtekt og það fylgir sögu lands-
ins, að nokkrum sinnum eru jarð-
ir taldar i landinu. Þetta er
merkilegt mál á þá grein, að það
þarf hvað eítir annað að telja
jarðir i landinu. Þótt landið sé
óumbreytanlegt i sinni stærð, þá
breytast þær skákir i þessu óum-
breytanlega landi, sem viö köll-
um bújarðir. Þessu veldur margt.
l>að þarf að vera til fólk, til þess
að til séu bújaröif- og fólksfjöldinn
á íslandi hefur verið breytilegur
frá þvi sögur hófust. Þó er það
þannig, að þetta sem kemur
Iram, eftir að sögur hófust, um
mannfjöldann i landinu, litur
einkum að fólksfækkun. Það er
eins og alllaf hal'i getað fækkað
lólki á tslandi, án þess að til séu
neinar skýrslur eða hugmyndir
um það, af hverju þessi fólks-
fækkun hefur að taka i landinu.
Við fólksfækkun l'ækkar jörðum,
og við náttúruhamlarir ýmiskon-
ar, sem er rikt einkenni landsins,
getur jörðum fækkað, — að
minnsta kosti um slundarsakir.
Siöan kemur það til, sem hefur
verið rikt einkenni i þjóðlifi fs-
iendinga, ,,að hver vill annast
eigum ná,” eins og Páll Ólafsson
segir svo snilldarlega i visu. Hinir
rikari menn gina yfir eigum
þeirra latækari, sölsa undir sig
jarðir þeirra og leggja þær stund-
um undir sinar jarðir. Það er
reyndar sérstakt athugunarefni,
hvað gerist i þessum sökum, jalnt
og þétt i aldanna rás, þar til svo
er komið málum,að bændurnir
þurfa að kaupa sitt land, að mest-
um hluta til, á 19. og 20. öld.
t þessu efni, eins og mörgu
öðru. sem sncrtir sögu landsins,
er þó fátt um heimildir, fyrr en
kcmur Iram um 1700. ()g er kem-
ur Iram yfir 1704, er jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vida-
lins hin mesla náma um jarðeign-
ir, bæði i ábúð og eyði, sem við
eigum. En sá galli er á, að þetta
jarðatal nær ekki yfir Múlaþing,
þvi að handrit þess hefur glatazt
fljótlega eftir að það var gert. Ég
held hér áfram veginn i litlu einu,
sem ég hef markað i fslendu um
margt fólk i landi á hinni fyrstu
sögu-tið, þvi nú veit ég það, að er-
lendis hefur það verið söguskoðun
og náttúrlega sama og arftekin,
að svokallað landnám á tslandi,
er innráð i byggt land, sem gerir
mikinn l'ólksf'jölda i landinu og
fjöltæk viðlangsel'ni, eins og fram
kemur m.a. i búsetu i landinu,
sem nú breiðist út um landið, svo
vitt, sem náttúrlegir landkostir
gelast. Má enn minna á það, sem
Ilænsna-Þórissaga segir um 30
bændur, er bjuggu i löndum
Hlund-Ketils upp frá Ornólfsdal,
sem við nú köllum og höfum íyrir
heiðalönd.
Hændatal og jarða fer ekki
saman, þvi fleiri en einn bóndi
býr á sumum jörðum, og einn
bóndi getur búið á íleiri en einni
jörð. Ég ætla nú að glima við
þetta um stund og byrja á þvi sem
torræðast er.
Marga útlenda menn höfum við
sa'ml heiðursheitinu, islandsvin-
ur.og þeirra er margra að minn-
ast, þó trautl l'yrr en á siðustu
timum. En sá, sem liklega hefur
verið mestur Islandsvinur i allri
sögu landsins, er Eyvindur
skáldaspillir, sem tjáist gamall
maður um 900, er Haraldur grá-
leldur hefur gengið yfir Irænda
hans, konunginn i Noregi, Hákon
góða.
Eyvindur orti drápu um alla ís-
lendinga, segir i Haraldarsögu
grál'eldar i Heimskringlu, og
þegar þess er gætt, hvilikur dýr-
gripur skáldskapur er á þessum
tima. þá er hér um einstakt og
stórkostlegt vinarbragð að ræða,
enda guldu þeir svo vel, að hver
bóndi gaf honum skattpening, er
stóð þrjá penings silfurs vegna og
hvitur i skor. ,,En er silfrið kom
Iram á Alþingi. þá réðu menn það
af, að fá smið til að skýra silfrið.
Siðan var gerr af feldardálkur, en
þar af var greitt smiðakaupið, Þá
stóð dálkurinn 5 tigi marka.”
Eyvindur var konungborinn
maður. Gunnhildur móðir hans
var dóttir Ingibjargar Haralds-
dóttir hárfagra, og hann var i
Englandi. er þar ólst upp frændi
hans. Hákon Aðalsteinsfóstri, og
tók þar náttúrlega kristna trú
eins og Hákon.
Ilann var Finnsson og kominn
út af Sigriði á Sandnesi, er fyrr
átti Þórólf Kveldúlfsson, sem
Haraldur Hárfagri drap. Þarna
er þvi stutt i kunningsskap með
Eyvindi skáldaspilli og Borgar-
mönnum á Mýrum og það þarf
varla að ela það, að þar hafi
Eyvindur dvalið og kynnzt ts-
lendingum, meðal annars laga-
skipan þeirra, og átt siðan góðan
þátt i lagaskipan Hákonar góða i
Noregi, sem ekki verður fyrr en
nokkrum árum eftir að tslending-
ar stofnsettu Alþingi og þar með
þjóðriki. Þessu snýr Ari fróði við i
sinum bókum. Hákon góði er ekki
orðinn konungur i Noregi fyrr en
934-35. En hvað eru það margir
bændur. sem með skattpeningi
sinum gera 50 merkur silfurs, 25
pund, eftir að búið er að greiða
smiðs-kaup og silfrið er hreinsað
af sora, sem gat verið nokkur
hluti skattpeningsins. Ýmsir hafa
fjallað um þau fræði og sitt litizt
hverjum að hafa fyrir satt. Þess
er og heldur eigi kostur aö víta
þetta örugglcga satt, en það má
velta vöngum yfir þvi, sem hægt
er að komast næst um málið og
það er hægt að vita hvað 50 merk-
ur silfurs er mikið fé, vegna þess
hvað peningaverðlag er stöðugt
gegnum aldirnar. Ein mörk talin
eða mæld er 48 álnir, en vegin
mörk silfurs er 6 merkur mældar,
svo silfurmörkin er þá 288 álnir
mældar. en hundrað er 120 álnir
mældar. 50 sinnum 288, er 14400,
svo þetta er 14400 álnir mældar
eða á landsvisu, þ.e. 111 hundruð,
111 kýr eða 666 ær, loðnar og
lembdar.
En hvað er skattpeningurinn
stór, þvi verður svarað með nokk-
urri vissu. Ýmsir hafi gert likur i
sambandi við enska peninga, þvi
þaðan má gera ráð fyrir að sé
komin slegin mynt á þessum tima
til islands. Það fyrsta, sem hugsa
má, er þaö, að þessi peningur er i
notum i landinu. Það hafa hann
allir bændur handa á milli og
tiltækann, er skjótt þarf til að
taka, eins og i þetta sinn, og fer
mann þá að gruna, að enn vanti
upplýsingar um þjóðveldisöld,
sem ekki er hirt um að segja frá,
frekar en ýmsu öðru. Mér þykir
liklegt/ að skattpeningurinn sé
tiund. En af hvaða verðgildi?
Ærin er 20 álnir að gildi og 2 álnir
eru tiund af verði hennar. Og ef
skattpeningurinn gilti 2 álnir á
Landsvisu, þá eru bændur i land-
inu 7200. En það má komast enn
nær að gera þessar likur.
1 bók Uno von Truil: Bréf frá
fslandi, sem kom út 1961 i þýðingu
Haralds Sigurðssonar, er rætt um
hið forna peningagildi i landinu.
Þar segir að 1 alin sé 10 peningar
og hundraðið þá 1000 peningar,
peningurinn er þvi 1/10 úr alin en
skatt-peningurinn átti að gilda 3
peninga, svo það eru þá 3/10 úr
alin sem á að greiða, sem er nú
silfurverðið 6 sinnum meira, en
mælt eða talið, og verða þá
skattpeningarnir 1,8 álnir, eða
sem næst 2 álnir, eins og ég var að
gizka á.
En nú hefur l'rá silfurhrúgunni
gengið smiðakaupið og það sem
silfrið ódrýgðist við skirsluna og
hækkar þá tala bændanna, sem
þessu fé skutu saman. allt upp i
10000, en það hafa Iika verið
nefndir 12000 bændur i þessu sam-
bandi, sem ef til vill getur verið
rétt. Nefnt hefur verið, að silfrið
hafi verið 1/3 meira, er af gekk
smiðakaupið og frá gekk sorinn,
þ.e. 25 merkur og hafa þá bændur
verið 3600 fleiri, sem guldu skatt-
peninginn eða alls 10800, og þá má
gera ráö fyrir,að jarðir hafi verið
um 8000 um 950, og ekki hafi verið
fjölbyggðara i landinu 1096, sem
heimildir greina, en þá var, og þó
liklega færri það ár, 1096.
Heimildina er rétt að meta.
llún er eflaust allvel traust. Sæm-
undur fróði samdi konungsbók, að
vitni Odds munks Snorrasonar,
um 1180 og sú bók hefur meðal
annars náð yfir Haraldarsögu
gráfeldar, þar sem þessa getur.
Sæmundur dó 1133, svo þessa
sögu gat hann fengiö að vita, er
hún var aðeins rúmlega 100 ára
gömul. En hérer að horfa á skatt-
peninginn, sem tiltækur er i land-
inu á þeim tima um 950 eða jafn-
vel lyrr. Skattpeningurinn segir
þá sögu. að skattkerfi er i land-
inu. Með alþingis og þjóðfélags-
stolnunum. sem þvi er samfara,
hafa komið til opinber gjöld fyrir
þjóðina.
Goðarnir hafa ekki tekið það i
mál. að ferðast langvegu og kosta
fjölda þingmanna, án þess að fá
einhverja greiðslu fyrir slikan
kostnað. Hefur það þá verið metið
á leiðina og þá kom upp hugtakið
þingmannaleiðir, ákveðin vega-
lengd á öllum vegum. Þar gat
verið fyrirmyndin að þvi, að hver
bóndi hefur skattpening undir
höndum og greiðir skattpening.
Tiu þúsund skattbændur, sem
hver geldur 2 álnir á landsvisu
eru 20000 álnir á landsvisu. Það
eru 166 kúgildi á landsvisu eða 996
ær. og sýnist i fljótu bragði að slik
upphæð ætti að duga til alþingis-
haldsins. Það eru að meðaltali
rúm 4 hundruð á hvern goöa i
landinu. þótt mest þurfi að fá,
lögsögumaður og allsherjargoði.
Sést nú, hvað Ari fróði er heppinn,
þegar hann segir hálfan sann-
leika, og lætur Gissur biskup hafa
alla dýrð af tiundarlögunum 1096,
þótt þau sýnilega hafi aðeins ver-
ið aukinn skattur — allt fé talið —
eins og þar stendur. og goðarnir
fengu nú enn stærri hlut til al-
þingisferöa og kristnihalds. hver
á sinu sviði, en áður. Þegar goð-
unum var þannig múfað. var ekki
vandi að koma á tiundarlögunum.
Af þessu. sem nú hefur verið sagt.
ilólar i II jalladal — annað höfuðsctur jarðcignavaldsius kaþólska.
Skálholt — hcfur til skamms tíma borið litinn svip þess, sem forðum var.
Likncski Snorra Sturlusonar i
Keykliolti.
sést það, að mikill fjöldi bújarða
er i landinu á þessum tima, um
950, og hversu það er satt, sem
Ari fróði segir, að ekki hafi siðan
orðið fjölbyggðara i landinu, en
það var um 1120, sem Ari sagði
þetta.
Þegar tiundarlögin voru sett,
voru bændur taldir i iandinu og
reyndust 4560 alls. Þó eru ekki
taldir með goðar né prestar, sem
margir búa i landinu og heldur
eigi þeir, sem eiga^vo litið fé, að
þeir eiga eigi að gjalda þingfarar-
kaup. Þarna rekur maður sig á
skattpeninginn aftur. Hér heitir
hann þingfararkaup og auðvitað
eru það goðarnir, sem fá þetta
þingfararkaup, svo hér gerast
ærnar likur á þvi, að rétt sé álykt-
að, sem hér að framan var gert
um skattpeninginn.
Þessir 4560 bændur eru þvi ekki
allir bændur i landinu, og ekkert
ábyggilegt jarðatal felst i þessu
bændatali. Hér kemur það fram,
sem áður þótt sýnt vera, að bænd-
ur séu um 10000 um aldamót 1100,
og jarðir ekki stórum færri. At-
hugun á þessu má gera i sam-
bandi við jarðabók Arna og Páls
1712 i Kelduhverfi. Á þessum
tima, og lengi siðan, á bænda-
’ stéttin landið, en mjög er það
mismunandi hvað einstakir
bændur eiga mikil lönd. Riku
bændurnir, einkum goðarnir, og
goðaættarmennirnir eiga margar
jarðir og kemur þá i hlutskipti
margra bænda að vera leiguliðar
á jörðum sinum og gjalda land-
eiganda fé fyrir afnot jarðarinn-
ar. Þetta atriði, ásamt skattlög-
unum, knýr á mat jarðanna til
peningaverðs, sem orðið hefur
snemma á tima og ekki seinna en
með skattalögunum, tiundarlög-
unum, um 1100.
En nú kemur það fram i jarð-
eigna-málinu, að jarðeignir mega
ekki ganga úr ætt. Sonur eða dótt-
ir hafa rétt til að eiga þær jarðir,
sem feður þeirra hafa átt, og sé
jörð seld úr ætt á ættarréttar-
maður rétt á þvi að brigða þeim
kaupum og kaupa jörðina sjálfur.
Þar af kemur hugtakið, sem all
oft verður vart við, að „brigða”
af mönnum jarðir. Var þessi rétt-
ur manna eflaust i fullu gildi frá
þvi snemma á timum, og þvi að-
'eins er hann tryggður með lögum
i Jónsbók, að hann hefur verið i
fullu gildi áður. Með þessum
lagaákvæðum er sýnt, að
islendingar vilja tryggja sér
eignarrétt á landi sinu, láta ekki
útlenda. óskylda, menn fá yfirráð
yfir bújörðum og flytja arðinn af
þeim úr landi. En það bar tvennt
til: Hið fyrra — að kirkjan, sem
stofnun i iandinu, tók til að seilast
til yfirráða á bújörðum og lagði
ekki á garðinn þar sem hann var
lægstur, heldur heimtaði eignar
og yfirráð á þeim jörðum, sem
nær eingöngu höfðu verið höfuð-
ból og goðasetur. Flestir goðar
héldu nú kirkjur og höfðu gefið
þessum kirkjum oft hálfar
heimajarðirnar. sem ekki var
nein eignarýrnun. þar‘sem bónd-
inn siðan átti kirkjuna og það sem
henni fylgdi. Það hefur liklega
verið einhver gróðahnykkur i
sambandi viö tiundarlögin. Þetta
enti með þvi. að kirkjan náði
eignarhaldi á um helmingi goð-
, orðsstaðanna og þvældust þó