Tíminn - 21.12.1972, Page 51

JoLABLAÐ 1972
TÍMINN
51
bændur íyrir, fram á 14. öld, litið
eitt. Yfirráð þessara kirkjueigna
féllu nú i hendur presta, en þeir
urðu að nota jarðirnar á sama
hátt og bændur áður, og báru rika
ábyrgð á jörðunum, svo hér mun-
aði litlu á afnotum jarðanna og
prestar allar islenzkir menn.
Þarna missa bændur fyrst yfir-
ráðin á jarðeignum i landinu, en á
þessu var farið að bera fyrir 1300
og jafnframt fóru menn á deyj-
andi degi að gefa kirkjunum jarð-
ir og itök, svo sem til farnaðar
eftir jarðvistina. Þetta dró langan
slóða á eftir sér.
Hitt atriðið var ef til vill öllu al-
varlegra og afleiðingarikara.
Lögsögumaðurinn Snorri Sturlu-
son, rikur goði i Reykholti hafði
farið til Noregs 1219, en þá var 15
ára strákur, Hákon Hákonarson,
endanlega genginn að rikiserfð-
um i Noregi, upp á svardaga
móður sinnar, Ingu frá Verteigi,
að hann væri sonur Hákonar
Sverrissonar konungs, sem dó
1204. Aðalhöfðingi Norðmanna og
fyrirsvarsmaður rikisins var
Skúli Bárðarson, er jarl var
kallaður, afkomandi Haraldar
hárl'agra. Að þessum manni
geðjaðist Snorra vel og endinn
var sá, að Snorri gerðist lendur
maður Hákonar konungs. Þetta
var að ganga Noregskonungi á
hönd, fá lönd og yfirsóknar i Nor-
egi og rækja skyldur við konung-
inn i landvörnum o.fl. Snorri hef-
ur fengið til yfirsóknar eyjuna
stóru Fólksn, úti fyrir Þránd-
heimsfirði, en ekki þurfti hann að
liðsinna Hákoni i herförum.
Ollum skipunum Hákonar
konungs þurftu lendir menn að
hlýða og oft hefur Snorri þurft að
vera i Noregi, eða hafa þar um-
boðsmann. Snorri kom siðan til
islands og tók þá enn við lögsögu
og hélt i 10 ár.
Þá virtust ljúkast upp augu
tslendinga fyrir þessu norska at-
hæfi Snorra, og bróðir hans Sig-
hvatur, og sonur Sighvats, Sturla,
gerðu aðsúg að Snorra i Reyk-
holti. Fór hann til Noregs og var
nú með Skúla jarli. En þá varð
örlygsstaðabardagi 1238, þar
sem Sturlungar féllu, en Snorri
var þá i Noregi. Hann vildi út til
islands árið eftir, en Hákon bann-
aði honum að fara, en Snorri fór
samt. Skúli jarl gerði uppreisn á
móti Hákoni um haustið og var að
fullu yfirunninn vorið 1240. Hákon
hlaut að leggja þungan hug á
fylgismenn Skúla og þar á meðal
Snorra, og að hans ráðum drap
Gissur Þorvaldsson Snorra 1241,
og hafði þó fyrr verið tengdason-
ur hans. Nú komu til eftirmálin
um þennan lenda mann i Noregi
og kallaði Hákon konungur til
allra eigna Snorra og gaf að sök-
um óhlýðni 1239, er Snorri fór út
til íslands. Nú er óglöggt um
lagaréttinn i svona málum og
Jónsbók enn ekki komin með
fyllstu fyrirmæli um erfðarétt is-
lenzkra manna á islenzkum eign-
um. Snorri átti ekki skilgetin börn
á lifi, svo ekki gat erfðaréttur
barnanna bjargað eignum hans
frá konungsyfirgangi, og i eftir-
mælum um Snorra er það fyrst
tekið fram, að hann hafi fyrstur
manna komið jarðeignum undir
Noregskonung, og til þess teknar
jarðirnar, Bessastaðir og
Eyvindarstaðir á Álftanesi. Bæk-
ur Snorra hafa eflaust farið i
þennan sjóð Hákonar konungs, og
þær, sem Snorri hefur frumsam-
ið, sem voru islenzkar sögur, hafa
sennilega aldrei séð dagsins ljós i
Noregi og verið eyðilagðar i siða-
skiptunum og kunna þar að hafa
tapazt islenzkar sögur. Snorri
hefur átt Heimskringlu og hans
bók er það efalaust, sem kom þar
i leitirnar 1548.
Sagan virðist kveina undan
þessu, að nú gangi islenzkar jarð-
ir i konungssjóð, þvi gruna mætti
að fleira færi á eftir. Liklega hef-
ur það verið fleiri jarðir Snorra,
en þessar tvær, sem taldar voru,
sem lenda i konungsgarði. Það
kemur fram siðar, að Hákon
konungur Magnússon, smekks, d.
1380, gefur islenzkum vini sinum,
Skúla Þórðarsyni, nokkrar jarðir
á Skógarströnd. og er ekki vitað
með hvaða hætti Hákon konungur
gat átt þessar jarðir, ef þær hefðu
ekki einmitt verið komnar úr
Snorra sjóði. Ekki verður þess
vart, að jarðir fari i konungsgarð
og allrösklega hafa íslendingar
haldið á jarðeignarétti sinum, og
er það til dæmis að 1426 deyr Árni
biskup Ólafsson i Noregi eða
Danmörku, og taldist stórskuld-
ugur dönsku krúnunni. Hann átti
jarðeignir nokkrar á islandi, en
engar þeirra falla undir danska
krúnu. En i landinu sjálfu voru
kirkjan og klaustrin sifellt að
sölsa undir sig jarðir. Þegar
kemur fram um 1400 gerast ein-
staka islendingar svo rikir menn,
að þeim veitist auðvelt að sölsa
undir sig jarðir hinna minni mátt-
ar, eða háttar, bænda, og alltaf
sigur á ógæfuhlið fyrir bænda-
stéttinni um hlut sinn i jarðeign-
um landsins, og þegar kemur
fram um 1550 eru það vart nema
rikir höfðingjar, sem búa á sjálfs-
eign og þá stundum á mörgum
sjálfseignar jörðum.
Svarti dauði 1402-04, hafði
höggvið stórt skarð i þjóðina og
byggðarlög lögðust af, en auð-
menn áttu hægt með að hremma
jarðirnar, þótt þannig sé nú kom-
ið virðist hagur þjóðarinnar vera
allgóður. Bændum tekst að halda
uppi verðgildi jarðanna fyrir
klaustur kirkjur og rika menn
með afgjaldi, sem virðist um 5%
af jarðarverði, en allt upp i 17% af
verði búfjár, sem fylgdu jörðun-
um i leigunotum, en þá fylgdi
ekki endurnýjunarskylda á búfé,
en álag varð að greiða á jarðir við
búskaparslit. Nú komu siðaskipt-
in. Þá voru klaustrin lögð niður og
konungur sópaði jarðeignum
þeirra i sinn sjóð. Þau voru 8, og
stóðu á gömlum og grónum
grunni um efnahag, einkum jarð-
eignum. Ný sakferlislög koma til
sögunnar og svo gat sakferli
manna verið mikið, að það kost-
aði höfuðið og allar eignir upp-
tækar i konungssjóð, hvort sem
það eru jarðeignir eða annað.-
Með 17. öldinni byrjar svo hvort
tveggja, einokun i viðskiftum og
stórharðnandi árferði, sem skyldi
við þjóðina i aldarlokin i eymd.
50000 manna er þá i landinu, sjálf-
sagt ekki nema 1/3-1/4 hluti þess
fólks, sem hér er i landi fyrir 1400.
Bændatal og eignakönnun var
gjörð 1681, þvi að þá vildi Dana-
konungur að islendingar legðu
lram fé i striðskostnað sinn við
Svia. Ekki mun skýrsla hafa ver-
ið gjörð um það, sem hér liggur
fyrir i fræðum og ekki hef ég at-
hugað það nema i Múlaþingi.
Nokkrir bændur eiga þá jarðir
sinar, en þá eru 8 bændur i Hof-
teigssókn og 4 i Möðrudalssókn.
Árið 1695 var svo gert jarðatal
með fullum upplýsingum um
jarðeigendur, og skýrsla um það
er fyrir hendi i bók Uno von
Troils, hins sænska, i bréfum frá
islandi 1772-73. Nú sést hvernig
ástatt er i landinu. Jarðir eru
taldar 4058 og af þeim eiga bænd-
ur, það er að segja auðmenn, sem
eru enn nokkrir við liði, og bænd-
ur 1847, ekki helminginn af jarð-
eignum i landinu, sem nú teljast
stórum færri, en verið hefur i
fyrri tið. Nú skiptast jarðeignirn-
ar milli 9 aðila, og er efstur á skrá
konungurinn, með 718 jarðir. Þá
Skáldholtsstóll með 304 jarðir,
Hólastóll 345 jarðir, 41 jörð fleiri
en Skáldholtsstóll. Kirkjan með
640 jarðir og prestsetur um 140,
uppgjafaprestar eiga að nota 45
jarðir. Fátækra eign er 16 jarðir,
þar af 5 i Múlaþingi.
Konungur á jarðir um allt land,
en miklu mest er það i þeim sýsl-
um, þar sem klaustrin voru, þótt i
hlutfalli fari Gullbringusýsla
verst út úr þvi, enda, af 126 jörð-
um, á konungurinn 90, en þar var
lika Viðeyjarklaustur og svo kon-
ungsgarðurinn i Bessastöðum.
Þar eru aðeins 11 jarðir bænda-
eign. Skaftafellssýsla fer næst
verst út úr þessari skýrslu. Þar
eru 183 jarðir en konungur á 102.
Þar voru lika tvö klaustur. 1 Snæ-
fellsnesssýslu á konungurinn 88
jarðiraf 199. Þar var lika það rika
ilelgafellsklaustur. 1 Húnavatns-
sýslu á konungurinn 85 jarðir af
329, þar var Þingeyraklaustur. 1
Eyjafirði og kóngur 82 jarðir af
323 og i Múlaþingi, þar sem var
aðeins 1 klaustur, á konungur 45
jarðir af 357. Flestar jarðir eru i
Skagafjarðarsýslu 366, 9 l'leiri en
Múlaþingi öllu. Svo kom Skál-
holtsstóll. Ekki á hann jarðir i öll-
um sýslum og ekki nema 1 i Hóla-
biskupsdæmi. En i Árnessýslu á
hann 202 jarðir al' 347 og þar eru
bændajarðir 91. Flestar eru jarðir
i bændaeign i Borgarljarðar-
sýslu, enda lylgir henni Mýra-
sýsla, 216, en næst i Múlaþingi
öllu 187, en bezl er hlutfallið i
Dalasýslu. Þar eiga bændur 149
jarðir af 180. Hólastóll á ekki
jarðir nema i sinu biskupsdæmi
og allriflegar i Skagafirði eða 196,
og þar eiga bændur ekki nema 104
jarðir. Kirkjujarðirnar eru
dreifðar um allt land sem eðlilegt
er. cn flestar eru þær i Múlaþingi
81, og næst i Borgarfirði 67, 64 i
ísafjarðar- og Rangárvallasýsl-
um. Náttúrlega er hér ekki
bændatal, heldur jarðatal, og vit-
anlega eru bændur lleiri en
byggðar jarðir, þvi viða er tvibýli
og til er fjölskyldu-fjölbýli á bæj-
um, og hjáleigur eru eflaust ekki
taldar sér, heldur meö höfuðból-
inu, svo á báða grein er hér betra
i efni. bændur fleiri og jarðir i
rauninni fleiri eða ábýli bænda,
en þrátt íyrir það hefur stórhrak-
að byggð og bændalýð frá þvi um
1100. Eftir 8 ár kom svo manntalið
1703, og ef nú væru bæir jafn-
margir og 1695, 4058, en þjóðin
eins og áður sagði 50444 menn, þá
koma 12,4 menn á hvern bæ i
landinu. 1 þessu fæst samanburð-
ur og 1096, er bændur voru 4560,
og ef þá hefðu verið 12,4 menn á
hverjum bæ, væri þjóðin 53944
menn
En samanburðurinn nær
skammt. Hér eru jafnt taldar
jarðir, hvorl sem bóndinn er sár-
látækur eða rikur, en 1096 eru að-
eins taldir vel ei'num búnir menn,
og fólk miklu fleira á bæjum 1096.
Það er enginn vafi á þvi, eftir
þessum annars marklilla saman-
burði, má álykla.að fólk i landinu
sé helmingi l'leira 1096 en 1695, en
hinu er svo að trúa, að l'ólkið er
1096 ekki fleira en um 930-50, og
sést þá hvernig málið horfir við
landnám u-fræðum.
Á hada manntalsins kom svo
jarðabók Arna og Fáls á árinu
1704-1713. Hefði bókin geymzt öll
væri hér um stór-merkilegt þjóð-
hagsfræðiril að gjöra, og það
verður ekki af þvi skafið, að það
er hið þýðingarmesta rit i þvi
efni, þrátt fyrir þá völnun, sem
fyrr gat, allt Múlaþing og meira.
Jarðabókin ber þvi fyrst og
fremst vitni, hvað hér eru gáfaðir
menn á ferð, að gera þessu verk-
efni skil, sem hér var talið rétt að
vinna. Hinn visindalegi rammi,
sem gjörð verksins er fellt i, gerir
það hcilsteypt og trúverðugt,
þrátt l'yrir það að hér ler kannski
of mikið úr höndunum fyrir það,
að ekki er skeylt um nóga ná-
kvæmni. Ilér áttu bændurnir
sjálfir að sýna manndóm, lýsa
jörðum sinum rctt og með innsýn-
um skilningi á gildi þeirra fyrir
lifið i landinu, og láta trú og
tryggð koma i ljós af lifi i ein-
stæðu landi. Hér fór á aðra leið.
Varla er jörðum lýst án þess að
Framhald bls. 48
Bessastaðir — höfuðsetur konungsvaldsins og raunverulegur höfuðstaður landsins eftir siðaskipti.