Tíminn - 21.12.1972, Page 79

JOLABLAÐ 1972
TÍMINN
79
Stórflód
við
strendur
íslands
Básendakaupstaður hvarf í sjóinn,
kararmaðurinn hjarði undir
baðstofugaflinum, reifabarnið
var bundið upp í rjáfur
Stórflóð. sem valdió hafa miklu
tjóni. hafa oft orðið hér á landi. en
einkum þó við suður- og suð-
vesturströndina. þegar saman
hefur farið stórstraumsflóð og
ofsaveður af suðri eða vestri. Eitt
hið mesta flóð af þessu tagi. sem
skýrar sagnir eru um. varð að-
faranótt 9. janúar 1799. er sjór
gekk viða á land á strandlengj-
unni frá Þjórsá'og vestur um. allt
á Snæíellsnes. Er flóð þetta ýmist
kallað Stóraflóð eða Básendaflóð,
þvi að þá nótt brotnuðu öll hús i
verzlunarstaðnum að Básendum i
Stafneslandi á Miðnesi, svo að
ve'rzlun lagðist þar niður upp úr
þvi.
i þessu ægilega flóði varð stór-
vægilegt tjón i mörgum
verzlunarstöðum, jarðir
skemmdust. og sumar eyddust
með öllu. bátar brotnuðu. kirkjur
fuku. fénaður fórst, einkum kýr
og hestar i verzlunarstöðvunum
við sjóinn. ein kona drukknaði. en
sumt fólkið bjargaðist með næsta
furðulegum hætti.
Háeyrarflóö
Siðan hefur ekkert sjávarflóð
orðið. er jafnist á við þetta, en 2.
janúar 1652 varð að kvöldlagi
flóð. sem litið gaf Stóraflóði eftir.
Háeyrarflóð svokallað. Kvað
mest að þvi á Eyrarbakka, i Sel-
vogi og Grindavik. Á Eyrarbakka
gekk þetta flóð upp á Breiðumýri,
braut viða hús, skemmdi hey, en
nautpeningur og innihestar
drukknuðu. Féll sjór i bæi, og
sums staðar hirðist fólk á bitum
eða á þekjum uppi og stóð svo af
sér flóðið. i Einarshöfn drukknaði
sjúkur maður. er eigi gat íorðað
sér. Dönsku búðirnar á
Bakkanum löskuðust. og timbur-
hús flaut upp á Breiðumýri. Urðu
miklar skemmdir á vörum,
skreið, smjöri og mjöli. Mest er
tjónið talið hafa orðið að Hrauni
og Iláeyri á Eyrarbakka, þar sem
tók upp skemmu og bar upp á
tjarnir, en kistur og ýmiss varn-
ingur flaut langt upp i Flóa. Trjá-
viður barst allt upp að Flóagafli.
Vikjum svo að Stóraflóði.
Kaupmaðurinn
aö Básendum
Að Básendum á Miðnesi var i
lok átjándu aldar kaupmaður
danskur, sem hét Hinrik Hansen.
rúmlega fimmtugur að aldri.
Hann hafði verið búðarsveinn i
Hólminum 1764, sextán ára
gamall. Þar kynntist hann
islenzkri stúlku. sem hann
kvæntist siðar. Sigriði yngri,
dóttur Sigurður Erlendssonar.
meðhjálpara i Götuhúsum. Áttu
þau allmörg börn, sem sum urðu
siðar kaupmenn og verzlunar-
stjórar i Reykjavik, nafnkennt
fólk.
Hinrik Hansen varð siðar kaup-
maður i Grindavik, eignaðist hlut
i Vopnafjarðarverzlun og tók loks
við verzluninni að Básendum frá
nýári 1788. Hann hafði hér vetur-
setu og endaði hér ævi sina, og er
um hann sagt, að hann hafi verið
einn hinn allra fyrsti af útlendum
kaupmönnum, sem samlöguðust
þjóðinni. eftir að einokuninni var
aflétt. Hann sigldi aldrei eftir þá
atburði, sem hér verður lýst,
enda andaðist hann i Keflavik ,,af
tærandi sýki” haustið 1802 og var
jarðsettur að Útskálum.
Flóöiö á Bás-
endum
Hinn 8. janúar 1799 gekk
Básendafólk til hvildar að venju.
Uar hagaði svo til, að kaupmaður
sjálfur bjó i timburhúsi með konu
sinni, fjórum börnum. 7-16 ára, og
einni vinnukonu. 1 torfkofum þar
skammt frá bjuggu kaupmanna-
hjúin þrjú, ásamt 78 ára gamalli
konu. niðursetningi. Rannveigu
Horgilsdóttur. er lengi hafði legið
rúmföst. önnur hús voru sölubúð,
lýsisbúð, lifrarbræðsluhús, ,vöru-
húsið mikla”, skemma, litið
vöruhús, fjós og hlaða. Loks átti
kaupmaöur þarna sex báta. stóra
og smáa.
Klukkan tvö þessa nótt verður
kaupmaður þess var, að veður
hefur mjög magnazt. Er komið
fárviðri af suðvestri. og brakar i
hverju tré í húsinu. Áður en langt
um liður fer hann að heyra dunur
miklar og þung högg, likt og
veggbrjót sé beint að húsinu og
undirstöðum þess. Svartamyrkur
er úti. en kaupmaður hefur ekki i
sér neina eiru i firnum þess. lýkur
upp húsdyrum eldhúsmegin og
hyggst skyggnast út. En þá brýzt
sjórinn i fang honum. Sjóvarnar-
garðurinn. sem hlaðinn var i hálf-
hring um húsin og verzlunar-
svæðið, er sýnilega brostinn og
æðandi sjór um allt plássið.
Sjórinn streymir inn i húsið og
fyllir herbergin á skammri
stundu, en fólkið flýr hállnakið
upp úr rúmunum á húsloftið. Úti
er æðandi brim og rjúkandi of-
viðri, svo að ekki er hættandi á að
fara út, meðan húsið stenzt þær
hamfarir. sem nú ganga yfir, en
þó er eins liklegt. að brim-
öldurnar brjóti húsið að grunni á
hverri stundu.
Nóttin liður. Fólkið biður þess,
sem verða vill, titrandi af ótta.
Sjórinn bylur látlaust á húsinu,
sem um siðir tekur að brotna og
skekkjast. Uegar klukkan er um
það bil sjö að morgni, treystir
fólkið sér ekki til þess að haíast
lengur við á loltinu. sem tekið er
að riða iskyggilega mikið. Kaup-
maður brýtur þvi glugga á
norðurhlið. og þar er skriðið út.
Tekur hann Mariu litlu Lisebet,
sem ekki er nema sjö ára, á hand-
legg sér og brýzt með hana yfir að
fjósinu, sem stóð litlu hærra. Hitt
fólkiö fylgir honum eftir i nátt-
myrkrinu, yfirkomið af dauðans
angist — konan, vinnukonan og
þrir piltar. 13— 16ára. Sjór er ailt
i kring og ber með sér trjávið,
búshluti og brak úr húsum. En
þrátt fyrir myrkur og sjógang
nær allt fólkið fjósinu að lokum.
Nú tekur þó ekki betra við.
Eftir örskamma dvöl í fjósinu,
brestur mæniás þess, og fólkið
verður aftur að hrekjast út i
brimsúg og myrkur. Nú er ekki
um annað að gera en ná hlöðunni.
En úr henni er þegar brotinn
annar gaflinn, og við hana hröngl
af trjáviði. sem rekið hefur
þangað. Enn kemst fólkið þó heilt
á húfi i skjól. og nú er dvalizt i
hlöðunni um hrið. Uar er ærið
kalt, og hálínakið fólkið hrið-
skeflur. Svo dynur ylir harður
sviptivindur og hluti þaksins
tætist af. en það, sem eftir er,
blaktir eins og pappirsörk i
storminum. Hér er ekki heldur
lift lengur.
Nú er ekki um annað að velja en
yfirgefa kaupstaðinn. Uau takast
i hendur, leiðast, vazla áfram,
skriða. þegar stórviðrið aúlar að
feykja þeim um koll og slita þau
sundur. Uannig ná þau loks að
Loddu, hjáleigu rétt við Stalnes.
Uá er að segja af hjúum kaup-
mannsins. Ueim varð ekki svefn-
samt fremur en öðrum þessa
óskapanótt.Brátt varð þeim ljósþ
hvað um var að vera, og var það
ráð tekið að brjótast upp um kola-
þekjuna og reyna siðan að lörða
sér. En Rannveig gamla Uorgils-
dóttir var ekki vel búin til
þessarar svaðilfarar - gamal-
menni, sem legið hafði lengi i kör.
Veðrið lamdi hana niður, svo að
hún drukknaði þar á plássinu.
Um verzlunarstaðinn er það að
segja, að þar stóð ekkert hús heilt
uppi að þessari nóttu liðinni.
Sumar byggingarnar sópuðust al-
gerlega brott. aðrar rústir einar,
allir bátarnir brotnuðu og
sjóvarnargarðurinn geriell. þótt
hans sæist vottur á 184 faðma
löngu svæði. Allt verzlunarsvæðið
var þakið sandi, möl og grjóti,
rústir húsanna kafðar sandi og
uppi á sundurtættu þaki eins
hússins, fjórar álnir ofar grund-
velli, hafði rekadrumbur orðið
fastur. Uangað hafði brimið
slöngvað honum. Lengst hafði
sjórinn gengið 164 faðma á land
upp fyrir verzlunarstaðinn. Svo
ferlegar voru hamfarir þessa
nótt. að fólkið trúði þvi, að land-
skjálfti hefði gengið yfir samfara
flóðöldunni.
Björgun Alexiusar
á Sandhól
Austur á Eyrarbakka og
Stokkseyri gekk sjór á land þessa
nótt og olli miklu tjóni. Uar rann
inn i marga bæi. og suma braut til
grunna, en viði og húsgögn bar
t'lóðið langt upp á mýrar. Viða
flúði fólk heimili sin. Svonefnd
Rauðabúð á Eyrarbakka hrundi
og kotin á Rifstokk hjá óseyrar-
nesi og Salthól hjá Gamla-Hrauni
tók af. Á Skúmsstöðum hrundi
skemma. og tók flóðið allt. sem i
henni var. og fannst aldrei neitt af
þvi. nema brot úr peningakistli
langt uppi á mýri. Mörg skip
brotnuðu. og hestar. sem i Ijör-
unni gengu. I'órust hópum saman.
Stakkstæði öll umturnuðust. og
skans. sem hlaðið var al' stórum
steinum. hvarf með öllu. Allur
malarkamburinn á Eyrarbakka
hekkaði til mikilla muna.
Uegar þetta gerðist, átti l>ur-
iður Einarsdótlir, sem siðar var
kölluð formaður. heima á.æsku-
heimili að Stéttum i Hrauns-
hverfi. l>egar l'ólkið vaknaði við
l'lóöið um nóttina, fór hún með
Bjarna bróður sinum i hesthúsið.
náði út tveimur hestum. sem þar
voru, og kom þeim upp á Inisa-
garðinn. Björguðust þeir þar,
þvi að bærinn stóðst flóöið. en
hesthúsið hrundi.
Magnús Bjarnason, bóndi á
Stóra-llrauni. þótti vinna afreks-
verk þessa nótt. Er hann sa
liverju fara gerði. brauzt hann að
Salthól og bjargaði baðan fólkinu
öllum nema einum manni, sem
la i kör l>að var Alexius gamli. er
búið hafði i Sallhól i fjóra ára-
lugi. Magnús vildi freista þess að
hala hann með sér heim að
llrauni, en karl vildi hvergi l'ara,
livað sem á dyndi kaus heldur
að farast með kolinu, þar sem
hann hafði alið aldur sinn. Bauð
hann fólki góðar nætur og hugöist
biða dauða sins.
Árla að' morgni var farið að
vitja um karlinn og kotið. Stóð þá
aðeins uppi baðstol'ugaflinn, en
undir þvi var rúm Alexiusar.
Ilafði hann ekki sakað i iarviðri
og flóði. þólt kotið hryndi olan af
honum.
Barniö i rjáfrinu
Ægir gerði viðar strandhögg
þessa nótt. Neðsti bær á Skipa-
skaga var i þann lið svonefnd
Breið. l>ar bjó maður. sem hét
Ari Tcitsson. með konu sinni Ingi-
björgu Jónsdóttur og þrem
börnum ungum og fleira heimilis-
l'ólki.
Breiðin varð fljótlega l'yrir
barðinu á sjóganginum. Er fram
á nótlina kom, tók sjór að ganga á
land á Skipaskaga, og skall flóðið
fyrst á Breiðinni Varð flóðið svo
mikið. að bátfært var langt upp á
Skaga. en fólkið á Breiðinni átti
sér ekki undankomu auðið, þvi að
allt umhverfis bæinn var æðandi
sjór og óstætt vatn. Tók baðstofan
brátt að skaddast. og var þá
vaggan, sem yngsta barnið var i,
tólf vikna gömul telpa, er hét
Dýrfinna. bundin upp i sperru,
svo að sjórinn næði henni ekki.
meðan baðstofan stæði uppi.
Sjógangurinn færðist i aukana,
og áður en lauk. hrundi baðstofan
öll. nema eitt stafgólf eða tvö, og
nær hið eina af þakviðunum. sem
uppi hékk, var sperra sú, er
vagga barnsins var bundin i.
Fólkið forðaði sér upp á rústir
veggjanna og stóð þar af sér
flóðið. unz dagur rann og þvLvar
bjargað. Tók vatnið þvi i hné. þar
sem það himdi i fárviðri og
sa'varlöðri.
Fleiri bæir lögðust i eyði á
Skipaskaga i þessu flóði. og
margvislegt tjón varð þar annað.
ekki sizt á túnum og bátum.
Eftirhreytur
l>vi fer l'jarri, að talið hafi verið
allt það gifurlega tjón, sem af
Stóraflóði hlauzt. Alls er talið, að
187 skip og bátar hafi stór-
kemmzt eða mölbrotnað. Viða
um Suðurnes sópuðust l'iski-
garðar og túngarðar brott. en
grjól og sandur barst á túnin.
Fjöldi fiskhjalla og sjóhúsa
brotnaði.
A SeUjarnarnesi gekk sjór
þvert um nesið lyrir innan
Lambastaði og vestanvert við
Eiði, svo að hvorki var i'ært
mönnum né heslum á 300 faðma
svæði. Tók sjór þar i'imm álnum
hærra en við venjulegt stór -
straumsílæði.
I Mýra- og Hnappadalssýslu
stórskemmdust jarðir. Varp-
hóma tok sums staðar al' með öllu
eða skóf af þeim allan jarðveg,
svo að berar klappir stóðu eftir.
og sandi og grjóti hlóð á tún,
engjar og beitilönd við sjávar-
ströndina.
Vesttir i Staðarsveit varð stór-
kostlegt tjón. þvi að þar llæddi
sjórinn allt að hálfan annan kiló-
melra upp á láglendið. l>ar urðu
sumar jarðir óbyggilegar og
miklar skemmdir taldar liafa
orðið á túnum og húsum fjórlán
jarða i eign kirkjunnar á Staða-
stað. Aragrúi báta og skipa
brotnaði um allt Snæfellsnes.
Búðakaupstaður skemmdist
mikið, svo að nterri lá, að hann
tíi'ki af með öllu.
Loks fuku hús mjög viða. Nes-
kirkja á Seltjarnarnesi lauk ger-
samlega og mölbrotnaði.
Kinnig lauk kirkjan á Hvalncsi á
Suðurnesjum. Verzlunarhús lauk
i olafsvik. og kirkjurnar i Kirkju-
vogi og Kálfatjörn löskuðust
báðar.
()g þó hefur aðeins verið sögð
hér i mjög stórum drállum saga
þessa mesta sjávarflóðs á Is-
landi, sem gliiggar sagnir eru al'.
—.111.
I>vi miður eiguni við enga mynd af fióðunum árið 1799, enda áttu engir Ijósmyndavéiar i þá tið, hvorki á Stafnesi né Bakkanum. Uess vegna
björgum við okkur hara með ljósmynd af hafgangi áriö 1972 — Grindavikurmyiid. _t j m ;1 m v n d : G E .