Fréttablaðið - 16.12.2004, Qupperneq 70

Það er eitthvað dularfullt og heillandi
við ævi og örlög barónsins á Hvítárvöll-
um. Franskættaður aðalsmaður sem
kemur til Íslands í nokkur misseri í
kringum aldamótin 1900, siðfágaður
kúltúrmaður sem ræðst í ótrúlegustu
framkvæmdir og er svo horfinn jafn
skjótt og hann kom – slíkur maður hlýt-
ur að vera freisting hverjum skáldsagna-
höfundi. Hver var þessi maður? Af
hverju kom hann? Hvað vildi hann á Ís-
landi, af öllum stöðum?
Þórarinn Eldjárn hefur nú ráðist í að
skrifa skáldsögu um baróninn. Þetta er
ekki hefðbundin söguleg skáldsaga, að
því er ég fæ séð, heldur fylgir hún heim-
ildum nánar en títt er um slíkar sögur,
bréfum og blaðafrásögnum er víða
skotið inn óbreyttum, þótt margt sé
sagt í heimildaleysi einsog höfundur
segir í athugasemd fremst í bókinni.
Það gefur sögunni mjög sterkan keim af
hinum liðna tíma, ekki er látið sem svo
að allt sé auðskýrt á forsendum nútíma-
mannsins, því þótt ekki sé nema rétt
rúm öld liðin frá þessum atburðum var
andrúmsloft allt annað, hugsunarháttur
ólíkur. Þórarinn þykist ekki hafa ráðið
gátuna um baróninn, en við erum hon-
um samferða í leitinni að skilningi á
honum, þrá hans og von – og sálarkvöl.
Lesandinn oftast álengdar við barón-
inn, höfundur bregður sér ekki inn í
hugskot hans, heldur sér hann úr ýms-
um áttum, og smám saman færumst
við nær honum.
Þetta er snjöll aðferð, því með henni
bregður höfundur jafnframt ljósi á geró-
líka menningarheima. Ísland um alda-
mótin 1900 er ótrúlega frumstætt og
vanþróað land, á mælikvarða gömlu Evr-
ópu eða austurstrandar Bandaríkjanna.
List og menning, önnur en bókmenning,
var hér nánast á byrjunarreit, iðkuð af
áhugamönnum sem frá sjónarmiði
bræðra barónsins hlutu að teljast full-
komnir fúskarar. Í bréfum sínum þreytast
þeir ekki á að spyrja baróninn, sem að
auki er hámenntaður tónlistarmaður,
hvað hann sé að gera innanum fólk sem
í þeirra huga var einfaldlega „ömurlegur
lýður“. En með sama hætti eru draumar
barónsins, um risavaxið kúabú í Reykja-
vík eða stórbýli í Borgarfirði, fullkomlega
óraunhæfir, fúsk á mælikvarða Íslending-
anna. Lýsingarnar á þekktum Íslending-
um geyma einhverja skemmtilegustu
spretti bókarinnar: Benedikt Gröndal
sem fjölfróður sérvitringur sem reynir að
halda úti náttúrugripasafni á hjara ver-
aldar, eða Einar Benediktsson sem alltaf
er einu númeri of stór fyrir umhverfi sitt
en samt einu númeri of lítill miðað við
stórkostlegan metnað sinn.
Og smátt og smátt birtist baróninn
okkur, maður sem haldinn er eins kon-
ar menningarþreytu, leitar hins sanna
og raunverulega á mörkum siðmenn-
ingarinnar og þykist um stund finna það
þar – en er í raun einmana og þung-
lyndur, alinn upp í skugga ósigurs,
skortir úthald í þau verkefni sem hann
tekur sér fyrir hendur, finnur sig hvorki í
veraldarvafstri né listum, höndlar líkast
til ekki samkynhneigð sína. Á hvaða
hljóðfæri getur slíkur maður spilað ann-
að en selló, hljóðfæri melankólíunnar?
Aðfinnslur við svo vel gert verk, sem
sýnilega er byggt á mikilli heimilda-
vinnu, hljóta að vera álitamál. Stundum
finnast manni samtímaheimildirnar,
einkum bréfin, full fyrirferðarmiklar,
stundum að höfundur hafi of mikið
taumhald á sér og mætti leyfa tilfinn-
ingaólgunni að brjótast oftar fram. Þeim
mun áhrifameiri verða þeir staðir þar
sem það gerist, eins og lýsingin á fæð-
ingu söngkonunnar vinsælu, Engel
Lund, sem er einstaklega vel gerð. En
heimildavinnan skilar sér í óvæntum
tengingum sem vekja ólíklegustu hug-
renningatengsl með lesandanum, eins
og síðasta efnisgreinin – sem hér skal
ekki ljóstra upp um, en er brilljant.
Sagan um baróninn á Hvítárvöllum er
heillandi saga. ■
Glæpasögur eru æði margar þessi jól-
in, greinilega vaxandi straumur, en ekki
treysti ég mér til að kryfja félagslegar
forsendur þeirrar bylgju. Erfitt er að
leggja mat á heimildagildi bókar Stef-
áns Mána, til þess eru undirheimar of
fjarri yfirborðinu. Víst er að hér er á
ferðinni sterk, kaldhæðin og hug-
myndarík saga.
Fimmta skáldsaga Stefáns Mána
segir frá kynnum Stebba nokkurs
psycho af undirheimum Reykjavíkur-
borgar. Stefán er tiltölulega saklaus
dreifari (er reyndar sakaður um líkams-
árás í borginni og á til að skúffa í sig
eiturlyfjum ef þau standa til boða)
þegar hann hefur störf á Blúsbarnum
árið 1999. Í einfeldni sinni dregst hann
inn í valdabaráttu tveggja glæpa-
gengja, verður bílstjóri og sendill fyrir
annað þeirra. Með hans augum kynn-
ist lesandinn ofsafengnum heimi eitur-
lyfja og glæpa þar sem allt getur gerst
og engum er hægt að treysta.
Í sögu Stefáns blandast veruleiki og
skáldskapur svo varla má á milli sjá.
Höfundurinn hefur kynnt sér söguefn-
ið vel og vísanir í raunverulega atburði
á undanförnum árum eru ótalmargar
sem og ræmdar söguhetjur. Aðalsögu-
persónurnar og þeirra þáttur í atburða-
rásinni eru þó uppdiktaðar, altént eftir
því sem undirritaður lesandi best veit
(en fákunnandi um þessa hlið borgar-
lífsins). Orðræða suddanna er vægast
sagt óraunveruleg og látæði þeirra ýkt.
Þeir eru sveipaðir dulúð, kappar miklir,
snöggir í tilsvörum og ískyggilega vel
að sér, bæði í bókmenntum og heim-
speki. Þessir karakterar eru eins og
klipptir út úr kvikmynd og minnir í
ýmsu á meðferð leikstjórans Tarantin-
os, eins og bent hefur verið á (Úlfhild-
ur Dagsdóttir og Gauti Kristmannsson).
Í bókinni er samansafn ógeðfelldra og
ofbeldisfullra lýsinga á aðförum
bandítanna, en Stefán Máni er snilling-
ur í að draga upp myndir þannig að öll
skynfæri hrífast með; lesandinn sér lit-
ina, finnur blóðþefinn, skynjar ógnina.
Ef einnig er höfð í huga rannsóknar-
vinna höfundar og umræðan í samfél-
aginu magnast enn upp óhugurinn í
þessari ægiveröld. Það verður þó að
viðurkennast að langorðar og ná-
kvæmar lýsingarnar keyrðu stundum
úr hófi fram, voru ofhlaðnar og reyndu
á lesþolið.
Dramatísk uppbygging sögunnar er
heldur léttvæg, endirinn er fyrirsjáan-
legur og atburðir kunnuglegir. Persón-
urnar hins vegar eru svo forvitnilegar
og lýsingar Stefáns magnaðar að mað-
ur verður einfaldlega að halda áfram.
Þá eru vísanir höfundar í bókmenntir,
goðsagnir og sérstaklega þunga-
rokkstexta svo snilldarlega útfærðar að
unun er að. Líkt og í myndum fyrr-
nefnds kvikmyndagerðarmanns hrær-
ast saman í bók Stefáns Mána há-
menning og lágmenning svo úr verður
gómsætur glæpagrautur. ■
50 16. desember 2004 FIMMTUDAGUR
Sinfóníuhljómsveit unga fólksins
heldur sína fyrstu tónleika í Nes-
kirkju í kvöld. Hljómsveitin var
stofnuð síðastliðið haust að frum-
kvæði nokkurra tónlistarnema á
höfuðborgarsvæðinu.
„Okkur fannst vanta vettvang
þar sem fólk gæti komið saman
og spilað í stórri hljómsveit þó
það væri ekki endilega í sömu
skólunum,“ segir Þorbjörg
Daphne Hall, formaður hljóm-
sveitarinnar.
„Þeir nemendur sem eru lengst
komnir í tónlistarskólum eru það
fáir í hverjum skóla að það er
erfitt að mynda sinfóníuhljóm-
sveit í hverjum skóla fyrir sig.“
Á efnisskránni eru þrjú verk
frá klassíska tímabilinu, Coriolan-
forleikurinn eftir Beethoven, pí-
anókonsert í C-dúr nr. 21 eftir
Mozart, kenndur við kvikmyndina
Elvíru Madigan, og sinfónía nr. 5
eftir Schubert.
„Þetta er allt saman háklassík.
Við erum reyndar fá í hljómsveit-
inni núna, eitthvað um þrjátíu, en
það er af því við erum að spila
þannig verk. Um leið og tónlistin
er orðin rómantísk þarf miklu
stærri hljómsveit.“
Hugmyndin var sú að byrja
með litla hljómsveit á fyrstu tón-
leikunum, enda líta þau svo á að
það muni ráðast á þessum fyrstu
tónleikum hvort þessi hljómsveit
geti orðið að veruleika, sem vart
er vafamál lengur, úr því fyrstu
tónleikarnir verða í kvöld.
„Ég held að þetta hafi aldrei
verið gert áður, þar sem nemend-
urnir standa að þessu sjálfstætt.
Skólarnir sjálfir taka ekki þátt í
þessu.“
Gunnsteinn Ólafsson stjórn-
ar hljómsveitinni og nemend-
urnir höfðu hann með í ráðum
allt frá því hugmyndin kviknaði
fyrst.
Spænski píanóleikarinn Raul
Jimenez leikur einleik í píanó-
konserti Mozarts, en hann hefur
verið búsettur hér á landi síðan í
haust.
„Stefnan er sú að vera með
unga einleikara, mestmegnis ís-
lenska, sem annað hvort eru ný-
búnir að ljúka námi eða langt
komnir í námi.“ ■
Unga fólkið stofnar sinfóníuhljómsveit
RAUL JIMINEZ ÁSAMT SINFÓNÍUHLJÓMSVEIT UNGA FÓLKSINS Spænski píanóleikar-
inn Raul Jiminez leikur einleik á fyrstu tónleikum Sinfóníuhljómsveitar unga fólksins í kvöld.
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/E
.Ó
L.
Leitin að baróninum
Gómsætur glæpagrautur
BÓKMENNTIR
HALLDÓR GUÐMUNDSSON
Baróninn
Höf: Þórarinn Eldjárn
Útg: Vaka-Helgafell
BÓKMENNTIR
MELKORKA ÓSKARSDÓTTIR
Svartur á leik
Höf. Stefán Máni
Útg. Mál og menning
STEFÁN MÁNI
ÞÓRARINN ELDJÁRN Hefur skrifað heillandi sögu byggða á ævi Hvítárvallabarónsins.
70-71 (50-51) Menning 15.12.2004 20:46 Page 2