Fréttablaðið - 29.11.2007, Blaðsíða 18

18 29. nóvember 2007 FIMMTUDAGUR
Svona erum við
fréttir og fróðleikur
> Fjöldi veiddra laxa í ám á Suðurlandi.
HEIMILD: HAGSTOFA ÍSLANDS
5.
66
5
3.
19
6
9.
07
2
1998 2002 2006
Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu
tilkynnti nýlega að ekki yrðu sendir
kosningaeftirlitsmenn til að fylgjast með
forsetakosningunum í Rússlandi sem fram
fara á sunnudaginn. Ástæðan var sögð sú
að rússnesk yfirvöld hefðu dregið of lengi
að gefa út vegabréfsáritanir og að þau hefðu
einungis ætlað að leyfa 70 eftirlitsmenn.
Hvað er kosningaeftirlit?
Kosningaeftirlit er þegar sjálfstæðir aðilar,
yfirleitt frá öðru landi eða stofnanir sem eru
ekki á vegum stjórnvalda, fylgjast með að
framkvæmd kosninga gangi eðlilega fyrir sig.
Sérstök yfirlýsing um grunngildi og
framkvæmd kosningaeftirlits var gerð árið
2005 sem yfir 20 stofnanir og samtök eru
aðilar að. Yfirlýsingin var gerð að frumkvæði
Sameinuðu þjóðanna.
Hverjir sinna kosningaeftirliti?
Stærsta eftirlitsstofnunin er deild á vegum
Sameinuðu þjóðanna sem sinnir aðstoð við
kosningaframkvæmd, The United Nations
Electoral Assistance Divison (EAD). Sérfræð-
ingar á vegum EAD ferðast víða
út um allan heim til að hafa
eftirlit með kosningum.
Öryggis- og
samvinnustofnun
Evrópu (ÖSE) sinnir
kosningaeftirliti í 56
aðildarríkjum stofnun-
arinnar. Öll ríki Evrópu
eiga aðild að ÖSE auk
Bandaríkjanna, Kanada,
Kasakstans, Kirgisíu, Tad-
sjikistans, Túrkmenistans
og Úsbekistans.
Kosningaeftirlit fer einnig fram á vegum
aðila á borð við Evrópusambandið og Afríku-
bandalagið auk fleiri.
Hvernig fer kosningaeftirlit fram?
Kosningaeftirlitsmenn grípa
ekki til beinna aðgerða verði
þeir varir við kosningasvindl
heldur felst aðhald þeirra í því
að safna upplýsingum um það
og greina síðan frá. Þeir starfa
einkum á svæðum þar sem talið
er að hætta geti verið á kosn-
ingasvindli þar sem þeir fara í
óvæntar heimsóknir á kjörstaði
og skrá niður það sem þeir verða
varir við.
Heimild: www.wikipedia.org,
www.osce.org, www.un.org.
FBL-GREINING: KOSNINGAEFTIRLIT
Aðhald felst í upplýsingaöflun eftirlitsaðila
kokka.is
Opið mán.- föstud. 10-18 og lau. 10-16 www.kokka.is kokka@kokka.is
Á heimasíðunni deCODE -
me.com getur fólk pantað
rannsókn á erfðamengi
sínu. Læknar hafa meðal
annars áhyggjur af því að
fólk rangtúlki upplýsing-
arnar og þær kveiki í þeim
sjúkdómahræðslu.
Íslensk erfðagreining (ÍE) opnaði
nýverið heimasíðuna, deCODEme.
com. Þar getur fólk pantað rann-
sókn á erfðamengi sínu og borið
það saman við upplýsingar um
erfðafræðilega áhættu á sautján
sjúkdómum. Nú þegar hefur fjöldi
fólks sótt um þjónustu deCODEme
og fjölmargar fyrirspurnir borist.
DeCODEme keppir við tvö
önnur fyrirtæki, 23andMe, sem að
hluta til er í eigu Google og Navig-
enics, sem bæði eru staðsett í
Bandaríkjunum.
Erfðafræði og upplýsingar um
erfðafræðilega gerð fólks vekur
alltaf upp siðferðilegar spurning-
ar. Þær spurningar sem vakna
varðandi heimasíðu ÍE eru annars
vegar hvernig Íslensk erfðagrein-
ing getur tryggt öryggi upplýs-
inga um erfðamengi viðskiptavina
sinna. Hins vegar hvort upplýs-
ingarnar séu gagnlegar, eða hvort
þær geti reynst skaðlegar. Mikil
umræða fer fram víða um heim
um þessa þrjá gagnagrunna.
Hver á tunguspaðann?
Ekki er ljóst hvernig ÍE getur
tryggt öryggi upplýsinganna sem
þeim berast, eða hvort verið sé að
gefa upp upplýsingar um við-
skiptavininn sem borgar fyrir
greininguna, eða einhvern annan.
Þegar viðskiptavinur ÍE kaupir
þjónustu deCODEme fær hann
sendan tunguspaða sem hann
notar til að safna DNA-sýni innan
úr kinnunum. Tunguspaðann send-
ir hann svo aftur til baka og fær
greiningu á erfðamengi sínu.
Erfðamengið ber hann sjálfur
saman við gagnagrunn ÍE.
ÍE getur ekki tryggt að DNA-
sýnið á tunguspaðanum sé úr þeim
sem sendir hann og mega við-
skiptavinir ÍE notast við dulnefni,
svo ekki einu sinni fyrirtækið veit
hvern það skiptir við. Auk þess er
hægt að senda DNA-sýni tveggja
einstaklinga og bera þau saman.
Kári Stefánsson, forstjóri ÍE,
segir fyrirtækið ekki bera ábyrgð
á því að sannreyna hvort tungu-
spaðinn beri DNA-sýni úr við-
skiptavininum eða öðrum manni.
Þá segir hann ljóst að til þess að
rangt DNA berist þurfi að koma til
ofbeldis og lögbrota, sem fyrir-
tækið getur ekki gengið í ábyrgð
fyrir.
Komi til þess að íslenska ríkið
setji reglur um gagnagrunninn
verði gerðar strangari kröfur um
að upplýsingarnar komi frá rétt-
um aðila, að mati Jóns Snædals,
formanns siðfræðinefndar Lækna-
félags Íslands.
Reglurnar vantar
Guðlaugur Þór Þórðarson heil-
brigðisráðherra sagðist, í fyrir-
spurnartíma á Alþingi, ætla að
láta skoða reglusetningu um þjón-
ustu Íslenskrar erfðagreiningar.
Ráðherrann telur jákvætt að menn
geti aflað upplýsinga um sjálfan
sig og eigin heilsu, en hlutirnir
væru flóknari þegar kæmi að
nánum ættingjum og full ástæða
væri til þess að kanna málið
betur.
Þá sagðist ráðherra hafa hugsað
sér að kalla til aðila á borð við sið-
fræðinefnd Læknafélags Íslands,
sem áður hefur fjallað um málefni
Íslenskrar erfðagreiningar.
Ráðherra hafði ekki haft sam-
band við Læknafélagið fyrr í vik-
unni en siðfræðinefndin hafði
tekið málið upp af sjálfsdáðum og
hélt um það fund á þriðjudags-
kvöld.
Upplýsingum stolið
Áhyggjuraddir heyrast um að
erfðaupplýsingunum gæti verið
stolið eða að tryggingafélög geti í
framtíðinni nýtt upplýsingarnar
með einhverjum hætti.
Í vátryggingalögum er trygg-
ingafélögum bannað að safna upp-
lýsingum um heilsufar skjólstæð-
inga sinna. Í umsögn Læknafélags
Íslands um frumvarp til laga um
vátryggingasamninga segir aftur
á móti að ekki sé nægilega fast
kveðið á um persónuvernd.
Umræðan fer einnig fram í
Bandaríkjunum. Hank Greely,
lagaprófessor við Stanford-
háskóla, segir í viðtali við Mer-
cury News að fyrirtækin geti auð-
veldlega afvegaleitt viðskiptavini
sína. Upplýsingarnar séu ófull-
komnar og geti valdið fólki óþarfa
áhyggjum. Jón Snædal tekur undir
með Greely. Hann segir lækna
helst hafa áhyggjur af því að fólk
rangtúlki upplýsingarnar og þær
kveiki í fólki sjúkdómahræðslu,
sem ýmsir séu illa haldnir af.
Keppinautar deCODEme
Keppinautar deCODEme eru tvö
bandarísk fyrirtæki; 23andME og
Navigenics.
Erfðafræðisíðan 23andMe er að
hluta til í eigu Google og er annar
stofnenda síðunnar, Anne Woj-
cicki, eiginkona Sergey Brin, eins
stofnenda Google. Markmið 23and
me er að safna nægilega miklum
upplýsingum svo hægt sé að fram-
kvæma stórar rannsóknir.
Meðal fjárfesta í Navigenics er
Kleiner Perkings, sem einnig teng-
ist Google. Navigenics heldur því
fram að fyrirtækið bjóði aðra
þjónustu heldur en 23andMe, en
hefur ekki útskýrt nánar í hverju
munurinn felst.
Upplýsingar frá deCODEme
geta aukið sjúkdómahræðslu
TUNGUSPAÐI Í PÓSTI Notendur deCODEme fá tunguspaða sendan í pósti og nota
hann til þess að safna DNA.
ERFÐARANNSÓKNIR Rannsóknir Íslenskrar erfðagreiningar og annarra viðlíka fyrirtækja skapa gjarnan miklar umræður um sið-
ferðileg málefni.
FRÉTTASKÝRING
EVA BJARNADÓTTIR
eva@frettabladid.is
Verð á dísilolíu og bensíni hefur
aldrei verið hærra en nú. Lítrinn af
dísilolíu fór í 142,4 krónur á mánudag.
Runólfur Ólafsson er framkvæmda-
stjóri Félags íslenskra
bifreiðaeigenda.
Ef olían er keypt
með dollurum og
krónan heldur
áfram að styrkjast,
hvers vegna hækk-
ar olían svona
mikið?
„Það er einfald-
lega vegna þess
að hækkun á
heimsmarkaði hefur verið meiri en
gengisbreytingin á dollaranum.“
Hvað veldur þessari hækkun á
heimsmarkaði?
„Meginástæðurnar eru stóraukin
eftirspurn, fyrst og fremst frá nýjum
efnahagsveldum eins og Kína og Ind-
landi. Síðan hefur órói í heimsmálum,
eins og hugsanleg innrás Bandaríkja-
manna í Íran, töluverð áhrif.“
Hvað er til ráða fyrir neytendur?
„Á þessum tímapunkti er ástæða til
að þrýsta á stjórnvöld að draga úr
ofurgjöldum á eldsneyti, þegar meira
en helmingur af hverjum seldum
dropa fer í ríkissjóð. Svo getum við
reynt að hafa áhrif á eyðsluna með
breyttu aksturslagi og kauphegðun.“
SPURT & SVARAÐ
HÆKKANDI VERÐ Á BENSÍNI OG OLÍU
Aukin eftir-
spurn og órói
RUNÓLFUR
ÓLAFSSON,
framkvæmda-
stjóri FÍB