Réttur - 01.08.1968, Blaðsíða 18

sósíalisma, sem orðið gæti fyrirmynd háþró-
uðum löndum. Tímabilið 1948—1968 verð-
ur ekki þurrkað út úr sögunni í einu vetfangi,
heldur skilur það eftir sig djúp og varanleg
ummerki á öllum þjóðfélagssviðum, og hið
sögulega tækifæri, sem tékkneski kommún-
istaflokkurinn glataði 1948, gefst aldrei aft-
ur í óskertri mynd.
Hver var þá þýðing atburðanna í Tékkó-
slóvakíu? I sem stytztu máli sagt: þeir voru
fyrsta meiriháttar prófraunin á möguleika
hinna hálf-sósíalísku þjóðfélaga í Austur-
Evrópu til að brjótast út úr ógöngum nú-
verandi stjórnarkerfis, sem venja er orðin
að kenna við skrifstofuvald, og byggja upp
hið pólitíska og félagslega lýðræði, sem sam-
kvæmt hugmyndum marxista er óaðskiljan-
legur þáttur hins sósíalíska þjóðfélags. I
Tékkóslóvakíu fékkst þannig fyrsta vísbend-
ingin um, hvernig er umhorfs og hvaða þjóð-
félagsöfl og skoðanahópar koma fram í dags-
ljósið í þjóðfélagi, sem náð hefur fyrsta á-
fanganum í þessari þróun.
I fljótu bragði kann að virðast undarlegt,
að þetta skyldi gerast einmitt í Tékkósló-
vakíu, þar sem stjórnarkerfið hafði lengi vel
virzt einna fastast í sessi og forystan hafði
meðal annars staðið af sér árið 1956 án telj-
andi áfalla. Starfsaðferðir skrifstofuvaldsins
voru að vísu í enn meiri mótsögn við þjóð-
félagsaðstæðurnar í Tékkóslóvakíu en annars
staðar, en á hinn bóginn var pólitískur grund-
völlur þess sterkari þar, meðan það gat notað
sér fjöldafylgi kommúnistaflokksins og hina
sterku aðstöðu hans í verkalýðshreyfingunni.
Þannig hélt það ótrúlega lengi völdum sínum
óskermm, en aðeins með þeim árangri að
koma öllu þjóðfélaginu í slíkar ógöngur, að
engar minni háttar lagfæringar dugðu lengur,
heldur varð að breyta algjörlega um stefnu
og starfshætti. Þetta kom skýrast fram á tveim
sviðum: í fyrsta lagi byrjaði frá og með árinu
1963 alvarlegri efnahagskreppa en þekkzt
hefur til þessa í nokkru öðru Austur-Evrópu-
landi, og í öðru lagi hafði flokksforystan að
vísu orðið að slaka nokkuð til í menningar-
málum eftir 1960, en ætlaði greinilega ekki
að sætta sig við það til frambúðar og reyndi
haustið 1967 að hefja gagnsókn, með skjót-
um og óvæntum afleiðingum.
Stjórnarhættir stalínismans eru hvorki til
þess fallnir að auka aðdráttarafl sósíalískra
hugmynda fyrir almenning, né heldur leyfa
þeir þeim öflum að þroskast óhindrað, sem
haft gætu frumkvæði um uppbyggingu sósíal-
ísks lýðræðis. Þegar þess er gætt, er nánast
furðulegt, hve styrkur andsósíalískra afla
reyndist lítill í Tékkóslóvakíu. Þau voru
vissulega til, en skorti traustan þjóðfélags-
grundvöll, skipuleg samtök og ákveðna
stefnuskrá — og þar með alla möguleika til
að hafa veruleg áhrif á rás atburðanna.
En þótt við getum slegið því föstu, að
breytingarnar í Tékkóslóvakíu hafi sem heiid
verið skref í átt til sósíalisma og nauðsyn-
legur áfangi í þjóðfélagsþróuninni, eftir að
unnizt hafði fyrsti sigurinn yfir skrifstofu-
valdinu, þýðir það ekki, að allar einstakar
ráðstafanir, sem gerðar voru, hafi verið sósí-
alískar í sama mæli. Ymsar þeirra hlutu
óumdeilanlega að ýta undir borgaraleg við-
horf og auka þjóðfélagsleg áhrif þeirra. En
hér ber að gera skýran greinarmun á tveim
ólíkum hlutum: annars vegar andsósíalískum,
gagnbyltingarsinnuðum öflum, sem hafa
beinlínis endurreisn kapítalískra þjóðfélags-
hátta að markmiði, og hins vegar tímabundn-
um breytingum, sem að vísu fela í sér aukin
borgaraleg áhrif, en án þess þó að sjálfum
þjóðfélagsgrundvellinum stafi bein hætta af-
Af hinu fyrrnefnda stafaði, eins og fyrr var
sagt, engin teljandi hætta í Tékkóslóvakíu;
hið síðarnefnda var að vísu (og það virðist
óhjákvæmilegt í þjóðfélagi, sem er að stíga
142