Réttur - 01.08.1968, Blaðsíða 26

4. Margar fleiri stoðir renna undir kosningasigur
Kristjáns Eldjárns, sem of langt og of erfitt yrði
að rekja: Persónuleiki Kristjáns Eldjárns og hrifning
af honum, vilji til að fá mann óbundinn flokkunum,
— óbeit á „snobbisma" yfirstéttarinnar í Reykjavík
i kringum forsetaembættið, — andúð gegn öllu, er
svipað gæti til þess að innleiða einskonar konungs-
ætt á Islandi, — fornar væringar innan Sjálfstæðis-
flokksins, — o. s. frv. Og við þetta má bæta að
kosningabaráttan fyrir Kristjáni Eldjárn var virðu-
lega háð og öll framkoma og opinber áróður af
öðrum toga en fólk átti að venjast í flokkabarátt-
unni.
Þótt allt séu það þýðingarmiklir þættir, sem hér
eru upp taldir, einkum þó þrir þeir fyrstu, þá veltur
mest á þvi hvað framtíðina snertir að menn geri
sér fulla og rétta grein fyrir 2. atriðinu og um það
verða átökin. Forustumenn valdaflokkanna í landinu
munu vart hafa búizt við nokkru svipuðu og þeirri
útkomu er varð, þegar þeir gáfu flokksmönnum
sinum og fylgjendum frjálsar hendur. Þeir munu þvi
vafalaust reyna að kalla þá heim til föðurhúsanna
á ný og telja þeim trú um að i forsetakosningum
megi þeir að visu „frilista" sig, en þess á milli —
í þingkosningum — verði þeir að hlýða.
FLOKKASKIPTING OG FLOKKSRÆÐI
Ef við einkennum þá hreyfingu, sem skapaðist
um kjör Kristjáns Eldjárns, sem þjóðlega lýðstjórn-
arhreyfingu, þá vaknar sú spurning hvernig getur
sá þjóðarvilji, sem í henni birtist, fengið stjórn-
málalega útrás, — og hvernig og hversvegna verð-
ur sú hreyfing i andstöðu við ríkjandi flokkaskipt-
ingu og flokksræði. Það er bezt að gera sér Ijóst
að hér er um djúptæka mótsetningu að ræða, —
en óvitandi af öllum þorra kjósenda: sem sé tilfinn-
ingalegs eðlis enn sem komið er, en ekki pólitísks.
Núverandi flokkaskipting hefst með árinu 1916,
er breytingin byrjar frá flokkum þjóðfrelsisbarátt-
unnar til stéttaflokkanna. Og siðan 1942 hafa valda-
hlutföll flokkanna haldizt svipuð og stöðnun eðli-
lega átt sér stað.
i æ ríkara mæli hefur verið komið á ströngum
aga, sérstaklega í miðstöðvum flokkanna: þingflokk-
unum, sér I lagi þingflokkum valdaflokkanna og
þeir innlimaðir meir og meir i sjálft valdakerfið og
gcrðir að höfuðstöðvum þess.
Og því er nú svo komið að með hinum strang-
öguðu þingflokkum valdaflokkanna í landinu, er
í æ rikara mæli hið raunverulega vald flutt burtu
frá fólkrnu, sem kýs, og siðan frá þinginu sjálfu inn
til hóps nokkurra valdamanna, sem stjórna valda-
flokkunum. Með öðrum orðum: lýðræði og þing-
ræði er meir og meir að vikja sem hið raunveru-
lega vald og valdið raunverulega að færast i hend-
ur fámenns hóps forystumanna valdaflokkanna, sem
nota flokksræðið: vald flokkanna, aga þingflokks-
ins, til að drottna i trássi við lýðræðislegan viija
fólksins.
Með flokksræði er einnig venjulega skilið hið
mikla vald — fyrst og fremst þeirra flokka, er svo
að segja að staðaldri eru I ríkisstjórn — sem
flokkarnir á Islandi hafa i öllu efnahagslífi landsins,
hvernig þeir tengja við sig flokksmenn og fylgjend-
ur með hverskonar persónulegum hagsmunabönd-
um. Slíkt gerir svo flokksmönnum og fylgjendum
erfiðara að rísa upp gegn flokksforystunni. Þegar
þar við bætist svo sú samflétting rikisvalds, at-
v:nnuvalds, bankavalds og áhrifavalds um skoðana-
myndun (sjónvarp, útvarp, blöð o. s. frv.), sem
einkennir þjóðfélag vort, þá sést bezt hve mikið
það vald er, sem sameinað er á höndum örfárra
flokksforingja.
VALDAFLOKKARNIR
Það er greinilegt af þessu að flokksræðið i víð-
tækustu merkingu „nýtur sín“ aðelns til fulls hjá
valdaflokkunum, þ.e. að segja: hjá þeim flokkum,
sem hver á sinn máta eru flokkar hinnar ráðandi
stéttar og þannig sjálfir hluti af ríkisvaldinu, hvort
sem þeir á hverjum tíma eru i rikisstjórn eða ekki.
Og þá komum við að eðli flokksræðisins og
þjóðfélagslegu hlutverki þess.
Hverjir eru valdaflokkarnir og hverjum þjónar
flokksræði þeirra?
Hér á Islandi eru það fyrst og fremst Sjálfstæðis-
flokkurinn og Framsókn sem eru og hafa verið
valdaflokkarnir, meginstoðir valdakerfisins, sem
einkennt hefur Island síðustu þrjá til fjóra áratugi-
Og það þarf ekki að ræða hve samfléttaðir þessir
flokkar eru ríkisvaldinu og öllu valdakerfinu.
Það er jafnframt Ijóst að því meir sem lýðrétt-
indi hafa verið aukin á Islandi með útvíkkun kosn-
ingaréttar og réttlátari kjördæmaskipun, því meir
hefur flokksræði þessara flokka vaxið, inn á við i
þeim og út á við í þjóðfélagið. Það er sem foringj-
150