Réttur - 01.08.1968, Blaðsíða 20

alísks áætlunarbúskapar. Jafnvægið milli
þessara tveggja afla verður því óstöðugt og
breytilegt og skapar sífellt ný vandamál; í
stað þess að sætta sig við ákveðin hlutföll
milli áætlunar og markaðs sem endanleg,
hlýtur því sósíalískur áætlunarbúskapur að
miða að takmörkun markaðslögmálanna
(ekki útrýmingu) eftir því sem hægt er á við-
komandi þróunarstigi.
I öðru lagi var ýmist reynt að breiða yfir
eða réttlæta í nafni sósíalismans þá staðreynd,
að nýja áætlunarkerfið hlaut — a.m.k. um
stundarsakir — að auka mjög völd ýmissa
þjóðfélagshópa (efnahagssérfræðinga, for-
stjóra o.fl.) sem þannig fengju aðstöðu til að
framfylgja sérhagsmunum sínum. Þannig
túlkuðu talsmenn þessara skoðana sjálfstjórn
fyrirtækjanna fyrst og fremst sem aukið for-
stjóravald og stóðu gegn kröfum verkalýðs-
samtakanna um meiri þátttöku í henni.
Hliðstæð fyrirbæri gerðu vart við sig á
pólitíska sviðinu. Ollum var ljóst að ætti
sósíalískt lýðræði nokkurn tíma að verða
annað og meira en nafnið tómt, varð fyrst að
tryggja nokkur frumskilyrði þess, sem þó eru
alls ekki sósíalísk í sjálfu sér: þ. e. rit- og mál-
frelsi — fyrst og fremst frelsi til gagnrýni á
stjórnarvöldin — og samtakafrelsi. En marg-
ir gengu hér feti lengra og töldu það brýnast
verkefni að innleiða aftur í Tékkóslóvakíu
hin hefðbundnu lýðræðisform, sem þeir töldu
að gætu samrýmzt sósíalísku þjóðfélagi engu
síður en borgaralegu. Höfuðkrafa þessa skoð-
anahóps varð því stofnun stjórnarandstöðu-
flokks. Þeir, sem settu þessa kröfu fram og
rökstuddu hana, tóku skýrt fram, að slíkur
flokkur gæti að vísu engan veginn orðið and-
sósíalískur, en hins vegar hlytu að koma upp
mjög mismunandi hugmyndir um næstu
verkefni og framtíðarstefnu hins sósíalíska
þjóðfélags, sem réttlætt gætu tilveru fleiri
stjórnmálaflokka. Rithöfundurinn Václav
Havel rökstuddi t.d. kröfuna um stjórnarand-
stöðu með því, að kommúnistaflokkurinn
hefði að vísu lagt grundvöllinn að sósíalísku
þjóðfélagi, en gert það á kostnað lýðræðisins;
þannig væri þörf á flokki, sem legði áherzlu
einmitt á nauðsynlega sameiningu þessa
tvenns.
Krafan um skipulagða stjórnarandstöðu
var að vísu ekki út í hött, og fráleitt er að
telja hana aðeins yfirvarp gagnbyltingarafla,
en þó verður vart talið, að hún hafi komizt
að kjarna málsins. Eins og ýmsir borgaralegir
gagnrýnendur bentu raunar á, voru engin
líkindi til þess, að nýr flokkur, stofnaður á
meðan allar mikilvægar valdamiðstöðvar
voru enn í höndum kommúnistaflokksins,
gæti orðið neitt annað en ósjáifstæður lepp-
flokkur af sama tagi og hinir flokkarnir í
þjóðfylkingunni svonefndu. Þar að auki —
og það er höfuðatriðið — dró krafan um
stjórnarandstöðuflokk athyglina frá þeim
raunhæfu leiðum til aukins lýðræðis, sem á
þessu augnabliki voru færar. Þær voru, eins
og reynsla síðasta misseris sýndi, einkum
þrjár: aukið innanflokkslýðræði; áhrif þjóð-
félagslegrar gagnrýni, sem fram kom frá
menntamönnum, einkum málgagni rithöf-
undasambandsins, bæði á flokkinn og al-
menningsálitið; og í þriðja lagi sjálfstæð þátt-
taka verkalýðssamtakanna í umbómnum og
meiri hlutdeild þeirra í stjórn efnahagsmála.
Sér í lagi þetta síðasta atriði var miklu mikil-
vægara en endurreisn þingræðisforma. Með
frekari þróun í lýðræðisátt hefði að sjálf-
sögðu komið að því, að mismunandi stjórn-
málastefnur hefðu keppt opinberlega, en
miklu líklegra er að það hefði gerzt með
skiptingu kommúnistaflokksins í tvo eða
fleiri arma en með flokksstofnun utan hans
vébanda.
I umræðum um þau mál, sem hér hafa
verið rædd, komu þannig ljóslega fram tveir
144