Réttur - 01.08.1968, Blaðsíða 24

EINAR OLGEIRSSON:
UMRÖT
I ÞJÖÐAR-
DJtPINU
Forsetakosningarnar 1S68 urðu það, sem fæstir
höfðu ímyndað sér um síðustu áramót, að þær
gætu orðið: vatnaskil í þjóðmálum Islands. I þeim
fengu öfl útrás, sem auðsjáanlega höfðu lengi
búið um sig í þjóðardjúpinu, en fengu nú lang-
þráð tækifæri til þess að brjótast út, með slíkum
krafti að svipaðast er jarðskjálfta eða eldgosi, ef
sækja má likingar um þjóðmálaþróun í náttúru-
fræði.
Það var greinilegt hverjum þeim, sem þekkir
íslenzk stjórnmál, að eitthvað alveg óvenjulegt
var að gerast, þegar 12000 Reykvíkingar sækja
kosningafund Kristjáns Eldjárns í Laugardalshöll-
inni 29. júní, síðla laugardags í ágætu veðri. Hing-
að til hafði stjórnmálaflokkunum þótt ágætt að geta
fengið 1000 mans á stórfundi í Háskólabíó. Það
var greinilegt að fólkið sjálft, ekki sízt hin unga
kynslóð, var hér hinn virki aðili, — en eng.n
flokksvél að fyrirskipa. Og atkvæðatölurnar töl-
uðu svo sínu máli.
Hvað hafði gerzt? Hvaða öfl voru að verki?
Hvaða tímamót tákna þessar forsetakosningar, ef
sterkustu öflin, er hér brutust út fá farveg í sam-
ræmi við eðli þeirra og innihald?
Áður en reynt er að svara þessum spurningum
að nokkru, skal stuttlega minnt á uppruna þjóðar-
kjörs á forseta Islands.
ÞJÓÐKJÖR FORSETA
Þegar sú 5 manna nefnd, er kosin var af Alþingi
snemma árs 1942 til þess að undirbúa lýðveldis-
stjórnarskrá, ræddi þetta mál var hún öll á einu
máli um að hafa forseta þingkjörinn. Þegar svo
Sósíalistaflokkurinn eignaðist 2 fulltrúa í þessari
milliþinganefnd haustið 1942, lögðu þeir til á 19.
fundi nefndarinnar, 29. marz 1943, að forseti yrði
þjóðkjörinn. En þá var samþykkt að forseti skyldi
kjörinn af sameinuðu Alþingi, með atkvæðum allra
hinna þingflokkanna gegn atkvæðum sósíalista
(6:2), en þó áskildu fulltrúar gömlu þjóðstjórnar-
flokkanna sér rétt til skoðanaskipta í þessu máli.
Þegar utanþingsstjórnin lagði frumvarpið um
lýðveldisstjórnarskrá fyrir Alþingi í ársbyrjun 1944,
var þar lagt til að forseti yrði þingkjörinn,
en í greinargerð skýrt frá skiptum skoðunum nefnd-
armanna.
Það var frá upphafi skoðun Sósíalistaflokksins
að forseti lýðveldisins skyldi vera þjóðkjörinn og
hafa það mikla vald að geta skotið lögum undir
þjóðardóm, — vera þannig einskonar fulltrúi þjóð-
arheildarinnar, er standa skyldi á verði gagnvart
ofríki ríkisstjórna eða flokka eða misnotkun slíkra
aðila á valdi, er þjóðin gefur þeim í venjulegum
þingkosningum.
Þessi skoðun Sósíalistaflokksins var í samræmi
við vilja þorra þjóðarinnar, eins og brátt kom í
Ijós, er mólið var rætt af almenningi á árunum
1942—'44 og því fór svo að samkomulag náðlst
um þjóðkjör forseta. Hinsvegar hefur farið svo
að aldrei hefur þjóðin fengið raunverulegt tækifæri
til þess að kjósa forseta, er samræmdist þessum
vilja hennar, — og hvorugur þeirra forseta, sem
setið hafa að völdum þennan fyrsta aldarfjórð-
148