Réttur - 01.10.1977, Blaðsíða 39

Fyrst verður vikið að landnámstíð kapí-
talismans á íslandi, sem jafnframt kveik-
ir uppreisnarþrá liins kúgaða lýðs er
mótar bernskuskeið íslenskrar verkalýðs-
stéttar. Þegar auðvaldsskipulagið nemur
hér land undir lok 19. aldarinnar getur
auðvaldið þegar af sér móthverfu sína
verkalýðsstétt er fljótlega binst samtök-
mn til að rísa upp gegn þeirri nauðung
sem auðvaldið hneppir hana í.
I. AUÐVALDSSKIPULAGIÐ
Á ISLANDI
A. Landnám nýrra framleiösluhátta:
Á fyrri hluta 19. aldar skortir með öllu
„borgaralega miðstétt í verslun, kaup-
sýslu og handiðju og frjálsa verkamanna-
stétt, hér var við líði bænda- og fiski-
mannasamfélag þar sem þorpamyndun
var rétt að byrja. Þegar litið er á skipt-
ingu landsmanna eftir atvinnugreinum
(en það er eina viðmiðunin um stétta-
skiptingu sem hin borgaralega hagstofa
lætur okkur í té) verður fyrst á síðasta
áratug 19. aldarinnar vart verulegra
breytinga. Á manntölum 1890 og 1901
verður vart mikillar aukningar þeirra er
starfa að handverki, iðnaði og verslun,
auk þess sem vægi landbúnaðar minnkar
til muna. Á þessum áratug tvöfaldast út-
flutningur landsmanna, velta Landsbank-
ans þrefaldast, verslunin kemst meira á
mnlendar hendur og innlent fjármagn
í umferð vex. Segja má að verklegar fram-
kvæmdir eftir 1890 breyti efnahagslegum
grundvelli jijóðarbúsins og er vaxandi
þilskipaútgerð, einkum við Faxaflóa
helsti orsakavaldur. Við sjávarsíðuna
voru að myndast þéttbýliskjarnar, t d.
Reykjavík, Hafnarfjörður, ísafjörður,
Akureyri, Seyðisfjörður, Vestmannaeyj-
ar, allt vaxandi útgerðarstaðir og jrangað
sótti vinnufólk úr sveitum og sleit af sér
vistarbandið. Við sjávarsíðuna var hafið
landnám nýrra framleiðsluhátta — auð-
valdsskipulag, jrar sem kaupmannavald-
ið var farið að stunda umfangsmikla þil-
skipaútgerð og hagsmunaandstæður gagn-
vart hásetum og daglaunafólki í landi
birtust í hinum klassísku árekstrum
launavinnu og auðmagns. 1
Það voru nær aðeins hinir danskætt-
uðu kaupmenn sem höfðu fjármagn til
að festa í jreim stóratvinnurekstri sem
Jrilskipaútgerðin var, en blómaskeið
hennar var fram til 1910. Þá tekur við,
einkum við Faxaflóa, togaraútgerð, en
úti um land vaxandi vélbátaútgerð. Þá
eru fleiri aðilar komnir til sögunnar og
pólitískir gæðingar Heimastjórnarflokks-
ins sækja einnig fé í hinn danska hluta-
bréfabanka er nefndist íslandsbanki
(stofnaður 1904). Hin nýja borgarastétt
aldamótanna fékk Jrar kærkomið fjár-
magn til að braska með. Á fyrstu tveim
áratugum 20. aldarinnar er framfarahug-
ur í mönnum, stofnuð eru togaraútgerð-
arfélög t. d. Alliance, Islandsfélagið og
Kveldúlfur. Þar með verður útgerðar-
auðvaldið í Reykjavík framvarðarsveit í
viðureign við verkalýðinn í höfuðborg-
inni, en kaupmennirnir eru burðarásinn
í strandhöggi auðvaldsskipulagsins á
landsbyggðinni og hefja Jieir þar atvinnu-
rekstur. Þá manngerð má best lesa um í
bókum Halldórs Laxness og hver Jjekkir
ekki Pétur Jrríhross!
Hér er þess ekki kostur að rekja ná-
kvæmlega þróun íslensks auðvaldsskipu-
lags enda þarf hagfróðari menn en mig til
að gera þeirri Jiróun skil. En á Jressu
247