Morgunblaðið - 26.03.2006, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 26. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
alast upp. Hann tjáði mér að Litháar
myndu vel eftir því að Íslendingar
hefðu verið fyrsta þjóðin sem viður-
kenndi sjálfstæði þeirra árið 1991.
Nú væri það eitt af helstu markmið-
um Litháa í utanríkismálum að að-
stoða við lýðræðisvæðingu í ríkjum á
borð við Hvíta-Rússland og Úkraínu.
Rússneskar poppstjörnur
Kjósendum gafst færi á að greiða
atkvæði sitt í kosningunum frá og
með 14. mars. Á laugardeginum fór-
um við á nokkra kjörstaði í borginni
og fylgdumst með því sem fram fór.
Þegar komið var heim á hótelið um
kvöldið voru stórtónleikar í beinni út-
sendingu í sjónvarpinu. Þeir reynd-
ust tengjast hinni opinberu herferð
yfirvalda (Za Belarus). Litháinn
sagði mér að margir sem þarna komu
fram væru frægar rússneskar popp-
stjörnur, sem áreiðanlega hefðu kost-
að skildinginn. Þúsundir manna
fylgdust með tónleikunum og milli at-
riða veifaði fólk hvítrússneska fánan-
um.
Diskó og hlaðborð á kjördag
Á kjördag, 19. mars, var snjóslabb
á götum Brest – veðurskilyrði sem
Íslendingar þekkja ágætlega. Á kjör-
stöðunum sem við heimsóttum þenn-
an dag var andrúmsloftið hins vegar
gerólíkt því sem við eigum að venjast.
Á íslenskum kjörstöðum má venju-
lega heyra saumnál detta á kjördag,
en í Hvíta-Rússlandi er þessu ólíkt
farið. Á fyrsta kjörstaðnum sem við
heimsóttum var allt með ró og spekt
en á þeim næsta, sem var í barna-
skóla, hafði ég nýtekið mér sæti í
kjörfundarherbergi þegar hávær
diskótónlist barst til eyrna. Mér varð
dálítið hverft við og taldi víst að ein-
hver hefði rekist óvart í takka á
hljómlistargræjum skólans. Fljót-
lega kom þó í ljós að svo var ekki,
heldur þótti þessi undirleikur sjálf-
sagður.
Á flestum hinna kjörstaðanna sem
við heimsóttum dundi á okkur hvít-
rússneskt popp. Sums staðar hafði
hátölurunum meira að segja verið
komið fyrir utan við kjörstaðina og
tónlistin sett á fullt þar líka. Hvort
þessi tónlistarleikur var hugsaður
sem skemmtun eða átti að þjóna öðr-
um tilgangi er svo önnur spurning.
En það var ekki bara tónlist sem setti
svip sinn á kjörstaðina, heldur einnig
matur. Þegar fólk hafði greitt at-
kvæði sitt gat það keypt girnilegar
veitingar á vægu verði við útgang
kjörstaða. Litháíski samstarfsmaður-
inn sagði mér að meðan Sovétríkin
voru við lýði hefði slík veitingasala
einnig tíðkast í heimalandi sínu –
markmiðið hefði verið að hvetja fólk
til þess að mæta á kjörstað. Á kjör-
dag hefði fólki jafnvel gefist kostur á
að kaupa á kostnaðarverði vörur sem
skortur var á hversdags, líkt og
ávexti. Hann varð dálítið móðgaður
þegar ég spurði hann hvort slík veit-
ingasala væri enn við lýði þegar geng-
ið væri til kosninga í Litháen og svar-
aði því til að það væri nú aflagt með
öllu.
Lögreglumenn við kjörkassana
Þrátt fyrir diskótónlistina og mat-
inn er þó ekki hægt að segja að
stemningin á kjörstöðunum hafi bein-
línis verið létt. Nærvera lögreglu var
mjög áberandi og sums staðar höfðu
lögreglumenn tekið sér sæti beint við
hlið kjörkassanna. Ekki virðist kynja-
jafnrétti hafa rutt sér til rúms í hvít-
rússnesku lögreglunni, því enga lög-
reglukonu sá ég að störfum. En
lögreglumennirnir voru fljótir að láta
yfirmenn kjörstaðanna vita ef þeir
sáu eftirlitsfólkið nálgast staðina.
Hvern á ég að kjósa?
Almennt fóru kosningar vel fram á
þeim kjörstöðum sem ég heimsótti.
Allmargir kjósendur virtust þó ekki
hafa sérstakar áhyggjur af kosninga-
leynd. Þeir höfðu ekki fyrir því að
brjóta kjörseðlana sína saman þegar
þeir höfðu greitt atkvæði og í þeim til-
fellum gat verið auðvelt fyrir nær-
stadda að sjá hvern viðkomandi hafði
kosið. Á einum stað spurði gömul
kona hvaða frambjóðanda hún ætti að
kjósa, en ekki varð vart við að starfs-
fólk kjörstaðanna né aðrir reyndu
hafa áhrif á ákvörðun kjósenda. Auk
þeirra voru allnokkrir eftirlitsmenn á
kjörstöðunum. Flestir þeirra til-
heyrðu samtökum sem styðja Lúk-
asjenkó, en nokkrir fulltrúar stjórn-
arandstæðinga voru einnig mættir til
þess að fylgjast með.
Flestir yfirmenn kjörstjórna létu
okkur eftirlitsfólkinu í té þær upplýs-
ingar sem við föluðumst eftir, svo sem
um fjölda fólks á kjörskrá og kosn-
ingaþátttöku. Á einstaka stað var
okkur þó neitað um slíka tölfræði.
Víðast fengum við hlýlegar móttökur
og ég var margoft spurð hvernig ég
kynni við mig í Hvíta-Rússlandi. Ég
svaraði ávallt, sannleikanum sam-
kvæmt, að mér þættu íbúarnir afar
vingjarnlegir. Greinilega mátti finna
að Hvít-Rússar eru stoltir af landinu
sínu og því sem það hefur upp á að
bjóða. Miðaldra kona sem ég ræddi
við sagði að ég ætti endilega að borða
hvítrússneska matinn, hann væri afar
hollur og laus við öll aukaefni, annað
en vestrænn skyndibiti! Fólk var líka
almennt vel til fara, þótt fæstir hafi úr
miklu að moða, og börnin vel dúðuð í
kuldanum. Konurnar virtust hins
vegar ekki hika við að ganga á háum
hælum í snjónum og hálkunni – og var
greinilega umhugað um að tolla í tísk-
unni.
Tók ekki við kvörtun eftirlitsmanns
Við lok kjörfundar fylgdumst við
með talningu atkvæða á einum kjör-
staðnum. Nú brá svo við að eftirlits-
mönnum var ekki leyft að koma nógu
nálægt borðinu þar sem atkvæðin
voru talin til þess að geta séð hvernig
þau féllu.
Á þessum kjörstað var ung hvít-
rússnesk kona við eftirlit, en hún var í
hópi stuðningsmanna Milinkevits.
Konan var ekki ánægð með fram-
kvæmd kosninganna og hugðist
leggja fram kvörtun til yfirmanns
kjörstaðarins, sem neitaði að taka við
kvörtuninni. Kvaðst yfirmaðurinn
ekki hafa tíma til þess að skoða slíkt,
en unga konan var ósátt og sagði
þetta brot á lögum. Almennt virðist
aukin harka hafa færst í leikinn þeg-
ar atkvæðatalningin hófst, en algengt
var að eftirlitsmönnum væri neitað
um greiðan aðgang að atkvæðataln-
ingu.
Einn eftirlitsmaður sem ég ræddi
við eftir kosningarnar sagði mér að á
síðasta kjörstaðnum sem hann heim-
sótti hefðu rúmlega 400 manns verið
á kjörskrá. Tilkynnt hefði verið að
þeir hefðu allir greitt Lúkasjenkó at-
kvæði sitt og var eftirlitsmaðurinn
þess fullviss að þar hefðu brögð verið
í tafli.
Í kvöldfréttum í sjónvarpinu á
kjördag snerist allt um kosningarnar.
Fluttar voru fréttir af góðri kjörsókn
og sérstaklega sýnt frá því þegar
Lúkasjenkó greiddi atkvæði og
ræddi við blaðamenn. Ég sá hins veg-
ar engar myndir frá því þegar mót-
frambjóðendur hans gengu að kjör-
kassanum. Í ljósi fyrri atburða kom
það ekkert sérstaklega á óvart.
Mótmælt í Minsk
Daginn eftir kosningarnar var
haldið til Minsk að nýju. Þegar ég
rölti um borgina seinnipart dagsins
gekk lífið sinn vanagang og fólk sinnti
daglegum störfum. Að kvöldi kjör-
dags höfðu um 10.000 stjórnarand-
stæðingar mætt til þess að mótmæla
Lúkasjenkó á Októbertorginu í mið-
borginni og frést hafði að mótmæl-
unum yrði haldið áfram um kvöldið.
Sú reyndist líka raunin. Sennilega
hafa um 3.000–4.000 manns verið
saman komin á torginu á mánudags-
kvöldið. Fáni Evrópusambandsins
sást á lofti og þá veifuðu margir rauð-
hvítum fána, sem á sér langa sögu og
var þjóðfáni Hvíta-Rússlands frá því
að landið fékk sjálfstæði árið 1991
eftir hrun Sovétríkjanna og fram til
ársins 1995. Það ár var samþykkt í
þjóðaratkvæðagreiðslu sem Lúkasj-
enkó boðaði til að taka aftur í notkun
fánann sem Hvít-Rússar notuðu á
tímum Sovétríkjanna, utan þess að
hamarinn og sigðin voru fjarlægð.
Ungt fólk var í meirihluta þeirra
sem samankomnir voru á Október-
torginu á mánudagskvöld. Það
hrópaði slagorð og flutt voru ávörp,
en einkennisklæddir lögreglu- og sér-
sveitarmenn fylgdust grannt með
öllu. Eflaust voru þarna líka margir
lögreglumenn í borgaralegum klæð-
um. Oftar en einu sinni fannst mér ég
finna vökul augu hvíla á mér þegar ég
leit um öxl á torginu. Mótmæli stjórn-
arandstæðinga héldu svo áfram á
torginu alla vikuna og margar fréttir
bárust af handtökum fólks sem þau
sótti.
Hvers vegna Lúkasjenkó?
Á fimmtudag tilkynntu hvítrúss-
nesk stjórnvöld formlega að Lúkasj-
enkó hefði hlotið 83% atkvæða í kosn-
ingunum og Milinkevits 6,1%. Margir
töldu líklegt að forsetinn hefði farið
með sigur af hólmi þótt ekki hefði
verið gripið til þess að reyna að hefta
framgöngu mótframbjóðenda hans.
En hvers vegna skyldu margir Hvít-
Rússar styðja Lúkasjenkó? Áróður
fyrir forsetanum og afrekum hans í
fjölmiðlum hefur áreiðanlega nokkuð
að segja. En kannski skýrir svar sem
leigubílstjóri í hvítrússnesku borg-
inni Grodno gaf blaðamanni AFP-
fréttastofunnar á dögunum málið að
nokkru leyti. „Ég á íbúð, eiginkonu
og veiðistöng, ég drekk ekki – ég skil
ekki þessa kröfu um skoðanafrelsi,“
sagði leigubílstjórinn. Þótt Hvít-
Rússar búi við ofríki forsetans og
meðallaun séu lág (jafnvirði um
18.000 króna á mánuði) býr fólk þó
við ákveðið öryggi. Margir óttast að
lenda í sömu ótryggu aðstæðunum og
almenningur í sumum nágrannaríkj-
unum, til að mynda í Úkraínu, veðji
þeir á nýjan hest í stjórnmálum. Það
er erfitt að spá um framtíðina í hvít-
rússneskum stjórnmálum. Hún velt-
ur á ýmsu, þar með talið á þróun sam-
skipta Hvít-Rússa og Rússa og því
hversu öflug stjórnarandstaðan í
landinu reynist. Eins og staðan er í
dag er hins vegar útlit fyrir að Lúk-
asjenkó muni sitja á valdastóli í
Hvíta-Rússlandi næstu árin.
ALEXANDER Lúkasjenkó, forseti
Hvíta Rússlands, hefur stundum ver-
ið kallaður síðasti einræðisherrann í
Evrópu. Á hvít-rússnesku heitir for-
setinn í raun ekki Lúkasjenkó, heldur
Aljaksandr Lúkasjenka. Eflaust kann
hann því vel að sjá nafnið sitt skrifað
upp á rússnesku, en þau ár sem
Lúkasjenkó hefur setið á valdastóli
hafa Rússar verið helstu bandamenn
Hvít-Rússa.
Lúkasjenkó fæddist árið 1954 og
ólst upp hjá einstæðri móður í fá-
tæku þorpi í austurhluta Hvíta-
Rússlands. Á sínum yngri árum lauk
hann kennaraprófi og lagði einnig
stund á nám í Landbúnaðarháskóla
Hvíta-Rússlands. Á níunda áratugn-
um gegndi Lúkasjenkó svo starfi
framkvæmdastjóra á samyrkjubúi, en
hóf afskipti af stjórnmálum undir lok
áratugarins. Sem stjórnmálamaður
var Lúkasjenkó snemma talinn sýna
einræðistilburði og þær fullyrðingar
hefur hann ekki reynt að hrekja. Í
ágúst árið 1991, þegar Lúkasjenkó sat
á hvít-rússneska þinginu, lýsti hann
yfir stuðningi við harðlínumenn sem
reyndu valdarán gegn
Mikhaíl Gorbatsjov, leið-
toga Sovétríkjanna.
Olía og gas á
hagstæðum kjörum
Lúkasjenkó sigraði
óvænt í forsetakosn-
ingum árið 1994 en þá
voru helstu kosninga-
loforð hans þau að berj-
ast gegn spillingu og að
bæta efnahagsástandið
í landinu, sem átti undir
högg að sækja eftir
hrun kommúnismans.
Lúkasjenkó kom á svo-
kölluðum markaðs-
sósíalisma, sem byggð-
ist á ríkisyfirráðum og fimm ára
þjóðhagsáætlunum.
Í forsetatíð sinni hefur Lúkasjenkó
lagt áherslu á samskipti við Rússa,
sem meðal annars hefur orðið til
þess að Hvít-Rússar geta keypt olíu
og gas á hagstæðu verði. Kippur kom
í hagvöxt í landinu árið 1996 og í
fyrra var jókst landsframleiðsla um
8–9%, samkvæmt op-
inberum tölum. Talið
er að lágt verð á inn-
fluttu gasi frá Rúss-
landi hafi hér umtals-
vert að segja.
Völd forseta lands-
ins hafa aukist til
muna eftir að Lúkasj-
enkó náði fyrst kjöri.
Þjóðaratkvæða-
greiðslur sem fram
fóru 1995 og 1996
gerðu forsetanum
kleift að semja nýja
stjórnarskrá, sem fel-
ur í sér að forsetinn
hefur æðsta vald á öll-
um sviðum ríkisvalds-
ins, þ.e.a.s. á sviðum löggjafar-, fram-
kvæmda- og dómsvalds. Meðal þess
sem er á verksviði forsetans er skip-
un og brottrekstur forsætisráðherra
landsins og annarra helstu ráðherra,
að kalla saman og leysa upp þjóðþing
landsins og að skipa dómara í emb-
ætti (nema þá sem starfa við stjórn-
lagadómstól landsins).
Snemma sagður sýna einræðistilburði
Alexander Lúkasjenkó,
forseti Hvíta-Rússlands.
AP
Rauðhvítum fánum veifað á Októbertorginu í Minsk. Lögregla hefur ráðist gegn mótmælendum í vikunni og handtekið þá.
Morgunblaðið/Elva Björk Sverrisdóttir
Gömul kona virðir fyrir sér kræsingar á borði við útgang á kjörstað í Brest.
elva@mbl.is