Morgunblaðið - 24.02.2007, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Orð eru dýr
Orð eru dýr, það er alls ekki
sama hvernig þau eru notuð. Í
flestum tilvikum segir málkennd
og málvenja til um notkun orða og
ákvarðar samhengi þeirra. Sögnin
að aðstoða krefst t.d. jafnan lif-
andi geranda og því er óvenjulegt
að segja: Talið er að óveðrið hafi
aðstoðað við að eyða olíunni
(14.1.07). Óveður getur valdið
ýmsu en naumast aðstoðar það við
eitt eða neitt.
Menn geta haldið aftur af sér
(‘gætt hófs’) um verðhækkanir
(25.1.07) en orðasambandið halda
(e-u) í sér merkir allt annað. Eft-
irfarandi dæmi samræmist því
ekki málvenju: Auðvitað hefði
maður viljað að menn reyndu eins
og þeir gætu að halda í sér og
hagræða eins og mögulegt er
(31.12.06).
Það er talsverður munur á því
að segja ósatt og bera ljúgvitni. Í
eftirfarandi dæmum virðist ekki
gerður munur á þessu tvennu:
Ráðherra segir þingmann bera
ljúgvitni (‘segja ósatt, fara með
ósannindi’) (15.11.06) og Ungir
stjórnmálamenn sem lenda í
þeirri ógæfu að bera ljúgvitni og
fara með rangt mál eiga einfald-
lega að biðjast afsökunar
(15.11.06).
Orðasambandið e-ð veldur mis-
skilningi er algengt og vel er
hugsanlegt að tala um að kynda
undir (Þeim) misskilningi og
koma misskilningi (vísvitandi) af
stað eða jafnvel breiða út mis-
skilning. Umsjónarmaður hefur
hins vegar aldrei heyrt talað um
að dreifa misskilningi: Þá hefði
það samt verið útsmoginn leikur
af þjóðkirkjunni að dreifa þessum
misskilningi til þess að letja fólk
við að skrá sig utan trúfélaga
(12.12.06). — Hér kann að gæta
áhrifa frá ensku (spread).
Að eða af
Í flestum tilvikum er skýr
merkingarmunur á forsetning-
unum að og af, t.d. gaman er að
e-u en hafa gaman af e-u og gagn
er að e-u en hafa gagn af e-u. Í
ofangreindum dæmum vísar for-
setningin að til kyrrstöðu en for-
setningin af hins vegar til hreyf-
ingar (hvaðan). Þessi
merkingarmunur er greinilegur í
rituðum heimildum og ætla má að
hann sé enn flestum augljós en í
nútímamáli gætir þó nokkurrar
óvissu í máli sumra. Þetta má sjá
af dæmum þar sem vikið er frá
málvenju, t.d.: Að mínu áliti er
enginn skaði af [þ.e. að] því, slíkt
er fjarri lagi (22.1.06); stjórn-
arandstaðan [er] ófær um að
leggja til málanna þannig að gagn
sé af [þ.e. að] (20.10.06); að stjórn-
endum safnsins þætti nokkur ami
af [þ.e. að] þeim [myndum]
(16.1.07) og en sagt að eftirsjá
yrði af [þ.e. að] þeim (16.1.07).
Í ofangreindum dæmum er for-
setningin af notuð í stað að en
reyndar gætir þess mjög í nútíma-
máli að þessu sé öfugt farið, þ.e.
forsetningin að virðist sækja mjög
á. þetta má t.d. sjá í orða-
sambandinu af hálfu e-s sem oft
verður að hálfu e-s, sbr.: Eftir að
borgarstjóri kallaði uppsetningu
spilakassa yfirgang að hálfu
Happdrættis H.Í. (11.1.07) og
sorglegt að ekki hafi verið betur
vandað til undirbúnings málsins
að hálfu borgarstjóra (11.1.07).
Annað dæmi um ofnotkun for-
setningarinnar að varðar notkun
hennar með nafnorðinu tillaga
eða öðrum merkingarskyldum
orðum. Algengt er að tala um að
leggja fram tillögu til e- s/
breytingar eða bera upp tillögu
um e-ð/dagskrá e-s. Umsjón-
armaður telur sig muna það rétt
að fyrir tveimur árum heyrði hann
orðasambandið tillaga að e-u fyrst
notað og það mun ekki vera að
finna í traustum ritheimildum. Nú
fer það hins vegar sem eldur í
sinu á síðum fjölmiðla, t.d.: fjalla
um tillögu að breytingum á
reglum H.Í. (12.1.06); Tillaga að
sátt um virkjanamál og nátt-
úruvernd (14.10.06); tillaga hans
að framboði ... var samþykkt með
miklum meirihluta (17.12.06); til-
laga að samstarfsaðila (9.1.07) og
útbúa tillögu að nýju deiliskipu-
lagi (5.1.07). Hér er á ferð nýmæli
sem sumum kann að þykja mein-
laust. Umsjónarmanni virðast
dæmi sem þessi benda til óvissu
um málnotkun, komið sé nokkurt
los á hefðbundna notkun sumra
forsetninga. Af sama toga eru ým-
is önnur frávik, t.d.: Grundvöll-
urinn að [undir, fyrir] ákvörðun
Bandaríkjamanna er sá (9.9.06);
Grundvöllurinn að [fyrir] vel-
gengni íslenskra upplýsingatækni-
fyrirtækja (21.9.06); undirbún-
ingur að [fyrir] framboði
áhugafólks um málefni aldraðra
(25.1.07) og eiga heiðurinn að [af]
kláfnum (19.8.06).
Blása eitthvað
eða blása einhverju
Í síðasta pistli var vikið að því
að fjölmargar sagnir stýra ýmist
þolfalli (sópa stéttina) eða þágu-
falli (sópa ruslinu) eftir merkingu.
Þegar ný orðasambönd eru notuð
í málinu getur það tekið þau nokk-
urn tíma að skjóta rótum og festa
sig í sessi. Nýja bragðið að þeim
getur einnig komið fram í búningi.
Sögnin að blása stýrir ýmist
þolfalli (blása hárið, glerið) eða
þágufalli (blása e-u burt). Þessi
vitneskja krefst ekki neinnar mál-
fræðikunnáttu, hún er sameign
þeirra sem mæltir eru á tunguna.
Orðasambandið blása/sópa e-u út
af borðinu (e. wipe off the table)
hefur naumast náð að festa sig í
sessi en er þó allalgengt í nútíma-
máli, t.d.: sagði Steingrímur J.
Sigfússon að nú hefði Þeirri goð-
sögn verið blásið út af borðinu
(3.9.06) og Útvegsbændur í Vest-
mannaeyjum telja nauðsynlegt að
ljúka rannsóknum á jarðfræði áð-
ur en hugmynd um göng er blásin
út af borðinu (14.1.06). Í fyrra
dæminu er notað þágufall (blása
goðsögninni) í samræmi við reglur
málsins og málkennd en í hinu síð-
ara er notað þolfall (blása hug-
myndina). Flestir munu finna að
eitthvað er bogið við síðara dæm-
ið, þess væri að vænta að sagt
væri: Útvegsbændur í Vest-
mannaeyjum telja nauðsynlegt að
ljúka rannsóknum á jarðfræði áð-
ur en hugmynd(um) um göng er
blásið út af borðinu.
Úr handraðanum
Í orðasambandinu spyrjum að
leikslokum vísar forsetningarlið-
urinn að leikslokum upphaflega til
tíma (‘Þegar leik er lokið’) en í síð-
ari alda máli kann vísunin að hafa
breyst í máli sumra (‘afla fregna
af leikslokum’), sbr. viðbótina en
ekki vopna(við)skiptum: spyrjum
að leikslokum en ekki vopna(við)
skiptum ‘spyrjum hvernig leikar
fóru en ekki hvernig högg féllu’.
Orðasambandið bíða leiksloka
hefur allt aðra merkingu (‘bíða
þess að leik ljúki’), þar er merk-
ingin bein, og orðasambandið bíða
að leikslokum mun ekki vera til í
íslensku. Tveimur fyrstnefndu
orðasamböndum má ekki rugla
saman.
Í desembermánuði fór fram
prófkjör á vegum ónefnds stjórn-
málaflokks. Kosningartölur voru
birtar smám saman og leitað við-
bragða frambjóðenda (vonbiðla)
við þeim. Umsögn margra þeirra
sem vegnaði ekki nógu vel var:
Spyrjum að leikslokum í merking-
unni ‘ekki er öll nótt úti enn’ en
þrívegis heyrði umsjónarmaður
sagt Við bíðum að leikslokum
(11.11.06).
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 97. þáttur
ÞAÐ olli mér vonbrigðum að lesa
grein í Morgunblaðinu síðastliðinn
sunnudag þar sem vitnað var í Hall-
dór Halldórsson, formann Sam-
bands íslenskra sveit-
arfélaga. Fyrirsögnin
er svona „Sveit-
arfélögin hafa lagt
fram tillögur um
framtíðarsýn í mál-
efnum grunnskólans
en kennarar vilja ekki
ræða þær fyrr en búið
er að leysa ágreining
um endurskoðun gild-
andi kjarasamninga.“
Fyrirsögnin olli ekki
vonbrigðunum, ég er
stolt af því að kenn-
arar og forysta þeirra
geti loks sett hags-
muni stéttarinnar í
forgrunn og vonandi
sýnt með því að þeim
sé alvara. Vonbrigðin
fólust annars vegar í
þeirri hugmynd að
staða grunnskólans
standi í vegi fyrir því
að kennarar fái leið-
réttingu á kjarasamn-
ingi sínum og hins
vegar því að það skuli
talið ámælisvert að
vera umhugaðra um
eigin kjör en stefnu
yfirvalda.
Ég er núna að kenna minn tíunda
vetur í grunnskóla, ég hef kennt öll-
um árgöngum, verið umsjónarkenn-
ari og sérgreinakennari. Frá fyrsta
vetri hef ég sótt námskeið, fyr-
irlestra og ráðstefnur um nýja sýn í
skólamálum, breytta og bætta
kennsluhætti og unnið í hópum um
þróun og betrun grunnskólans. Yf-
irmenn mínir hafa sömuleiðis mark-
að skólanum stefnur, heimsótt önn-
ur lönd í því skyni að ná betri
árangri, setið ótal fundi með
fræðsluyfirvöldum og reynt að
miðla þekkingu sinni til kennara.
Ég held ekki að þetta starf hafi haf-
ist árið sem ég byrjaði í kennslu.
Mér er nær að halda að skólaþróun
hafi átt sér stað frá upphafi og haldi
áfram svo lengi sem einhver fæst til
þess að starfa í grunnskóla. Þess
vegna koma orð Halldórs við kvik-
una í mér og ég leyfi mér að halda
því fram að sá maður viti ekki allt of
margt um skólamál. Framtíðarsýn
er afskaplega flott orð til þess að
skella fram í blaðaviðtali en hvað er
á bak við framtíðarsýn Halldórs og
að hverju heldur hann að kennarar
stefni? Framtíð grunnskólans er
samofin gæðum kennslunnar og þar
af leiðandi góðum kennurum. Ef
kennsla er gerð eftirsóknarverð er
ljóst að hver skóli hefur úr fleiri
(þ.a.l. betri) kennurum að velja.
Þetta held ég reyndar að Halldór
viti og því get ég ekki annað en skil-
ið ummæli hans sem fremur lúalegt
áróðursbragð í þeirri baráttu sem
kennarar eiga í við sveitarfélögin.
Því er ekki hægt að
neita að laun kennara
eru gríðarlega stór
hluti af rekstrarkostn-
aði sveitarfélaga og
eðlileg leiðrétting á
kjarasamningi væri
jafnvel of mikið fyrir
sum sveitarfélög. Þá
kemur að afskiptum
ríkisins.
Í verkfallinu haustið
2004 neitaði rík-
istjórnin afskiptum allt
þar til hún setti lög á
verkfallið. Samning-
urinn sem þá var settur
í dóm kennara var
naumlega samþykktur
og þó lá að baki sú hót-
un sem í lögunum fólst
og að engar launa-
breytingar yrðu þar til
kæmi að úrskurði
kjaradóms vorið 2005.
Það hefði þýtt að kenn-
arar hefðu verið samn-
ingslausir í að minnsta
kosti ár. Nú kveður við
sama tón og rík-
isstjórnin segir málið
sér óskylt. Það mætti
halda að ríkið væri að-
skilið þjóðinni og þjónaði einungis
eigin rassi en þó vita flestir að ríkið
er þjóðin sjálf og á að þjóna hags-
munum hennar. Er það ekki í hag
þjóðarinnar að halda grunnskólum
gangandi án þess að verkföll eða
óeðlilega tíð kennaraskipti setji svip
á skólagöngu nemenda?
Í verkfallinu 2004 sagði Þorgerð-
ur Katrín menntamálaráðherra að
engu líkara væri en kennarar læsu
kjarasamningana sína oftar en aðal-
námskrá. Þrátt fyrir að þetta hafi
verið afar illa ígrunduð samlíking og
Þorgerður síðar beðið afsökunar þá
skín í gegn sama hugmyndin og
Halldór vildi koma áleiðis. Kenn-
arar hugsa meira um sinn eigin hag
en framtíð grunnskólans. Svo eng-
inn velkist lengur í vafa lýsi ég því
hér með yfir að þannig hugsa ég. Ef
mér tekst ekki að skila öðru til nem-
enda minna en að þeir séu sæmilega
læsir á réttindi sín þá hef ég áorkað
einhverju. Ekki er vanþörf á með
ríkisstjórn sem hefur það að mark-
miði að ganga eins nærri eigum
þegna sinna og hún kemst upp með.
Framtíð í kennslu?
Eydís Hörn Hermannsdóttir
fjallar um kjarabaráttu kenn-
ara og gerir athugasemd við
ummæli formanns Sambands ís-
lenskra sveitarfélaga
Eydís Hörn
Hermannsdóttir
»Er það ekki íhag þjóð-
arinnar að halda
grunnskólum
gangandi án
þess að verkföll
eða óeðlilega tíð
kennaraskipti
setji svip á
skólagöngu
nemenda?
Höfundur er kennari.
GERA þarf allt
sem má verða til þess
að efla þekkingu og
þjálfun í iðnaði. Sam-
eining rekstrar Iðn-
skólans í Reykjavík
og Fjöltækniskólans
er spor í þessa átt og
þarf að verða að
veruleika. ÍSTAK,
sem og önnur fyr-
irtæki í bygginga- og
mannvirkjagerð, reiða
sig á kunnáttu og
færni sérmenntaðs
starfsfólks á flestum
sviðum; í málm-, véltækni- og
byggingariðnaði.
Það er réttmætt að margir
spyrji: Hvers vegna að sameina og
breyta rekstrarfyrirkomulagi skól-
anna? Það þarf að gefa iðn- og
verkmenntaskólum tækifæri til
þess að fylgja eftir hröðum breyt-
ingum atvinnuhátta
undanfarin ár. Breytt
rekstrarfyrirkomulag,
þar sem atvinnulífið
kemur nálægt því að
móta námsframboð
einstakra sviða er ein
leið til þess.
Samtök iðnaðarins,
Iðnaðarmannafélagið í
Reykjavík, Lands-
samband íslenskra út-
vegsmanna, Samorka
og Samband íslenskra
kaupskipaútgerða eru
reiðubúin til að verja
100 m.kr. til þróunar nýs samein-
aðs skóla. Að auki er atvinnulífið
reiðubúið til að leggja til vinnu við
stefnumótun og stjórnun nýs
skóla. Hagnaður atvinnulífsins af
skólanum er öflugri verkþekking
og betur menntað starfsfólk en
ekki hækkun hlutabréfa. Aðild at-
vinnulífsins, bæði með beinu fjár-
framlagi og formlegu tengslaneti,
lyftir náminu upp og færir því
markvissari tilgang.
Mikil umræða hefur verið und-
anfarin ár um nauðsyn þess að
gera iðn- og verknámi hærra und-
ir höfði. Nýtt rekstrarfyr-
irkomulag væri stórt skref í
þessa átt; starfsemi sem mætir
þörfum iðnaðarmanna fyrir
bættri menntun, bæði á sviði
meistaranáms og stjórnunar.
Iðnskólinn í Reykjavík og fyr-
irrennarar Fjöltækniskólans
voru stofnaðir til að þjónusta at-
vinnulífið. Þessir skólar hafa
unnið gott verk en þeir búa yfir
miklum ónýttum tækifærum til
að þjóna atvinnulífinu enn betur
og markvissar. Með fulltrúa at-
vinnulífsins í yfirstjórn skólans
og fulltrúum iðn- og starfsgreina
í stjórnum einstakra deilda er
líklegt að starfsemi sameinaðs
skóla rími betur við vilja at-
vinnulífsins.
Með sameiningu Iðnskólans og
Fjöltækniskólans yrði til öflugur
starfsmenntaskóli með yfir 2.000
nemendur. Ávinningurinn yrði
m.a.:
 Öflugur skóli atvinnulífsins.
Forsendur eru fyrir meira náms-
framboði og kennsluaðferðum í
samræmi við kröfur og þarfir
nútímafyrirtækja.
 Nemendum standa til boða
fjölbreyttar námsleiðir innan
sömu skólastofnunar, námsleiðir
sem atvinnulífið hefur þörf fyrir
að fá nemendur frá.
 Sameining sambærilegra
deilda og samþætting á ólíku
námi. Nefna má sameiginlega vél-
stjórnar- og málmtæknibraut og
blöndu af málm- og rafiðn-
aðarbraut, sk. „mekatronik“.
Að auki má nefna að rekstr-
arbreyting af þessu tagi gefur
tækifæri til endurnýjunar hug-
arfarsins. Áhugasamt starfsfólk
fær tækifæri til að eiga hlutdeild
í breytingum sem leiða til ávinn-
ings fyrir nemendur, starfsfólk
og atvinnulíf. Góðar hugmyndir
fá brautargengi í breytingarferl-
inu.
Nú er lag til þess að gera iðn-
og verkmenntun hærra undir
höfði með því að búa til öflugan
iðn- og verkmenntaskóla sem býr
við stjórnskipulag sem svarar
óskum nemenda og atvinnulífs
hratt og vel. Það er því óskandi
að umræðan um sameiningu Iðn-
skólans og Fjöltækniskólans
markist ekki af úrtölum og aft-
urhaldi heldur taki hún mið af
þeim tækifærum sem bjóðast.
Lyftum iðn- og
verknámi – Nú er lag
Loftur Árnason fjallar
um iðn- og verkmenntun » Gera þarf allt semmá verða til þess að
efla þekkingu og þjálfun
í iðnaði. Sameining Iðn-
skólans í Reykjavík og
Fjöltækniskólans er
spor í þessa átt.
Loftur Árnason
Höfundur er forstjóri ÍSTAKS og
stjórnarmaður í Samtökum iðnaðar-
ins.