Morgunblaðið - 16.09.2007, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
NEYTENDAVITUND ÍSLENDINGA
Þ
ú ert bjartsýnn, lagsi.
Ætlar að skrifa um
eitthvað sem ekki er
til,“ sagði ágætur mað-
ur þegar til tals kom að
ég hygðist skrifa grein
um neytendavitund Ís-
lendinga. Vissulega var hann með
glott á vörum, en öllu gríni fylgir al-
vara. Kannski á hann líka kollgát-
una? Það er nefnilega ekki örgrannt
um að við Íslendingar séum ómeð-
vitaðir neytendur, a.m.k. fer það orð
af okkur. Ryðjum við ekki bara
vörum ofan í körfuna í kjörbúðinni
og hirðum hvorki um hillu- né kassa-
verð? Reynir nokkur þjóð heldur
jafn rækilega á þanþol buddunnar
þegar hún fatar sig upp, fer út á ga-
leiðuna eða festir kaup á bíl eða hjól-
hýsi beint úr kassanum? Eða er
þetta ef til vill að breytast?
Brynhildur Pétursdóttir, ritstjóri
Neytendablaðsins, segir það sína
reynslu að fólk hafi almennt áhuga á
neytendamálum. Það sé aftur á móti
flókið að vera neytandi á Íslandi.
Markaðsáreitið sé mikið, m.a. á
börn, og alltaf eitthvað nýtt að koma
fram á sjónarsviðið. Það sem er vin-
sælt í dag er gleymt á morgun. „Er
nema von að fólk fórni höndum?“
spyr hún.
Að dómi Brynhildar vinnur hvat-
vísi Íslendinga gegn neytendavit-
undinni. „Við erum upp til hópa of
hvatvís og höfum heldur ekki tilfinn-
ingu fyrir því að samstaðan hefur
áhrif. Þegar allt kemur til alls erum
það við, almenningur í landinu, sem
stjórnum því hvað er á markaði og
hvað ekki. Hér er ekkert verðlags-
eftirlit. Þetta er í okkar höndum. Við
gerum okkur ekki alltaf grein fyrir
þessu valdi okkar. Samt ætti það að
vera okkur í lófa lagið að snúa bök-
um saman í þessu litla samfélagi –
og vera kröfuharðari.“
Tveir meginþættir
Gísli Tryggvason, talsmaður neyt-
enda, tekur undir það sjónarmið að
Íslendingar mættu hafa meiri neyt-
endavitund en hefur þó á tilfinning-
unni að hún fari vaxandi hér á landi.
Engar rannsóknir liggja fyrir í þess-
um efnum en Gísli vonast til að
reglulegar mælingar á vegum tals-
manns neytenda á því hvort neyt-
endur telji sig þekkja rétt sinn í
neytendamálum sýni aukningu
næsta vetur – sem hugsanlega geti
þá endurspeglað aukna neytendavit-
und.
Gísli telur skort á neytendavitund
fyrst og fremst helgast af tveimur
þáttum.
Í fyrsta lagi nefnir hann skemmri
sögu borgaralegs samfélags hér á
landi en í viðmiðunarlöndum. Þar á
hann við lönd á borð við Norð-
urlöndin, Þýskaland og Bretland.
Borgaralegt samfélag kom ekki til
sögunnar á Íslandi fyrr en á síðustu
öld og í raun og veru ekki í neinni
mynd fyrr en eftir seinna stríð. Þessi
saga nær því aðeins yfir rúma sex
áratugi hið mesta og framan af var
landið enn einskonar bænda- og
fiskimannasamfélag. Á Norðurlönd-
unum tóku borgaraleg samfélög
vöxt á 19. öld og jafnvel ennþá fyrr í
Bretlandi.
Neytendastarf nær fyrst og síðast
til hins borgaralega samfélags þar
sem fólk verslar – er neytendur – og
fyrir vikið er minni hefð fyrir því hér
en í þessum nágrannalöndum okkar.
Gísli áréttar þó að hér á landi hafi
verið starfrækt öflug neytenda-
samtök í meira en hálfa öld.
Í öðru lagi nefnir Gísli einkavæð-
inguna sem átt hefur sér stað und-
anfarinn hálfan annan áratug. Mörg
lykilfyrirtæki á íslenskum neyt-
endamarkaði, svo sem bankarnir og
Síminn, hafa verið einkavædd á síð-
ustu árum og stjórnartaumarnir fyr-
ir vikið færst yfir til aðila sem ekki
eru lýðræðislega kjörnir af almenn-
ingi í landinu. Upp eru tekin arðsem-
ismarkmið sem fylgja einkarekstri.
Við þetta minnkar aðhaldið og Gísli
telur ljóst að fjárstreymi yfir í neyt-
endageirann hafi ekki aukist að
sama skapi.
Tími af skornum skammti
Þegar Gísli er beðinn að tilgreina
aðrar ástæður þess að neytendavit-
und er lítil á Íslandi nefnir hann
fyrst skort á tíma. Það er gömul
saga og ný að Íslendingar vinna
meira en aðrar þjóðir og stofna fjöl-
skyldur tiltölulega snemma á lífs-
leiðinni. Þá er atvinnuþátttaka
kvenna og eldra fólks óvíða meiri.
Tölur staðfesta hvort tveggja. Fólk
hefur því fram eftir öllum fullorðins-
árum í mörg horn að líta og neyt-
endahagsmunir eru meðal þess sem
situr á hakanum. „Ég bjó um skeið í
Danmörku og þar hafa menn tví-
mælalaust meiri tíma til – og líklega
áhuga á – að velta þessum málum
fyrir sér en hér á landi.“
Í annan stað tilgreinir Gísli meiri
neyslu- eða efnishyggju en í sam-
anburðarlöndunum en leggur
Gísli Tryggvason talsmaður neytenda.
Morgunblaðið/Skapti Morgunblaðið/Sverrir
Brynhildur Pétursdóttir ritstjóri Neytendablaðsins.
„Við erum upp til hópa of hvatvís og höf-
um heldur ekki tilfinningu fyrir því að
samstaðan hefur áhrif.“
„Fólk biður helst ekki um afslátt í versl-
unum af ótta við að vera litið hornauga. Það
þykir ekki nógu fínt.“
B
rynhildur Péturs-
dóttir og Gísli
Tryggvason eru sam-
mála um að ein helsta
skýringin á því að neyt-
endavitund er ekki meiri hér
á landi en raun ber vitni sé
skortur á umræðu.
„Ég kenni fjölmiðlum svo-
lítið um það,“ segir Brynhild-
ur. „Ég bjó í fimm ár í Dan-
mörku og þar er
neytendamálum miklu betur
haldið á lofti af fjölmiðlum
en hér. Það er helst að ís-
lenskir fjölmiðlar hafi áhuga
á verðkönnunum. Þær eru
ágætar til síns brúks en duga
ekki til einar og sér. Neyt-
endamál eru svo stór og fjöl-
breyttur málaflokkur.“
Hún segir fjölmiðla víða
erlendis líta á það sem hlut-
verk sitt að vernda hagsmuni
almennings, ekki bara gagn-
vart stjórnvöldum heldur
líka samsteypum og fyr-
irtækjum. „Í Danmörku er
ekki óalgengt að sjá for-
svarsmenn fyrirtækja „grill-
aða“ í fjölmiðlum ef tilefni er
til.“
Brynhildur segir áberandi
að íslenskir fjölmiðlar hafi
mun meiri áhuga á mark-
aðnum, ekki síst stærstu fyr-
irtækjunum, en neytendum
og séu óþreytandi við að gefa
út blaðauka um það hugð-
arefni sitt. „Orðið „hluthafi“
kemur mun oftar fyrir í ís-
lenskum fjölmiðlum en orðið
„neytandi“. Það er merki-
legt. Í Neytendablaðinu er
þessu að vísu öfugt farið en
því miður lesa það ekki all-
ir,“ segir hún og hlær.
Stöðug og fagleg
umfjöllun
Gísli segir það engum vafa
undirorpið að hlutverk fjöl-
miðla sé afar mikilvægt í
þessu sambandi. „Fjölmiðlar
munu alltaf hafa áhuga á ein-
stökum málum, ekki síst
hneykslismálum, en svo er
það gleymt og grafið eftir
sólarhring. Það þarf meira
til. Umfjöllun þarf að vera í
stofnuðu embætti talsmanns
neytenda fyrir um tveimur
árum kveðst hann hafa ritað
útvarpsstjóra bréf á þessum
nótum en undirtektir hafi
verið dræmar. „Ég vísaði
m.a. til erlendra fyrirmynda
en löng hefð er fyrir neyt-
endaþáttum á Norðurlönd-
unum, bæði í útvarpi og sjón-
varpi. Þekkingin er víða til
hér eins og erlendis og hana
mætti nýta til innslaga á
besta útsendingartíma, þau
þurfa ekki að vera löng.“
Þegar vetrardagskrá Rás-
ar 1 var kynnt á dögunum
kom í ljós að þáttur um neyt-
endamál og fleira, Dr. RÚV,
verður á dagskrá alla virka
daga í vetur kl. 15.30. Fagna
Gísli og Brynhildur þeim
áfanga.
Að dómi Brynhildar eru ís-
lenskir fjölmiðlar á heildina
litið aðeins að færa sig upp á
skaftið. „Ég sé mun á dag-
blöðunum frá því fyrir fimm
árum. Þau eru að koma til.
Ljósvakamiðlarnir eru hins
vegar rólegri í tíðinni. En
kannski verður „neytand-
inn“ orðinn fyrirferðarmeiri
en „hluthafinn“ áður en
langt um líður. Það er altént
verðugt markmið.“
senn stöðug og fagleg. Þetta
stendur ekki síst upp á Rík-
isútvarpið sem hefur þrátt
fyrir breytt rekstrarform
ennþá lögum samkvæmt
hlutverk í almannaþágu –
þ.m.t. gagnvart neytendum.“
Þegar Gísli tók við ný-
MEIRI ÁHUGI Á HLUTHÖFUM EN NEYTENDUM
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Vandfundið Viðmælendur Morgunblaðsins eru á því að erfiðara sé að finna orðið „neytandi“ en „hluthafi“ í íslenskum fjöl-
miðlum. Þeim þykir brýnt að fjölmiðlar taki þátt í umræðunni og segjast sjá þess merki að prentmiðlarnir séu að taka við sér.
» Það sem er vinsælt í
dag er gleymt á morgun